Qaçaqmalçılıq

Qaçaqmalçılıq uzun və mübahisəli bir tarixə malikdir. Bu anlayış yəqin ki, ilk dəfə hər hansı rüsum tətbiq edilən və ya müəyyən bir ticarət növünə qadağa qoyulan dövrlərdən bəri mövcuddur. Qaçaqmalçılıq adətən hakimiyyət orqanlarının müəyyən qaçaq malların və ya vergisiz məhsulların idxalını məhdudlaşdırmaq səyləri ilə əlaqələndirilir. Lakin tarix boyu malların qanunsuz şəkildə ixracı da qaçaqmalçılığın mühüm formalarından biri olmuşdur.

İngiltərədə qaçaqmalçılıq ilk dəfə 13-cü əsrdə ciddi problem kimi tanınmağa başladı. Bu, I Eduard tərəfindən 1275-ci ildə milli gömrük sisteminin yaradılmasından sonra baş verdi.^[3] Orta əsrlərdə qaçaqmalçılıq əsasən yüksək vergi tətbiq edilən ixrac mallarına — xüsusilə yun və dərilərə — yönəlmişdi.^[4] Bununla yanaşı, tacirlər bəzi ticarət sahələrinə qoyulmuş qadağaları və ya embarqoları aradan qaldırmaq üçün digər malları da gizlicə ixrac edirdilər. Məsələn, taxıl adətən ixrac üçün qadağan olunurdu, çünki bu məhsulun ixracı İngiltərədə ərzaq qiymətlərini artıraraq aclıq və sosial narazılıq yarada bilərdi. Qaskoniyanın 1453-cü ildə Fransaya itirilməsindən sonra isə, bəzən müharibələr zamanı fransızların əsas ixrac gəliri olan şərabdan gəlir əldə etməmələri üçün onun idxalına embarqo tətbiq edilirdi.

Tarixi qaçaqmalçılıqla bağlı əksər tədqiqatlar rəsmi mənbələrə — məhkəmə sənədlərinə və ya gömrük məmurlarının yazışmalarına əsaslanır. Bristol Universitetinin professoru qeyd edir ki, bu mənbələr yalnız “tutulan” şəxslərin fəaliyyətini əks etdirir.^[5] Buna görə də o və digər tədqiqatçılar, məsələn, Suonsi Universitetindən Prof. H. V. Boven, kommersiya sənədlərindən istifadə edərək qaçaqmalçılıq fəaliyyətini yenidən qurmağa çalışmışlar.^[6]

Evan Consun tədqiqatı XVI əsrin ortalarında Bristol şəhərində qaçaqmalçılığa fokuslanır və göstərir ki, taxıl və dəri kimi malların qanunsuz ixracı şəhərin iqtisadi fəaliyyətinin əhəmiyyətli hissəsini təşkil edirdi. Şəhər elitasının bir çox üzvü bu fəaliyyətə ya malları gizlədərək, ya da malların təyinatını yanlış göstərərək cəlb olunmuşdu.^[7] XVI əsrin sonlarında Şərqi Anqliyada da şəhər zadəganlarının rüşvət alan gömrük məmurları ilə birgə taxıl qaçaqmalçılığına geniş şəkildə cəlb olunduqları məlumdur.^[8]

XVII əsrdə İngiltərədə yun yüksək aksiz vergisi səbəbindən Avropaya qaçaq yolla göndərilirdi. 1724-cü ildə yazıçı Daniel Defoe Lyminqton (Hempşir) şəhəri barədə belə yazmışdı:

Mən onların heç bir xarici ticarətlə məşğul olduqlarını görmürəm, əgər bu, bizim “qaçaqmalçılıq və fırıldaqçılıq” adlandırdığımız şey deyilsə; deməliyəm ki, bu, Temza çayının ağzından Kornuoldakı Land's End-ə qədər olan İngiltərə sahilində ən geniş yayılmış ticarət növüdür.^[9]

