“Kültikinin” şərəfinə yazılmış abidə də çox dəyərli bir sənət əsəridir. Kül-tikin 732-ci ildə qırx yeddi yaşında döyüşlərin birində öldürülmüşdür. On altı yaşında döyüşlərə atılan bu igid sərkərdə çoxlu döyüşlərdə iştirak etmiş, yağıya qarşı amansız olmuşdur. Kül-tikin böyük nüfuz sahibi olduğuna görə onun dəfnində Çindən, Gidan, Buxara, Soqda, Tibet və s yerlərdən qonaqlar gəlmişdir. Onun abidəsi Yoluq-tikin tərəfindən tikilmişdir. Ancaq kitabədə sözlər təbii olaraq ölən adamın dilindən verilir, onun xidmətləri sayılır, igidlik və gözəl xasiyyətindən danışılır.Kül-tikin türk millətinə belə deyirdi: Mən tanrı tək göydə yaranmış bilici türk xanı bu taxtda oturdumş Sözlərimi axıradək eşidin. İrəlidə Şantun çölünə qədər qoşun çəkdim, dənizə çatmağıma az qaldı. Yağılar şirin sözü, zərif hədiyyələri ilə aldadıb topladılar. Ey türk xalqı, yağıların şirin sözünə, zərif hədiyyəsinə aldanıb çox məhv oldun”.

İyirmi beş döyüşə çıxıb on üç dəfə döyüşən Kül-tikinin adı ilgidlik rəmzinə çevrilmiş, dillərə düşmüşdür. Hələ cavanlığında qardaşı Magilyan qağanı (Bilgə kağan) taxda oturtduran və on üç il onun baş sərkərdəsi sayılan Kül-tikini qardaşı çox sevirdi: “Humay kimi qadın anamın şərəfinə kiçik qardaşıma qəhrəman Kül-tikin adı verildi. On altı yaşında ikən kiçik qardaşım qağan əmimin el birliyini belə ələ aldı. Altı Cub saqdilərə tərəf qoşun çəkdik, onları məğlub etdik. Kül-tikin piyada qoşunla hücuma keçdi. O qoşunu orada məhv etdik. İyirmi bir yaşı olanda Çaça Senün ilə vuruşduq. Döyüşün lap əvvəlində Boz atını minib hücuma keçdi. Silahına, paltarına yüzdən artıq ox vurdular. Ordu başçısına bir ox dəymədi”.

Abidələrin 3-cüsü Magilyanın yəni Bilgə kağanın şərəfinə hazırlanmışdı. “Bilgə kağan abidəsi” kimi məşhur olan bu kitabələr Yolluq –tikin tərəfindən yaradılmışdır. Burada göstərilir ki, magilyan güclü dövlət yaratmış, hər tərəfə qoşun çəkərək yağılara qalib gəlmiş, həyatın son günlərində nəqqaş gətirərək bütün bu başına gələnləri daşlarda həkk etdirmişdi. Orxon-Yenisey abidələrinin sayı 3 deyil, 3-dən daha artıqdır. Dil, üslub və məzmçun baxımından kitabələr bir-birini xatırladır. 

Əski kitabələr bu baxımdan bədii sənət nümunəsi kimi də səciyyəvidir. Kitabədə bədii düşüncə və ifadələr mətnə bir təravət gətirir, onun bədii gözəlliyini təmin edir. Hətta “Kitabi-Dədə Qorqud”un dili deyim və ifadə tərzi baxımından əski türk abidələri ilə səsləşməsi də çox təbii və qanunauyğundur. Bu yaxınlıq və səsləşmə cümlənin quruluşunda tarixi adlarda, türk həyatının ifadəsi olan anlayış və ifadələrdə özünü göstərməkdədir.  Məsələn “Kül-tikin abidəsində” belə deyilir: “ Sağdakı şadapıt bəylər, soldakı tar kanlar, buyuruq bəyləri! Oğuz tatarı, doqquz oğuz bəyləri, milləti”. 

“ Dədə Qorqud”da isə belə deyilir: “ Sağdakı oturan bəylər, sol qolda oturan sol bəylər, eşikdəki inaqlar, dibdə oturan xas bəylər, qutlu olsun dövlətimiz”.

Əski türk abidələri türk xalqlarının ortaq ədəbi tarixi abidəsi kimi böyük əhəmiyyət kəsb eləmiş, türk xalqlarının milli oyanış və inkişafına nəcib təsir gəstərmişdir.Əski kitabələr türk xalqlarının dil və ədəbiyyatının ilkin qaynağı, özülü kimi məşhur olmuş, yaşamış, türk dünyasının təməl daşına çevrilmişdir.

