Qafqaz İstiqlal Komitəsi (1926-1935)

Rusiya imperiyasının dağılması ilə Qafqazda müxtəlif müstəqil respublikalar elan edildi. Qafqaz Respublikaları Şurasının yaradılmasına cəhdlər edildi, lakin Qafqaz Qırmızı Ordu tərəfindən işğal edildi və Sovet hakimiyyəti quruldu. Qafqaz ziyalılarının kütləvi şəkildə Avropaya və Türkiyəyə axını başladı. Onlar burada birləşərək siyasi fəaliyyətlərini davam etdirdilər.^[3]

1922-ci ildə İstanbula gələn Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Qafqaz mühacirlərini koordinasiya edərək Qafqaz xalqlarının birləşməsi üçün Türkiyə hökumətinin dəstəyini almağa çalışırdı. 1924-cü ilin oktyabrında orada “Qafqaz mühacirlərindən olan Qafqaz Federalistləri Komitəsi” təşkil edildi.^[4]

Növbəti aya qədər Azərbaycan, Gürcüstan və Şimali Qafqaz nümayəndələri konfederativ dövlət birliyi təşkil etmək qərarına gəldilər və bunun üçün Qafqaz Komitəsi yaratdılar. Paris və İstanbulda komitələri birləşdirmək üçün kompleks danışıqlar aparıldı. Növbəti ilin iyununda Paris Komitəsi yenidən vahid komitənin yaradılmasını tələb etdi.^[4] Onlar bu ittifaqa erməniləri cəlb etməyə çalışırdılar, lakin onlar kəskin anti-türk mövqelərinə görə bölünməz Rusiya ideyası ilə yaşayan rus mühacirətinin yanında yer almışdılar.^[3][5]

1924-cü ilin oktyabr-noyabr aylarında Azərbaycan, Gürcüstan və Şimali Qafqaz təmsilçiləri yenidən Parisdə toplaşırlar. Toplantıda "Qafqaz Sovet Rusiyası qüvvətlərindən azad olduqda, yüksək dövlət strukturlarının birləşməsi yolu ilə federalist qurum yaratmaq" təklifi verilir. 1924-cü ilin iyunun 11-də Azərbaycan, Gürcüstan və Şimali Qafqaz nümayəndələrinin imzaladığı protokol əsasında formalaşan Daimi Şura öz qarşısına üç respublika adından diplomatik işlər aparmağı və bu xalqların konfederativ dövlətdə birləşdirilməsi üçün bütün tədbirləri görməyi qarşısına məqsəd qoyurdu. Bundan əlavə Daimi Şura aşağıdakı vəzifələrin də yerinə yetirilməsini vacib sayırdı:

1. Daimi Şura üç respublikanı maraqlandıran bütün məsələləri müzakirə və həll edir;
2. Daimi Şura hər bir milli təmsilçinin bir səsi olduğunu nəzərə almaqla qərarı birlikdə qəbul edir;
3. Daimi Şura Gürcüstan, Azərbaycan və Şimali Qafqaz ölkələrinin hər birinin üç nümayəndəsi ilə təşkil olunur;
4. Daimi şura öz Rəyasət Heyətini seçir;
5. Rəyasət Heyəti diplomatik danışıqlar aparır. Daimi şuranın qərarlarının düzgün yerinə yetirilməsinə nəzarət edir, özünün iclaslarını keçirir;
6. Daimi şuranın yanında katiblik olur. Katibliyin başlıca vəzifələrindən biri Daimi Şuranın protokollarını tərtib etməkdir;
7. Daimi şuranın milli təşkilatlardan toplanmış və digər mənbələrdən əldə edilmiş maliyyə fondu olur.

1924-cü ilin sonlarında azadlıq mübarizəsini dəstəkləmək üçün Qafqaz Komitəsi qurulur. Qafqaz Birliyi ilə bağlı formalaşan bu qurumun fəaliyyətinə Polşa dövləti böyük köməklik edirdi.^[3] Eyni zamanda Polşa bu təşkilatın fəaliyyətini də əlaqələndirir, maliyyə işində dəstək göstərirdi.

