Qəza (islam)

Qəza sözü ərəb mənşəlidir və “harasa getmək” və ya “mübarizə aparmaq” deməkdir. İslam dinində isə daha konkret olaraq Allah yolunda cihad etmək mənasında işlədilmişdir.^[1] Qəza təkcə fiziki müharibə deyil, həm də dini bir ideologiya kimi qəbul edilmişdir. Bu ideologiya İslamın sərhədlərini genişləndirmək və mühafizə etmək missiyasını öz üzərinə götürmüşdür.^[2]

Qəza İslamdan əvvəlki ərəb cəmiyyətində tayfalararası mübarizələrdə istifadə edilən anlayış idi. Lakin İslam dininin meydana çıxması ilə bu anlayış dini bir çərçivəyə salınaraq Allah yolunda müharibə mənası qazanmışdır. Məhəmmədin dövründəki qəzalar bu anlayışın ilk nümunələrini təşkil etmişdir. Məkkə ilə Mədinə arasında baş vermiş olan Bədr, Uhud və Xəndək kimi müharibələr qəza praktikasının İslamda başlanğıcını təşkil edir.

Osmanlı imperiyasının yaradılmasından sonra qəza Osmanlı imperiyasının həm siyasi, həm də hərbi strategiyasının təməl daşlarından biri olmuşdur. Osmanlılar qəza məfhumunu fəth siyasətinin mərkəzinə qoymuş və bu anlayışı “cihad”la birləşdirərək geniş bir coğrafiyaya yayılmağa nail olmuşdurlar. Osmanlı bəyliyi, xüsusilə Bizans imperiyasının sərhədlərində yerləşməsindən, yəni sərhəd bəyliyi (türk. uç beyliği) mövqeyindən istifadə edərək, qəza fəaliyyətlərini gücləndirmişdir.^[3]

Osmanlı sultanları özlərini qəza ideologiyasının liderləri kimi göstərərək bu ideologiyadan həm ölkə daxilində vəhdəti təmin etmək, həm də ölkə xaricindəki işğallarını qanuniləşdirmək üçün istifadə etmişdirlər. İlk Osmanlı sultanları olan Orxan Qazi və I Murad bu siyasətin qabaqcılları olmuşdurlar. İstanbulun türklər tərəfindən ələ keçirilməsi Osmanlı qəza ideologiyasının zirvəyə çatdığı məqamlardan biri hesab olunur.^[4]

Qəzada iştirak etmiş müsəlman döyüşçülər həm dini, həm də ictimai baxımdan xüsusi statusa malik olmuşdurlar. İslam cəmiyyətində qazilərə ehtiram göstərilmiş və onlara müharibədən sonra əldə edilmiş qənimətlərdən pay verilmişdir. Şəhidlik isə İslam dinində ən yüksək dərəcələrdən biri hesab olunur. Şəhidlərin axirətdə cənnətlə mükafatlandırılacağına inamın mövcud olması da, insanları qəzada iştirak etməyə təşviq edən mühüm amillərdən biri idi.

Qəza zamanı düşməndən ələ keçirilmiş mallara qənimət deyilir. Qənimətlər İslam şəriətinə əsasən müəyyən qaydalara müvafiq formada bölüşdürülürdü. Bu malların bir hissəsi dövlət xəzinəsinə, bir hissəsi isə müharibədə iştirak edənlərə verilirdi. Osmanlı imperiyasında qənimətlərin nizamlı bir formada bölüşdürülməsi həm əsgərlərin sədaqətini təmin etmək, həm də dövlətin iqtisadi gücünü artırmaq üçün mühüm bir vasitə olmuşdur.

Qəza Osmanlı cəmiyyətində təkcə hərbi fəaliyyət sahəsi kimi deyil, həm də mədəni və dini bir dəyər kimi qəbul edilmişdir. Bu məfhum ədəbiyyatdan arxitekturaya, gündəlik həyatdan dövlət siyasətinə qədər geniş bir sahədə öz əksini tapmışdır. Qəza dastanları Osmanlı ədəbiyyatında mühüm bir yer tutmuşdur. Döyüş meydanlarında əldə edilmiş qələbələr məscidlər, fəvvarələr və digər dini tikililərlə əbədiləşdirilmişdir.

Qəza ideologiyası Osmanlı imperiyasının yüksəliş dövründə çox güclü bir motivasiya mənbəyi idi. Osmanlı imperiyasının durğunluq və tənəzzül dövrlərində isə bu ideologiyada zəifləmiş və daha çox müdafiə xarakterli müharibələrə çevrilmişdir. Müasir dövrdə isə qəza məfhumu daha çox tarixi və dini irs kimi qəbul edilir.

Müasir dövrdə Qəza məfhumu tarixi kontekstdə tədqiq edilir və xüsusilə Osmanlı tarixi ilə əlaqədar olaraq həyata keçirilən tədqiqatlar zamanı əhəmiyyətli bir mövzu olaraq qalmağa davam edir. Bundan əlavə, dini ədəbiyyatda qəza Allah yolunda mübarizə və fədakarlıq məfhumunu simvolizə edən bir məfhum olaraq yaşadılır.

Bu kontekstdə Qəza təkcə keçmişdəki hərbi praktikanı deyil, həm də İslam sivilizasiyasının dini və mədəni dəyərlərini ifadə edən bir irsi özündə təcəssüm etdirir.