Elmi ədəbiyyatda çox vaxt səhv olaraq run v ə ya runik yazı adlandınhan göytürk, yaxud Orxon-Yenisey yazısnıın - qədira göytürk əhfbasının tarixi haqqında əh m izd ə h ə lə də dəqiq məhımat yoxdur. Göytürk əhfbasmm (yazısınm ) nə vaxt və harada yaranması haqqmda indiyədək yahnz fərziy y ələr irəh sürülmüşdlür. Bu fərziyyələri qəbul da, rədd də etm ək olar. Həm də mütəxəssislər qədim türk (yaxud hun) yazısm dan danışarkən dəqiq nəyi nəzərdə tutduqlarmı söyləmirlər; bilinnmir ki, bu yazı hunlarm öz əhfbası (ümumiyyətlə, hunlarm öz əhfbası olmuşdurmu?) ilə, yaxud soğd əhfbası ih^ (soğdlar Hun imperiyasmda yaşayır və Hun saraymda işləyirdilər, hunlar soğdlardan çox vaxt xarici ölkələrə göndərilən səfırlər kimi istifadə edirdilər; sonralar türklər də eynik) bu cür hərəkət edirdilər) yazıhnışdır; yenə də sonralar türk sətlrliklrəinin xarici ölkələrə apardıqları məktublarm da hansı əhfba ilə yazıldığı tarixi m ənbələrdən məlum olmur. Qədim Çin salnam ələrinin Modə, müasir türk tarixçilərinin Mete adlandırdığı, m ənim sə türk hesab etdiyim və Oğuz xaqan adlandırdığım görkəm h tarixi şəxsiyyətin miladdan əvvəl III yüzillikdə qüdrətli Hun imperiyası yaratdığı və Çin imperatoriçəsi ilə yazışdığı da tarixdən bizə məlumdur. Lakin yenə də bu yazışm anm hunlarm öz yazısı

ləmi, yaxud Çin yazısı (heroqhf yazı) ilə apanldığı bizə məlum olnmr, Məlumdur ki, əlifbanm - yazm m dilə dəxh yoxdur; Azərbaycan dihndə yazı əsriərlə ərəb əlibfası ilə aparılmışdır; latın əlifbası dünyanm yüzlərlə dilinə xidmət edir. Buna görə də hətta tarixdə bu və ya digər dildə yazı yaradılması və ya yazmm mövcud olması haqqmda məlumatm verilməsi həmin dilin özünəməxsus yazmm (əlifbanm) mövcud olduğunu sübut etmir. Bu baxımdan aşağıdakı fakt diqqəti cəlb edir. Miladdan sonra VI yüzilliyin ortalarmda Suriya xronikasmm tərtibçisi Zaxariya Mitilenski, yaxud Zaxariya Ritor yazır; «Bundan iyirmi beş il və ya daha çox əvvəl hunlarm öz dilində yazılan meydana gəldi».' Əlisa Şükürlü bundan belə bir nəticə çıxanr; «Qədim türk əlifbasmm meydana çıxması tarixi və kökü hələ də tam aydmlaşmamışdır. Bu əlifba haqqmda ilk məlumata eramızm VI yüzilliyindən başlayaraq tərtib olunmuş tarixi sənədlərdə təsadüf edilir. Suriya xronikasmm müəlhfı Zaxariya Mutelinski (Zaxariya Rittor) (adı olduğu kimi saxlamışam - Ə.R.) VI yüzillikdə bu haqda belə deyir; «İyirmi beş il bundan öncə və ya bundan daha əvvəl hunlarm öz dilində öz əlifbaları meydana çıxmışdır».2 Əvvələn, «hun (türk, rus, Azərbaycan...) dihndə əlifba» ifadəsi yanhşdır. İkincisi, Zaxariya Ritor hun əlifbası haqqında yox, hun yazısı haqqmda danışır; hun yazısı isə hər hansı bir əlifba ilə yazıla bilərdi. Üçüncüsü, Suriya tarixçisi türk yazısı, yaxud Ə.Şükürlünün dili ilə desək, qədim türk əlifbası haqqmda üm um iyyətlə bir söz demir. A.N.Kononov bu m əsələyə haqh olaraq, bir qədər ehtiyatla yanaşıb yazır: «İstisna etmək olmaz ki, söhbət türk yazısı haqqmda, yaxud hun ittifaqma əhəm iyyətli komponent kim i daxil olan türklərin yazısı haqqm da gedir».