Yüksək gömrük rüsumları o dövrdə çay, şərab, spirtli içkilər və digər lüks malların materik Avropadan idxalını çox bahalı etdiyinə görə, bu malların gizli şəkildə ölkəyə gətirilməsi və vergidən yayınmaq yoxsul balıqçılar və dənizçilər üçün olduqca gəlirli bir fəaliyyətə çevrilmişdi. Ölkənin bəzi bölgələrində, məsələn Romni Marş, Şərqi Kent, Kornuol və Şərqi Klivlend ərazilərində qaçaqmalçılıq bir çox icmalar üçün kənd təsərrüfatı və balıqçılıq kimi qanuni fəaliyyətlərdən daha əhəmiyyətli iqtisadi mənbə sayılırdı. Yüksək rüsumların əsas səbəbi isə hökumətin Fransa və ABŞ ilə aparılan bahalı müharibələri maliyyələşdirmək zərurəti idi.

Narkotik qaçaqmalçılığı və insan alveri dövründən əvvəl qaçaqmalçılıq cəmiyyətdə müəyyən romantik nostalji ilə xatırlanırdı. Robert Louis Stevensonun Kidnapped əsərindəki kimi, bu fəaliyyət bəzən qəhrəmanlıq kimi təqdim olunurdu:

Britaniya sahillərində az yer tapılardı ki, “gəmi batıranlar” və ya “ay işığında qaçanlar” haqqında əfsanələr olmasın.^[10] Bu oğurluqlar haqqında fəxrlə danışılır, romantikləşdirilirdi və nəticədə bir növ qəhrəmanlıq kimi görünürdü. Onunla bağlı cinayət damğası yox idi və İngiltərənin cənub sahillərindəki bir çox kəndlər arasında kimin qaçaqçıları daha cəsur və ya hiyləgərdir deyə rəqabət vardı. Sahil boyunca “Qaçaqçının Meyxanası” (The Smugglers Inn) adı ən çox rast gəlinən içki məkanlarından biri idi.^[11]

Şimali Amerikada, koloniya dövründə qaçaqmalçılıq əsasən merkantilist ticarət siyasətləri nəticəsində tətbiq edilən ağır vergilərə və məhdudiyyətlərə qarşı reaksiya idi. Amerikanın müstəqilliyindən (1783) sonra qaçaqmalçılıq ABŞ-ın sərhədlərində — Passamakuoddi körfəzi, Sent Meris (Corciya), Şamplen gölü və Luiyana kimi yerlərdə inkişaf etdi. Tomas Ceffersonun 1807–1809 embarqosu dövründə bu ərazilər qanuna zidd şəkildə malların ölkədən çıxarıldığı əsas məkanlara çevrildi.

İngiltərədə olduğu kimi, ticarət qanunlarının mərhələli şəkildə liberallaşdırılması və azad ticarət hərəkatı nəticəsində qaçaqmalçılıq azalmağa başladı. 1907-ci ildə prezident Teodor Ruzvelt ABŞ-Meksika sərhədi boyunca qaçaqmalçılığı azaltmaq məqsədilə Ruzvelt Rezervini yaratdı.^[12][13]

1920-ci illərdə qadağan dövründə (ing. Prohibition) qaçaqmalçılıq yenidən canlandı və 1970-ci ildən sonra narkotik qaçaqmalçılığı böyük miqyasda problemə çevrildi. 1990-cı illərdə Serbiyaya qarşı iqtisadi sanksiyalar tətbiq edildikdə, əhalinin böyük bir hissəsi qonşu ölkələrdən yanacaq və istehlak mallarını qaçaq yolla gətirməklə dolanırdı. Dövlət bunu qeyri-rəsmi şəkildə dözümlə qarşılayırdı, çünki əks halda iqtisadiyyat tamamilə çökə bilərdi.

Müasir dövrdə isə, bir çox birinci dünya ölkələri artan miqrasiya axınını nəzarət altında saxlamaqda çətinlik çəkdiyi üçün, insanların sərhədləri qanunsuz keçirməsi gəlirli bir fəaliyyətə çevrilib. Bunun ən qaranlıq tərəfi isə — xüsusilə qadınların fahişəlik məqsədilə istismara məruz qaldığı — insan alveri olmuşdur.