Nəhayət 1926-cı il iyunun 15-də Türkiyənin İstanbul şəhərində Qafqaz İstiqlal Komitəsi yaradıldı.^[6] Onun təsisçisi Şimali Qafqaz siyasi və dövlət xadimi, mütəfəkkir, milliyətcə inquş olan Vəssan Gəray Cabaqiyev idi.^[7][8] Polşa dövləti təşkilata koordinatorluğu və maddi dəstək rolunu öz üzərinə götürdü. Qafqaz İstiqlal Komitəsinin təsisçiləri kimi aşağıdakı mühacir təşkilatları çıxış etdilər:^[5]

• Qafqaz Konfederasiyalarının Birləşmiş Komitəsi;
• Azərbaycan Müsavat Partiyası;
• Gürcüstan Sosial Demokrat Partiyası;
• Qafqaz Dağlıları Xalq Partiyası.

Qafqaz İstiqlal Komitəsinin rəsmi çap orqanı “Prometey” jurnalı oldu.^[1]

Təşkilatın məqsədləri Qafqazda gizli anti-sovet fəaliyyətləri və qafqazlıların müstəqilliyi uğrunda mübarizə, daha sonra isə Qafqazda respublikalar konfederasiyasının yaradılması idi.^[1]

Qafqaz Konfederasiyasının yaradılmasını vacib bilən Azərbaycan, Gürcüstan və Şimali Qafqazın mühacirətdəki milli təmsilçiləri 1934-cü ilin 14 iyulunda Belçikanın mərkəz şəhəri Brüsseldə toplaşaraq "Qafqaz Konfederasiya sazişi"ni imzaladılar. Ermənistan təmsilçiləri isə sazişi imzalamaqdan imtina etdilər.^[9]

Qafqaz Konfederasiya sazişini Azərbaycan, Gürcüstan və Şimali Qafqaz təmsilçilərinin liderləri imzaladılar. Azərbaycan tərəfdən sazişi, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Müsavat Partiyasının lideri kimi və Azərbaycan Milli Mərkəzi rəhbəri Əlimərdan bəy Topçubaşov imzalamışdı.^[10] 2) Gürcüstan tərəfdən sazişi, Gürcüstan Milli Mərkəzinin rəisi Noy Jordaniya və Gürcüstan Demokratik Respublikasının Parisdəki keçmiş nümayəndəsi Ə.Çxenkeli imza atdı.^[6] Şimali Qafqaz təmsilçiləri arasından sənədə imzanı Dağlılar Respublikasının keçmiş dövlət adamları, Məhəmməd Gəray Sunç, İbrahim Çulik, Tausultan Şakman imzaladılar.^[10]

Təmsilçilər imzaladıqları Qafqaz Konfederasiyası sazişinin aşağıdakı əsaslardan ibarət olduğunu bildirmişlər:^[11]

• Qafqaz Konfederasiyası, daxildə Respublikanın milli xarakter və tamamiyyəti mülkiyəsini təmin edərək, xaricdə bütün Respublikalar uğrunda yüksək dərəcəli beynəlmiləl bir vəhdət kimi hərəkət edəcəkdir. Konfederasiyanın müştərək siyasi və gömrük hüdudu olacaq;
• Konfederasiyaya daxil olan Respublikaların xarici siyasəti konfederasiyanın səlahiyyətli nümayəndələri tərəfindən idarə ediləcək;
• Konfederasiya hüdudlarının mühafizəsi, konfederasiyaya daxil olan Respublikaların ordularından mütəşəkkil qüvvələr, Konfederasiya ordusuna veriləcək və bu ordu Konfederasyonun əsas nümunələrinə tabe tək komandanlıq idarəsində olacaq;
• Konfederasiyaya daxil olan Respublikalar arasında çıxa biləcək və bilavasitə müzakirə ilə həll edilməyəcək hər cür ixtilaflar icbari orbitə və

yaxud konfederasiya yüksək məhkəməsinə verilərək həll ediləcək. Konfederasiyaya daxil olan Respublikalar Şuranın bütün qərarlarını tamamən qəbul edir və icra etməyə məcburdur;