^ Suriya tarixçisi yazır ki, həmin rnəlumatı o, hunlarm yanmda olmuş adamlardan eşitmişdir. Əlisa Şükürlü yuxarıda sitat gətirdiyim fıkrini davam etdirərək Suriya tarixçisinin m əhz göytürk yazısmı nəzərdə tutduğunu sübut etmək üçün S.Q.KIyaştommı şahid çəkib yazır; «Bir çox tədqiqatçılar, o cüm lədən S.Q.Klyaştornı belə güman edirlər ki, Zaxariya Mitilenski «hün dili» adı ahmda hansı isə türk qəbilə dilini nəzərdə tutmuşdur. N əzərə alsaq ki, V yüzillikdə Yeqişenin «Ermənilərin tarixi» kitabında Azərbaycan əhalisi də hun adlandınhr, onda S.Q.Klyaştommm bu fərziyyəsi özünü doğruldur. «Hün yazısı» isə, olsun ki, elm aləmində çox ' H.rimv-ieacKaH. CupuucKue ucmoHUUKU no ucmopuu Hapodoü CCCP, M.- 77., I94I. C.I66. " Əlisa Şükiuiü. Oədim lürl< vazılt abidəbrinin dili, Bakı, 1993, s.J3. A .H . K ohouog. l'pcwM anniKa H3UKa mıopKCKiıx pym m ecK u x na.MHmuuKoe V ll-lX ee., Jl., 1980, c.7vaxt yanlış olaraq «runi» və ya «türk-runi, rııni-türk» yazısı kimi tanınan göytürk əlifbasıdır».' Təmkinli alim kim i tanıdığım S.Q.Klyaştornınm «Qədim türk run abidələri O rta A.siya tarixi üzrə qaynaq kimi»2 adh əsərində Zaxariya Ritorun xatırlanmasına bciə rast gəlmədim. Suriya tarixçisini S.Q.K lya.^tom ı yox, digər tarixçi N.V.Piqulevskaya xatırladır, lakin bu m ü ə llif də Suriya tarixçisinin hunları, daha doğrusu, hun yaz:sını göytürk yazısı ilə eyniləşdirmək fikrindən uzaqdır. M ənbələrdə VI yüzillikdə türk qəbilələrinin yazıya m alik olmaları haqqında fıkirlər mövcuddur. M əsələn, N .V .Piqulevskaya yazır; «568-ci ildə türklər Konstantinopola xan m əktubu gətirdilər... Çox güman ki, Hun yazısı da, xronikada skif yazısı adlandınlan türk yazısı da soğd-manixey, yaxud soğd yazı.sıdır. Aşağıdakı fıkir bunun üçün əsas ola bilər. Hunlar öz zəfər yürüşiəri ilə soğdiann yaşadıqlan ərazilərə gəlib çıxdılar, burada isə oniar yazmın bu tipi ilə tanış ola bilərdilər».-’ B urada söhbət Bizans tarixçisi Menandr Protektorun 583-584-cü illərd ə bitirdiyi «Tarix» kitabında göstərdiyi hadisədən gedir. Menandnn yazdığına görə, 568-ci ildə imperator II Y ustinin sarayma (Konstantinopol şəhərinə) türklərdən soğd M aniakm rəhbərliyi ilə clçilik gəHr. Səfırlik o zaman Qərbi türk xaqanhğmın hakimi olan İstəmi xaqanm saraymdan Bizans im peratoruna məktub gəlirmişdi. Bu faktm təsvirinə S.Q .K Iyaştornımn adı çəkilən əsərində, L.N.Qumilevin «Qədim türklər» və Ə.Ə.Rəcəbiinin «Ulu türklər» adh əsərlərində də rast g əlm ək olar. Yuxarıda göstərdim ki, N.V.Piqulevskaya güman edir ki, məktub soğd-manixey, yaxud soğd yazısı ilə yazılmışdır. Elm də dəqiqliyinə şübhə etmədiyim S.Q.Klyaştormy da buna oxşar bir fıkir söyləyir; «Ancaq sözsüz şəkildə təsdiq etmək olmaz ki, bu «skif yazıları» run işarələridir; məktub soğd dilində də yazıla bilərdi^."* L.N.Qumilev də, Ə.Ə.Rəcəbli də bu fıkirdədirlər. Lakin Əlisa Şükürlü bu faktdan da özünəməxsus orijinal bir ^ Əlisa Şükürlii. Adı çəkihm osəri, s. 13 ‘ C .r.K jtm u m opnhiıı. ffpeäiıem ıopK C K uepynuH ecK ne noMHmnuKu, M., 1964. ^ H. nmyjıeecKa^ Adı çokilən əsəri, s. 87. ’’ C.r. K.iHmmopıibiv. Adı çokilən əsori, s. 48. nəticə çıxanr; «Başqa bir məlumata görə, 568-ci ildə Konstantinopola getmiş türk səfiri türk xamnm sağdan sola doğru üfiqi istiqamətdə yazmış olduğu məktubu Bizans imperatoruna təqdim etmişdir. Tədqiqatçılar həm in məktubun m əhz göytürk əlifbası ilə yazıldığım güman edirlər. Buna bənzər məlumata IX -X yüzilliklərdə yazılmış m əhşur ərəb tarixçisi Təbərinin də kitabında rast gəlirik».' M ən bu haqda yalnız onu deyə bilərəm ki, Əlisa Şükürlüdən başqa heç bir tədqiqatçı İstəmi xaqanın Bizans imperatoru II Yustinə yazdığı məktubun göytürk əlifbası ilə yazıldığını iddia etmir. Bu məsələ ətrafında üçüncü mübahısəli fikir Kaşğarlı Mahmudun sözlərinə münasibətdən irəli gəlir. Mahmud Kaşğarh yazır; «Uyğurların öztürkçe bir dilləri olduğu gibi, kendi aralarında konuştuklan zaman ayn bir ağız dahi kullanırlar. Bunlar... 