Qaçaqmalçılığın böyük bir hissəsi təşəbbüskar tacirlərin qanunsuz və ya yüksək vergiyə cəlb olunmuş mal və xidmətlərə olan tələbi ödəməyə çalışdıqları zaman baş verir. Nəticədə, qanunsuz narkotik ticarəti, silah qaçaqmalçılığı (qanunsuz silah alveri) və tarixi baxımdan ənənəvi qaçaqmalçılıq növləri olan spirtli içkilər (Rum qaçaqmalçılığı) və tütün^[14] geniş yayılmışdır.

Qaçaqçılar, qanunsuz mallarla tutulduqları təqdirdə mülki və cinayət məsuliyyəti riski daşıdıqları üçün, bu riskin müqabilində malların qiymətinə yüksək əlavə dəyər qoyurlar. Bu səbəbdən qaçaq malların satışından əldə edilən gəlir çox böyük ola bilər.

Qadağanın dəmir qanunu nəzəriyyəsinə görə, qanunların sərtləşdirilməsi və nəzarətin gücləndirilməsi nəticəsində qaçaq yolla daşınan spirtli içkilər və narkotik maddələr daha güclü və təsirli formaya çevrilir.

İnsan qaçaqmalçılığı anlayışı, bir tərəfdən qanunsuz miqrasiya etmək istəyənlərə göstərilən “xidmət” kimi, digər tərəfdən isə məcburi insan alverindən fərqləndirilir. Meksika ilə Amerika Birləşmiş Ştatları arasındakı sərhədi qanunsuz keçənlərin təxminən 90%-nin bu keçidi təmin etmək üçün qaçaqmalçıya pul ödədiyi hesab edilir.^[15]

Bəzi hallarda insan qaçaqmalçılığı insanları repressiv və ya təhlükəli şəraitdən xilas etmək üçün istifadə olunur. Məsələn, Amerikanın cənub ştatlarında qulluq sistemi mövcud olduğu dövrdə çoxlu sayda kölə Yeraltı dəmir yolu vasitəsilə şimala aparılmışdır. Eyni şəkildə, Holokost zamanı Yəhudilər Almaniyadan Alqot Niska kimi şəxslər tərəfindən qaçaq yolla çıxarılmışdır.

2023-cü ilin oktyabrında İspaniya polisi Alxesiras dəniz sərhədində yük maşınlarında gizlədilmiş miqrantları qaçaqmalçılıqda iştirak edən 11 nəfəri saxlamışdır. Bu şəbəkə saxta sənədlər hazırlayaraq miqrantlara qanunsuz şəkildə ölkəyə daxil olmağa yardım edirdi.^[16]

İnsan alveri — bəzən seksual istismar məqsədli insan alveri və ya “sex trafficking” kimi tanınır — insan qaçaqmalçılığından fərqli anlayışdır. Qaçaqmalçı, ödəniş qarşılığında bir şəxsin qanunsuz şəkildə ölkəyə daxil olmasına kömək edir və hədəf ölkəyə çatdıqdan sonra həmin şəxs azad sayılır. Lakin insan alverinin qurbanı aldadılaraq, zorla və ya təzyiq altında istismar olunur.

Alverçilər qurbanları idarə etmək üçün aldatma, təhdid, izolyasiya, fiziki zorakılıq, borc əsarəti və ya narkotik asılılığı kimi üsullardan istifadə edirlər. Qurbanların çoxu qadınlardır,^[17] lakin kişilər və uşaqlar da bu cinayətin qurbanı olur. ABŞ hökumətinin 2003-cü il hesabatına görə, hər il 800.000–900.000 nəfər beynəlxalq sərhədlər vasitəsilə qaçaq yolla daşınır.^[18]

ACCESS-MENA təşkilatının hesabatına əsasən, Yəmən sərhədi boyunca yerləşən kəndlərdəki məktəblilərin 30%-i Səudiyyə Ərəbistanına qaçaq yolla aparılmışdır. Qaçaq aparılan uşaqlar seksual zorakılıq və ya ölüm təhlükəsi ilə üzləşirdilər.^[19] Yoxsulluq uşaq alverinin əsas səbəblərindən biridir və bəzi valideynlər uşaqlarının qaçaq aparılmasına razılıq verir. Filippində 60.000–100.000 uşaq seks sənayesində istismar olunur.^[20]

Hər il yüz minlərlə miqrant beynəlxalq qaçaqmalçılıq və insan alveri şəbəkələri tərəfindən təhlükəli və qeyri-insani şəraitdə daşınır. Bu proses əsasən aşağı gəlirli ölkələrdən olan insanların daha yaxşı həyat və iş imkanları axtarışı ilə inkişaf etmiş ölkələrə köçmək istəkləri ilə bağlıdır.