• Ekspertlər komissiyası yuxarıdakı müddəlara əsaslanaraq Qafqaz Konfederasiyasının Konstitusiyası layihəsini hazırlamaqla məşğul olacaq. Bu layihə hər Respublikanın toplanacaq ilk məclisi — müəssisan fəaliyyəti üçün bir əsas olacaq;
• "Qafqaz Konfederasiyası sazişində Ermənistan Cümhuriyyəti üçün də yer nəzərdə tutulub.

Erməni mərkəzinə Qafqaz İstiqlal Komitəsinə qoşulmaq təklifi ilə müraciət göndərildi, lakin ermənilər təklifdən imtina etdilər.^[12]

Avropanın bir çox ölkələrinin (Polşa, İsveçrə, Çexoslovakiya, İtaliya, Almaniya, Vatikan) mətbuatı paktı bəyəndiyini bildirdi. Çexoslovakiya prezidenti Tomaş Masarik Qafqaz Konfederasiyasını Böyük və Kiçik Antanta, Baltikyanı və Balkan Antantası ilə müqayisə etdi. Yaponiya və Mancuriya mətbuatı da bu barədə müsbət yazılar yazırdı. Paktın imzalanması Rusiyadan gələn mühacirlərin bir çox təşkilatları tərəfindən müsbət qarşılandı. Sazışın əleyhinə ancaq Rusiya imperiyasının bərpasını istəyən rus mühacirləri çıxış etdilər.^[12]

1935-ci ilin əvvəlində Parisdə Prometey hərəkatının mərkəzi Qafqaz orqanının islahatına dair konfrans keçirildi. Qafqaz İstiqlal Komitəsi ləğv edildi və mühacirətdə olan ümumqafqaz mühacirət hökumətini təmsil edən “Qafqaz Konfederasiyası Şurası”nın yaradılması qərara alındı.^[4]

• Алмазов И. Г. О Джабагиевых // Наследие. Джабагиев Вассан-Гирей Эльджиевич. ru:Назрань: ООО «Пилигрим». Сост.: И. Г. Алмазов; Рец.: Ю. Ю. Карпов, Л. Р. Хут, И. М. Сампиев, М. А. Гулиев. 2015. 15–22. ISBN 978-5-906177-91-9.
• Севиндж Алиева. "ВСЕ МЫ ЛЮДИ ЭПОХИ, НО ЧЕЛОВЕК ЭПОХИ ОДИН". gazavat.ru. 2013-12-14. İstifadə tarixi: 2022-06-17.
• Мамулиа Г., Абуталыбов Р. Комитет независимости Кавказа, журнал «Прометей» и рождение Прометеевского движения // Страна огней в борьбе за свободу и независимость: Политическая история Азербайджанской эмиграции 1920-1945 гг (PDF). Париж-Баку. 2014.
• Мамулиа Г. Кавказская Конфедерация в официальных декларациях, тайной переписке и секретных документах движения "Прометей". Сборник документов. Москва: Социально-политическая мысль. 2012.
• Величко Людмила Николаевна. Роль польской политической элиты в актуализации идеи «Кавказского дома» в среде национальной иммиграции в 20-е гг. Xx века // Гуманитарные и юридические исследования (3). 2018. 42–48. ISSN 2409-1030.
• Ибрагимли Халаддин. Идея Кавказского дома и проблемы интеграции на Центральном Кавказе // Кавказ и глобализация . 7 (1—2). 2013. 18–29. ISSN 1817-7100 (#bad_issn).
• Яндиева М. О Вассан-Гирее Джабаги // Ас-Алан (журнал). Гл. ред. Б. Лайпанов. № 2 (5). М.: «Мир дому твоему». 2001. 315—318. ISBN 5-87553-028-6.

• Historia emigracji północnokaukaskiej (jęz. rosyjski)