24 harften ibaret olan türk yazısmı kullamrlar. Kitaplarmı, mektuplarım onunla yazırlar. Bundan başka uyğurlann və çinlilerin ayrı bir yazıları daha vardır. Defterlerini, senetlerini bununla yazarlar. Bu yazıyı müslüman olmayan uyğurlarla çinlilerden başkası okumaz. Söylediklerim şehir halkıdır».2 Mahmud Kaşğarlmm bu sözlərindən S.Q.Klyaştornı, onun ardınca A.N.Kononov və Əlisa Şükürlü belə bir nəticə çıxarırlar ki, müəllif uyğur və çinlilərin xüsusi əlifbası olmasmdan damşarkən göytürk əlifbasını nəzərdə tutmuşdur. S.Q. Klyaştornı yazır; «Uyğurları təsvir edərək, Mahmud K aşğarh hər şeydən əvvəl onlarm Şərqi Türküstan və Orta Asiyanın İran əhalisinə iqtisadi və sosial yaxmhğmı, habelə onlann yüksək yazı m ədəniyyətinə malik olduqlarmı qeyd edir. O, xüsusən uyğurların istifadə etdikləri iki əlifbanı xatırladır. Onlardan birini, 24 hərfdən ibarət ümumməlum kursiv yazmı, M ahm ud Kaşğarh «türk yazısı» adlandırır. İkincisi haqqında deyir ki, o, işgüzar kağızlan yazmaq üçün işlədilir və təkcə «kafırlər», yəni təkcə müsəlman olmayan uyğurlar onu oxumağı bacanr. Burada, görünür, söhbət qədim türk run əlifbası haqqında gedir. Yada salaq ki, bu yazmm ən son abidələri məhz ' Əlisa Şükürlü. Adı çəkilən osori, s. 13. ' M.Kaşğari. Divanü lüğai - it~ türk, I, Änkara, 1992, s. 29.Turfanla əlaqədardir və Turfanda və Dunxuanda tapılm ış ən erkən uyğur hüquqi sənədləri, onların əsas kütləsindən fərqli olaraq, run yazısı ilə yazılmışdır. M ahnıud K aşğarhnm qeydleri beləHklə, Turfan uyğurlarmda run yazısm m «qahq mövcudluğunu» təsdiq edir».' Elə oradaca səhifənin sonunda (sətiraltı yazıda) S.Q.Klyaştomı yazır; «M üınkündür ki, Mahmud Kaşğarhdan yüz il sonra yaşamış, Fəxrəddin Mübarəkşah Mərvarrudi də «doqquz-oğuz», yəni uyğur yazısı adlandırdığı yazıdan danışarkən run yazısmı nəzərdə tutur».2 A.N.Kononov S.Q.Klyaştommm bu fikri ilə tam razılaşır.-^ ƏHsa Şükürlü də bu fikirdədir ki, Mahmud K aşğarh «uyğur və tavğaclarm özünə məxsus yazılan vardır» dedikdə göytürk əiifbasmı nəzərdə tutur. O yazır; «Göytürk əJifbasmm m övcud olması haqda qeydə M ahmud Kaşğarinin «D ivan»m da rast gəlmək müml:ündür. Bəihdir ki, Mahmud K aşğari material toplayarkən yalnız islam dininə etiqad bəsləyən türk qəbilələrini, onlann dihni, adət-ənənələrini öyrənm əklə m əşğul olmuşdur. Beləliklə, XI yüzillikdə budda, xristian, yəhudi, şaman dinlərinə və etiqatlarına, inanclarma tanman türk qəbilələrinin tədqiqi alimin diqqət mərkəzindən kənarda qalmışdır. Ona görə də M ahmud Kaşğari çox ötəri bir şəkildə göstərir ki, «uyğur və tavqaclann bir də özlərinə m əxsus ay n bir yazılan vardır və işgüzarhq kağızlarım həm in əlifba ilə yazırlar». Mahmud Kaşğarinin yazdığına görə, bu əlifba ilə tərtib olunan mətnləri müsəlman olmayan uyğurlardan başqa heç kəs oxuya bilmir. Deyilənlərdən aydm olur ki, islam dinini qəbul edən türk qəbilələri hərnin vaxtdan öz ənənəvi türk əlifbalarmı tamamilə unutmuş və ərəb əlifbası ilə əvəz etmişlər. S.Q.Klyaştornıya görə, M ahmud Kaşğarinin haqqmda bəhs etdiyi