İnsan qaçaqmalçılığı və insan alveri anlayışları fərqli cinayətlərdir. Qaçaqmalçılıq, bir şəxsin qanunsuz şəkildə ölkəyə daxil olmasına vasitəçilik deməkdirsə, insan alveri istismar elementini də özündə birləşdirir.

İnsan alveri qurbanları tez-tez cinsi istismar, məcburi əmək və ya qulluğa bənzər şəraitdə saxlanılırlar. Bu, insan hüquqlarının kobud şəkildə pozulması hesab olunur. Mütəşəkkil cinayət qrupları üçün insan alveri az riskli, lakin çox gəlirli fəaliyyət növünə çevrilmişdir, çünki “mal” kimi istismar olunan insanlar dəfələrlə istifadə edilə bilər.

Bəzi hallarda qaçaqmalçılar miqrantlardan yüksək məbləğlər tələb edir və onları qeyri-qanuni əmək bazarında illərlə işləməyə məcbur edirlər. Çox vaxt miqrantlar yük maşını və ya qayıqlarda sıx şəraitdə daşınır, nəticədə ölüm halları baş verir.^[21]

Vəhşi təbiət qaçaqmalçılığı — ekzotik heyvan və bitki növlərinə olan tələbat və bu ticarətin yüksək gəlirliliyi nəticəsində yaranan qlobal problemdir. Nadir və təhlükə altında olan növlərin qeyri-qanuni yolla satışı ekoloji tarazlığa ciddi zərbə vurur və bir çox növlərin məhvinə səbəb olur.

Təhlükə altında olan vəhşi flora və fauna növlərinin beynəlxalq sərhədlərdən daşınmasını CITES (Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora – Təhlükə Altında Olan Vəhşi Flora və Fauna Növlərinin Beynəlxalq Ticarəti haqqında Konvensiya) tənzimləyir.^[22]

Bu konvensiya nadir növlərin, eləcə də onların hissələrinin (məsələn, fil dişi, timsah dərisi, tropik ağac növləri və s.) beynəlxalq ticarətini məhdudlaşdırır. Vəhşi təbiət qaçaqmalçılığı həm ekoloji, həm iqtisadi, həm də etik baxımdan dünya səviyyəsində mühüm narahatlıq doğuran məsələ kimi qiymətləndirilir.

Qaçaqmalçılıq iqtisadi hadisə kimi az tədqiq olunmuş sahədir. Caqdiş Bhaqvati (Jagdish Bhagwati) və Bent Hansen ilk dəfə olaraq qaçaqmalçılıq nəzəriyyəsini irəli sürmüşlər; onlar qaçaqmalçılığı mahiyyət etibarilə idxal əvəzləyici iqtisadi fəaliyyət növü kimi görürdülər. Lakin onların əsas məqsədi qaçaqmalçılığın rifah baxımından nəticələrini müəyyənləşdirmək idi. Ümumi inancın əksinə olaraq — yəni özəl sektorun dövlət sektorundan daha səmərəli olduğu fikrinə qarşı — tədqiqatçılar göstərirdilər ki, qaçaqmalçılıq sosial rifahı artırmaya bilər, baxmayaraq ki, o, dövlət gəlirlərini özəl sektora yönəldir.^[23]

1999-cu ildə Fayzul Latif Çoudhuri (Faizul Latif Chowdhury) qaçaqmalçılığın istehsal əvəzləyici modelini irəli sürdü. O, göstərirdi ki, təchizat xərcləri ilə bağlı qiymət fərqi qaçaqmalçılıq üçün əsas stimuldur.^[24] Bu qiymət fərqi daxili istehlak vergiləri və idxal rüsumlarından yaranır. Çoudhuri siqaret nümunəsini əsas gətirərək qeyd edirdi ki, Banqladeşdə siqaret qaçaqmalçılığı daxili istehsalın səviyyəsini azaldır. Çünki yerli siqaret istehsalına əlavə dəyər vergisi (ƏDV) və digər istehlak vergiləri tətbiq olunur. Daxili vergilərin azaldılması istehsalçının xərclərini aşağı salır və nəticədə qiymət fərqini azaldaraq qaçaqmalçılığa olan marağı zəiflədir.

