Qafqazda Pravoslav Xristianlığının Bərpası Cəmiyyəti

Azərbaycanı işğal edənə qədər çarizmin bir xristian dövləti kimi əsarət altına aldığı dövlətlərdə, xüsusilə də əhalisi müsəlman olan dövlətlərdə yerli əhalini xristianlaşdırmaq təcrübəsi var idi. Belə ki, XVI əsrin ortalarından (çar IV İvanın hakimiyyəti illərində) Rusiya dövlətinin xarici siyasətində əsas istiqamət yeni ərazilərin işğalı və yerli əhalinin zorla xristianlaşdırılması olmuşdur. Kazan (1552), Həştərxan (1556) xanlıqlarının, həmçinin Sibirin işğalı zamanı çarizm məhz bu metoddan istifadə edərək yerli əhalini xristianlaşdırıb dini parçalanmalardan istifadə edərək işğal etdiyi ərazilərdə möhkəmlənirdi.

Car-Balakən və İlisu sultanlığının ərazisində də xristianlaşdırma siyasəti Kazan, Həştərxan, Sibirdə olduğu kimi, eyni metodlarla həyata keçirilirdi. Burada yalnız iki məsələdə fərq var idi:

• İlk öncə Car-Balakən camaatlağının ərazisində yaşayan bütün əhalinin deyil, ancaq ingiloyların xristianlaşdırılması nəzərdə tutulmuşdu.
• Azərbaycan ərazisində həyata keçirilən xristianlaşdırma siyasətində rus pravoslav kilsəsinin rolunu gürcü kilsəsi oynayırdı.

1851-ci il avqustun 18-də Zaqatala dairə rəisinin köməkçisi general-mayor knyaz Muxranski xristianlığı qəbul etmək müqabilində ingiloyların vergi və mükəlləfiyyətlərdən azad olunması, o cümlədən hər bir ingiloy ailəsinə gümüş pul ilə 15 rubldan 30 rubla qədər mükafat verilməsi təklifi ilə çıxış etdi. Bu təklif çar hakimiyyəti dairələrində dərhal rəğbətlə qarşılandı. 1851-ci il noyabrın 7-də Qafqaz canişini, knyaz M.S.Vorontsov xristianlığı qəbul edəcək ingiloyların dövlət xəzinəsinə verəcəkləri can və tüstü vergisindən azad edilmələri baradə xüsusi bir əmir verdi. Bu yolla 1851-ci ildə Car-Balakən dairəsində 1133 nəfər ingiloyu xristianlaşdırmaq mümkün oldu. Çarizmin xristianlaşdırma siyasəti nəticəsində xristianlaşdırılan (pravoslavlaşdırılan) ilk ingiloy kəndləri vaxtilə İlisu sultanlığının ərazisinə daxil olan Qax, Qorağan, Meşəbaş, Kötüklü, Əlibəyli kəndləri oldu. Süskənd və Şotavar kəndlərinin camaatı isə xristianlığı qəbul etməkdən imtina etdilər. Tezliklə Qax və Qorağanda kilsə tikintisinə başlanıldı.^[1][2]

Çar Rusiyası Qafqazın işğalını başa çatdırdıqdan sonra Qafqazda xristianlığı yaymaq məqsədilə 1860-cı ildə Qafqazda Pravoslav Xristianlığının Bərpası Cəmiyyəti yaradılır. Bu cəmiyyət Gürcüstanın ekzarxı, Kartlinin və Kaxetiyanın mitropoliti İsidorun təşəbbüsü ilə və Qafqaz canişini knyaz Aleksandır Baryatinskinin səyləri nəticəsində yaradılmışdır. 1860-cı il iyunun 9-da Rusiya çarının fərmanı ilə təsis olunmuş həmin cəmiyyətə imperatriça Mariya Aleksandrovna özü himayədarlıq edirdi. Cəmiyyətin fəaliyyət göstərdiyi illərdə onun hesabından Qafqazda, o cümlədən Şimal-Qərbi Azərbaycan ərazisində pravoslav xristianlığını yaymaq məqsədilə 1.475.482 rubl pul xərclənmişdir. Cəmiyyətin mərkəzi Tiflisdə yerləşirdi.^[3]

Cəmiyyətin əsas vəzifələri kilsələrin tikilməsi, onların saxlanılması o cümlədən kilsədə xidmət edənlərin saxlanılması, kəndlərdə yerli uşaqlar üçün məktəblərin açılması, yerli dillərin əlifbalarının tərtib olunması, dini kitabların yerli dillərə tərcümə olunması və yerli əhalidən kilsə keşişlərinin və ya missionerlərinin hazırlanması idi.

Cəmiyyətin işlərini aparmaq üçün ilk növbədə Tiflisdə mərkəzi idarə və müvəqqəti idarəetmə komitəsi təsis olundu. Müvəqqəti Komitə Qafqazın hansı bölgələrində fəaliyyət göstərmələri, necə fəaliyyət göstərmələri haqqında qərar vermək haqqına sahib idi. Komitənin üzvləri knyaz Aleksandr Baryatinski, Gürcüstanın ekzarxı Evseviy, qubernatorluq şurasının üzvü A. Fadeyev, dövlət şurasının həqiqi üzvü İnsarskiy idi. 1861-ci ildən isə protoirey İoakim Romanov da komitəyə üzv oldu.^[4]

• Kürmük məbədi
• Allahverdi kilsəsi
• Müqəddəs Nino kilsəsi
• Müqəddəs Georgi kilsəsi
• Zaqatala kilsəsi
• Müqəddəs Mixeyil kilsəsi
• Müqəddəs Üçlük kilsəsi

Azərbaycan ərazisində cəmiyyətin hesabına saxlanılan və ya tikilən binalar:

•  
  Cəmiyyətin hesabına Qax şəhərində tikilən Allahverdi kilsəsi.
•  
  Cəmiyyətin hesabına Qaxın Əlibəyli kəndində tikilən Müqəddəs Nino kilsəsi.
•  
  Cəmiyyətin hesabına Qaxın Qorağan kəndində tikilən kilsə.
•  
  Cəmiyyət tərəfindən tikilən və cəmiyyətin hesabına saxlanılan Astarada tikilmiş kilsə məktəbi 1910-cu il
•  
  Cəmiyyət tərəfindən Qaxın Meşəbaş kəndində tikilən kilsə məktəbi.
•  
  Qaxın Əlibəyli kəndində yerləşən cəmiyyət tərəfindən təmir olunmuş kilsə evi.
•  
  Cəmiyyət tərəfindən Qaxın Tasmalı kəndində tikilən kilsə.
•  
  Qaxda yerləşən cəmiyyət tərəfindən tikilmiş kilsə evi.

• Cəmiyyətin 50 illiyi şərəfinə 1910-cu ildə cəmiyyət tərəfindən nəşr olunmuş albom.
• Cəmiyyət üzvlərinin, cəmiyyətin tabeliyində olan məktəblərin müəllimlərinin, və kilsə ruhanilərinin siyahısı