yazı göytürk əlifbasıdır və ondan Dunxuanda və Turfanda yaşayan uyğur qəbilələri istifadə etmişlər. Belə ki, indiyədək əldə edilən bəzi tapmtılar Şərqi Türküstanda uyğur ' C.r.KjiHiumopnbiiı. Ənoxa MaxMyda Kauir.apcm co. M ypn. «CoeemcKaH mıopKOJioeufi», 1972, l,c. 21. ^ Yenə orada. ^ A.N.Kononov. Adı çəkilən osnri, s.8. qəbilələrinin göytürk əiifbasmdan hətta XII yüzillikdə istifadə etdiklərini göslərir. Mahmud Kaşğaridən yüz il sonra İran ahmi Fəxrəddin Mübarəkşah Mərvərdi də türk qəbilələrinə məxsus yazıdan bəhs edərkən göytürk əlifbasmı görmüşdür. O həm in yazmı doqquz oğuz əiifbası adlandırmışdır».' Mahmud Kaşğarhdan gətirdiyim sitatdan aydm olur ki, «Dtvani lüğət-it-türk» əsərm in sözlərində uyğurlarm XI əsrdə göytürk əlifbasmdan istifadə etməsinə işarə belə yoxdur. Əvvələn, Əlisa Şükürlünün dili ilə desək, «göytürk əlifbasmm mövcud olması haqda qeydə Mahmud Kaşğarinin də «Divan»ında rast gəlməyin» türkologiya elmi üçün də, mənim üçün də heç bir əhəm iyyəti yoxdur. Türkologiya elminə məlumdur ki, VH-VIll yüzilliklərdə üzərində yazıldığı tarix qeyd edilmiş çoxlu göytürk yazısı abidəsi mövcud olmuşdur. Mahmud Kaşğarh göytürk əlifbası ilə yazılmış olan abidələrin mövcud olduğunu görmüş olduğunu və ya eşitdiyini yazmış olsa idi, bu, elm üçün iki səbəbdən maraqh olardı; 1) elm müəyyənləşdirərdi ki, hələ XVIII yüzilliyə qədər də göytürk əlifbası ilə yazılmış kitabələrin möveud olması, Avropa alimlərinə olmasa da, hər halda elm aləminə m əlum olmuşdur; 2) göytürk əlifbasmm Türk və qədim Uyğur xaqanhqlarmm süqutundan sonra da uzun müddət - ta X I-Xll yüzilliklərədək işlək olması, yəni bu əlifbanın işlədiiməsinin son tarixi hüdudu müəyyənləşdirilordi. Lakin Mahmud K aşğarh «bütün başqa uyğurlann və çinlilərin ayrı bir yazılan daha vardır, dəftərlərini, sənədlərini bununla yazarlar» dedikdə göytürk əlifbasmı yox, qədim uyğur əlifbasmı nəzərdə tuturdu. M ahmud Kaşğarhnın sözlərinə diqqət yetirək. O yazır ki, uyğurlar 24 hərfdən ibarət olan türk yazısından istifadə edirlər. M əlumdur ki, islam dinini qəbul edən bütün türklər, o cümlədən uyğurlar öz əvvəlki yazılarmdan imtina edib ərəb əlifbasına, islam dininin əlifbasma keçdilər. Bu vaxta qədər uyğurlar 22 hərfdən ibarət qədim uyğur əlifbasmdan istifadə edirdilər. Deməli. Mahmud Kaşğarh uyğurlarm 24 hərfdən ibarət türk yazısmdan istifadə etdiklərini ‘ Ad/ çəkilən əsəri, s. 13-14. 11deyəndə, əvvələn, bütün müsəlman türklərinin istifadə etdikləri 24 hərfdən ibarət ərəb əlifbasmı nəzərdə tuturdu; ikincisi, Mahmud Kaşğarhya məlum idi ki, uyğurlardan başqa digər türk qəbiləiəri qədim uyğur əlifbasından istifadə etm əm işdiiər və XI yüzillikdə də istifadə etmirdilər; üçüncüsü, artıq Mahmud Kaşğarhnm dövründə müsəlman türklər, o cüm lədən uyğurlar arasmda qədim uyğur əlifbası istifadədən çıxm ış. onu ərəb əhfbası əvəz etmişdi. Mahmud K aşğarh özü də əsərini ərəb əlifbası ilə (və ərəb dilində) yazmışdır. M ahmud K aşğarhdan 4- 5 il əvvəl (1069-cu ıl) Y usifX as Xacib (Y usif B alasaqunlu) türk dilində məşhur «Kutadğu bilik» («Xoşbəxtlik gətirən elm ») adh didaktik poema yazmışdtr. Şairin həm in poemanı hansı əlifba ilə - qədim uyğur, yaxud ərəb əlifbası ilə yazdığı m ənə bəlli deyildir, lakin bizə qədər həmin poemanın 3 əlyazm ası gəlib çıxmışdır; bunlardan ikisi ərəb əlifbası, təkcə biri uyğur əlifbası ilədir. Mahmud Kaşğarlmın dövründə bütün m üsəhnan türklər, 0 cümlədən uyğurlar da kütləvi şəkildə ərəb əHfbasmdan istifadə edirdilər. 