Bununla belə, Çoudhuri hesab edirdi ki, daxili vergilərin azaldılmasının da müəyyən həddi var və bu həddən o yana azaldılması smuggler (qaçaqmalçı) ilə rəqabətdə üstünlük təmin etmir. Buna görə də hökumət öz anti-qaçaqmalçılıq tədbirlərini gücləndirməli, ələ keçirmələr (qanuni müsadirə prosesləri) vasitəsilə qaçaqmalçılığın xərclərini artırmalıdır ki, bu fəaliyyət mənfəətsiz hala gəlsin. O, qaçaqmalçı ilə yerli istehsalçı arasındakı münasibəti qarşılıqlı rəqabət şəraitində olan duopoliya kimi modelləşdirmişdir.

Digər tərəfdən, Tat Çi Tsui (Tat Chee Tsui) 2016-cı ildə apardığı araşdırmada göstərmişdir ki, siqaretə tətbiq olunan vergilərin artırılması qaçaqmalçılığı artıra bilsə də, ümumi siqaret istehlakını azaldır. Çünki qeyri-leqal malların qiyməti də vergilərin artımı ilə bahalaşır və nəticədə ümumi istehlak azalır.^[25]

Digər bir iqtisadi baxışa görə, qaçaqmalçılıq monopoliyanı sarsıdan, yəni dövlət tərəfindən tətbiq olunan ticarət məhdudiyyətlərinə və vergilərə qarşı bir “azad bazar reaksiyası”dır.^[26][27]

• Andreas, Peter. Smuggler Nation: How Illicit Trade Made America. (New York: Oxford University Press, 2013).
• Cohen, Andrew Wender. Contraband: Smuggling and the Birth of the American Century. (New York: W.W. Norton, 2015).
• Cole, W. A. “Trends in Eighteenth-Century Smuggling.” Economic History Review 10#3 1958, pp. 395–410. online in Britain
• Díaz, George T. Border Contraband: A History of Smuggling across the Rio Grande (University of Texas Press, 2015) xiv, 241 pp. excerpt
• Graham, Frank, Smuggling in Cornwall (Newcastle upon Tyne, V. Graham, 1964).
• Graham, Frank, Smuggling in Devon (Newcastle upon Tyne, Frank Graham, 1968).
• Harper, Charles G., Smugglers: Picturesque chapters in the Story of an Ancient Craft (Newcastle upon Tyne, Frank Graham, 1966)
• Harvey, Simon, Smuggling: Seven Centuries of Contraband (London: Reaktion Books, 2016).
• Jones, Evan T., 'Illicit business: accounting for smuggling in mid-sixteenth century Bristol', Economic History Review, 54 (2001). Winner of the Economic History Society's "T.S. Ashton Prize" in 2001, freely available online.
• Jones, Evan T, Inside the Illicit Economy: Reconstructing the Smugglers' Trade of Sixteenth Century Bristol (Ashgate, June 2012)
• Karras, Alan. Smuggling: Contraband and Corruption in World History (Lanham, Rowman and Littlefield, 2010) 199 pp.
• Karson, Larry, American Smuggling and British white-collar crime: A historical perspective (PDF), British Society of Criminology
• Karson, Lawrence. American Smuggling as White Collar Crime. (New York: Routledge, 2014).
• Morley, Geoffrey, Smuggling in Hampshire & Dorset 1700-1850 (Newbury: Countryside Books, 1983). ISBN 0-905392-24-8.
• Rattenbury, John, Memoirs of a Smuggler (Newcastle upon Tyne, V. Graham, 1964).
• Smith, Joshua M., Borderland Smuggling: Patriots, Loyalists and Illicit Trade in the Northeast, 1783–1820 (Gainesville, University Press of Florida, 2006). ISBN 0-8130-2986-4.
• Waugh, Mary, Smuggling in Kent and Sussex 1700–1840 (Countryside Books, 1985, updated 2003). ISBN 0-905392-48-5.