'rəsadüf) deyil ki, Mahmud K aşğarh «uy- ğurlar... 24 hərfdən ibarət olan türk yazısmdan istifadə edirlər, kitablarını və məktublarmı da onunla yazırlar» deyə qeyd edir. Özünə az-çox hörmət edən, ciddi bir alim, tədqiqatçı tapılm az ki, Mahmud Kaşğariınm yaşadığı XI yüzillikdə uyğurlarm (və ya qeyri-uyğur türklərin) uyğur əlfıbası ilə kitab yazdıqlarmı nəinki iddia, hətta güman belə etsin. M ahm ud Kaşğarlı uyğurlarm ayn bir yazısınm da olduğunu söylədikdə uyğur yazısmı nəzərdə tuturdu. Əvvələn, uyğur yazısmda 24 h ə rf yox, 22 hərf vardır. İkincisi, müsəlman uyğurlar kütləvi surətdə ərəb əlifbasma keçdikləri halda, müsəlman olmayan uyğurlar öz atababa yazısmı qoruyub saxlaya bilərdilər və özlərinə aid olan kağızlan - dəftər və sənədləri təkcə onlara bəlli olan əlifba (qədim uyğur əlifbası) ilə yaza bilərdilər. Elə indinin özündə Bakıda yaşayan ər və arvad tahşdırsa, onlar qonaq yanmda və ya uşaqlarm başa düşməməsi üçün gizli sözlərini bir-birinə tahşca deyirlər. N əticə olaraq demək iazımdır ki, M ahmud Kaşğarh uyğurlarm iki tip yazıdan istifadə etdiklərini yazanda uyğur və göytürk yazısmı dcyil, onun dövründə müsəlman türklərin qəbul etdikləri və kütləvi şəkildə işlətdikləri ərəb qrafıkası əsasmda 12 tərtib edilmiş ümumtürk (ərəb) yazısını və müsəlman olmayan uyğurlarm qoruyub saxladıqlan və öz aralarmda işlətdikləri qədim uyğur yazısını nəzərdə tuturdu. Mən bclə düşünürəm ki, Mahmud Kaşğarhmn qədim göytürk yazısı haqqmda təsəvvürü belə olmamışdır. S.Q.KIyaştom ı «Mahmud Kaşğarhdan yüz il sonra yazmış Fəxrəddin M übarəkşah M ərvərrudi də «doqquzoğuz», yəni uyğur yazısı adlandırdığı yazıdan danışarkən run yazısmı nəzərdə tutur» dedikdə və A.N.Kononov da onunla razılaşdıqda hər iki tanınmış tədqiqatçı yanıhr. Bütün tarix boyu doqquz oğuz deyildikdə uyğurlar nəzərdə tutulmuşdur. Fəxrəddin Mübarəkşah doqquz oğuzlarla göytürkləri qarışdıra bilmədiyi kimi, göytürk yazısı ilə qədim uyğur yazısım da qarışdıra bilməzdi. 744-cü ildə uyğurlar Türk xaqanhğını məğlub etdikdən və öz xaqanhqlarını yaratdıqdan sonra əllərindən gələni etmişdilər ki, göytürklər insanlann yaddaşmdan silinsin, tarixdə onlardan - dillərindən, mədəniyyətlərindən, o cüm lədən göytürk yazısmdan iz qalmasm və demək olar ki, istəklərinə nail olmuşdular. Nəinki XII əsrdə yaşamış Fəxrəddin M übarəkşah, hətta ondan yüz ilə əvvəl yaşamış Mahmud K aşğarh göytürklər, onlarm dövləti, göytürk yazısı haqqmda təsəvvürə belə malik deyildilər. Göytrük yazısı abidələrinin müsəlman dünyasma məlum olmasım tarixçi və dövlət xadimi Alaəddin Ata M əlik ben M ühəmməd Cüveyninin adı ilə də bağlayırlar. V.V.Bartold bu şəxs haqqmda mükəmməl məlumat verir.' Cüveyni iki dəfə (1249-1251 və 1251-1253-cü illərdə) Monqolustana səyahət etmiş, uzun müddət monqol saraymda mühüm vəzifəiərdə işləmiş, hətta monqollar Bağdadı tutduqdan (1258-ci il) sonra 1262-1263-cü illərdə (hicri 661-ci il) Bağdadm məliyi təyin edilmiş və uzun müddət bu vəzifədə işləmişdir. Cüveyni hicri 658-ci ildə (miladi tarixi ilə 1260-cı ildə) «Tarixi cahanquşay» («Dünya fatehinin tarixi») adh əsər yazmışdır. Bu əsərində o, monqollarm paytaxtı Qaraqorum şəhərini^ və qədim Uyğur ' Bax: B.B.Bapmo/ibd. CoHuneHm, m. VIII, M., 1973, c. 591-595. ’ Əlisa Şükürlii səlıv olaraq yazır: «I260-cı ildə Monqolustana etdiyi səfər zamanı İhn Cüvcvni VIII-IX vüzilliklərdə dağılmış qədim uvğur .şəhərində - 13xaqanlığının (VIII-IX yüzilliklər) paytaxtı olm uş Ordubalılc şəhərinin xarabalıqlarını təsvir edir. A laəddin Ata M əlik yazır ki, Ordubalık sarayınm xarabalarında saray qapısınm qarşısmda üstündə yazılar olan yonulmuş daşlar tapdılar. «K aanm (hadisə Cüveyninin Monqolustana ikinci səyaiıəti zamanı baş verdiyi üçün, güman ki, o zaman M ünhe-kaan (1251-1259) hakimlik etmişdir - Ə.R.J hakimiyyəti zamanı bu daşlan torpaqdan çıxartdılar; onlarm altında çala vardı, çalada üzərində yazılar olan böyük daş lövhələr var idi. Bu yazıları oxumaq üçün bir nəfər axtanb tapmaq əmr olundu; heç kim onları oxuya bilmədi. Xitaydan kamlar adlanan adam lan topladılar; onlara m əjum olan yazı ilə həm in daşlarda yazılmışdı ki...»' Bundan sonra daşdakı yazüarla heç bir əlaqəsi olmayan uyğur əfsanəsinin məzrnunu nəql edilir. Düzdür, Alaəddin Ata M əliyin əsərində həmin daşlar üzərindəki yazınm (qrafık) təsviri yoxdur və m üəllif heç yerdə bu yazınm göytürk (və ya buna işarə edən m üəyyən bir başqa adla) və ya qədim uyğur əlifbası ilə yazılmasma işarə belə yoxdur, lakin mən güman edirəm ki, bu daş kitabələr göytürk yazısı ilə yazıla bilərdi. Üç səbəb m ənə bu fikri söyləmyə imkan verir: 1) Dunxuan və Turfanda tapılmış kitabələrədək göytürk yazılarmm, demək olar ki, hamısı daş üzərində yazılmışdır (ona görə «demək olar ki» deyirəm ki, Talas hövzəsində tapılmış abidələrdən biri çubuq üzərində yazümışdır), Ordubalık şəhərinin xərabələri isə M onqolustamn lap mərkəzində, türklərin qədim yaşayış məskənındə yeriəşir. Vaxtilə Türk xaqanlığmm mərkəzi ordası da bu əraziiərdə yerləşmişdi. 2) XIX əsrin sonunda göytürk əlifbası ilə yazılmış böyük Orxon kitabələri də m əhz bu ərazidə tapılmışdır. 3) Monqollar hakimiyyət başına gəldikdən sonra qədim uyğur Qaraqoj-umda lorpağın altından çıxanlan böyiik daş üzərindoki yazıdan bəhs edir. O göstərir ki, bu yazını heç kəs oxuya bilmədi» (göstorilən əsəri, s.l4 ). I. Cüveyni Monqolustana 1260-cı ildo yox, əvvəllər səfər efmişdi. 2. Qaraqorum VIII-IXyüzilliklərdə dağıdılmamışdı, o, Çingizxan imperiyastnın paytaxlı idi. 3. Cüvcyni qədim Uyğur xaqanlığınm paytaxtı olmuş Ordubahk şəhərinin xərabohklərini və burada tapılan daşı təsvir edir. ‘ B.B.Padjioe. K aonpocy o6yüeypax. 3anucKU AH, 1897, m. 72, npwıooıcemıe Ns2, c. 56-57. əlil'basını qəbul etdilər. Çingizxan dövründə də, ondan sonra da, lap indiyədək monqollar qədim uyğur əlifbası əsasmda tərtib edilmiş əlifbadan istifadə edirlər. Daş üzərindəki yazı qədim uyğur əlifbası ilə yazılsa idi, Çindən şamanlar dəvət etməyə ehtiyac yox idi; hər hansı savadlı monqol daş üzərindəki mətni oxuya büərdi. Alaəddin Ata Məliyin bu məlumatını göytürk əlifbası ilə yazılmış kitabələrin möveudluğunu təsdiq edən bir fakt kimi götürsək, onda qədim göytürk (Orxon-Yenisey) yazılı abidələrinin XIII yüzillikdən elm aləminə məlum olduğunu söyləyə bilərik. Bu fıkir müsəlman, habelə Qərb elminə aiddir. Çin elminə gəlineə... Çinlilər ta qədim zamanlardan türklərlə təmasda olduqları üçün, təbii ki, Çin salnamələrində ta qədim zamanlardan türklər haqqmda, onlann dövlət quruluşu, məişəti, adət-ənənəsi, görkəmli şəxsiyyətləri, xaqanlan və hərbi sərkərdələri, mədəniyyətləri, o eümlədən yazıları haqqmda kifayət qədər məlumat vardır. Lakin məsələ burasmdadır ki, Çin qaynaqlan, xüsusən qədim Çin heroqlifləri ilə yazılmış qədim Çin salnamələri də uzun müddət elm, xüsusən Qərb elm aləmi üçün sirr olaraq qalmışdır, elə indinin özündə də qismən sirr olaraq qalmaqdadır. Beləliklə, göytürk yazısı ilə yazılmış abidələr (kitabələr) haqqmda XII! yüzilliyin ortalanndan XVIII yüzilliyin əvvəllərinə qədər elm aləmində heç bir məlumat verilmir. Düzdür, XVII əsrin lap sonlannda göytürk Orxon-Yenisey yazısı abidələri haqqmda iki məlumata rast gəlirik. Lakin bu məlumatlar elm üçiin böyük əhəm iyyətə malik olsa da, OrxonYenisey yazısı abidələrinin möveudluğunu birbaşa göstərmirdi, kitabələr haqqmda dolayısı ilə verilən məlumatlar idi. Avropalılara göytürk Orxon-Yenisey yazısı abidələri haqqmda ilk məlumatı Niderlandın paytaxtı Amsterdam şəhərinin burqomistri Nikolay Vitzen vermişdir. O, Sibirə səyahət etmiş və 1692-ei ildə «Noord en Oost tartarye» («ŞimaIi və şərqi Tatanstan») adlı bir kitab nəşr etmişdir. Həmin kitabm bir yerində oxuyuruq ki: «...Verxoturye çaymdan bir qədər arah qayada bir neçə şəkil və naməlum hərflərlə yazılmış bir neçə yazı tapılmışdır. O ycrlərin ən qoeaman sakinlərinin dediyiniə 15görə, həmin yazıiar moskvitlərin (N.Vitzcn ruslan m oskvit adlandınr - Ə.R.) bu ölkəni fəth etdiyi zamandan əvvə! də (ölkənin fəth edilməsi isə 100 ildən daha çox əvvolə aiddir) orada olmuşdur. Beləliklə, bu şəkillərin nə vaxt və kim tərəfmdən çəkilməsi haqqmda hcç öir məlumat yoxdur». N.Vitzenin məlumatmdan bir qədər sonra Tobol boyarlarmdan birinin oğlu Semyon Remezov da göytürk O rxonYenisey abidələri haqqmda məlumat verir. O, 1 Pyotrun göstərişi ilə 1696-eı ildə «Sibirin bütün şəhər və torpaqlarm m xəritəsi» və «Bütün susuz və çətin kcçilən daşlıq çöl torpaqlannm xəritəsi» adh iki xəritə tərlib edir və 1697-c'i ildə onlan nəşr etdirir. S.Remezov bu xəritələrdə Talas çayı sahilində, indiki Qırğızıstan Respublikasının Talas şəhərinin yanmda topoqrafık işarə kimi «Orxon-daş» işarəsi qcyd edir. Məlum olduğu kimi, iki əsr sonra, yəni 1896-1897-ci illərdə V.Kallaur və Q.Heykel həmin işarənin göstərildiyi ycrdə qədim türk Orxon-Yenisey əlifbası ilə yazılmiş və türkologiyaya Talas kitabələri adı ilə tanmmış qədim türk yazıh abidələrini tapmışdır. Şübhəsiz, S.Remezov Monqolustanda yerləşən O rxon çayı ilə ondan xeyli arah Qırğızıstanda yerləşən Talas çaym m qollarmdan birini qanşdıra bilməzdi. Həm də həmin xəritələrdə Selenqa çaymm qolu Orxon çayı da, Talas çayı sahilindəki «Orxon-daş» topoqrafik məntəqəsi də ayrı-aynhqda göstərilir. Görünür, Orxon çayı sahilindəki göytürk yazısı abidələri də, sonralar V .Kallaur və Q.Heykelin tapdıqlan yazıh daşlar da S.Remezova məlum imiş. Yəqin ki, o, Talas çayı sahilindəki yazıh daşlarnr Orxon çayı sahilindəki göytürk abidələrinə oxşamasmı nəzərə alaraq, həmin daşları «Orxon-daş» kim i xəritədə qeyd etmişdir. İstər N.Vitzcn, istərsə də S.Remezov qədim türk OrxonYenisey yazısı abidələri haqqmda dolayısı ilə məlumat verir, onlarm olduğu yerləri göstərir, lakin göytürk abidələrinin özləri haqqmda clmi əhəm iyyət daşıyan bir söz demir, hətta abidəiərin yazıldığı işarələrin birinin belə şəklini təqdim etmirdilər. Göytürk Orxon-Yenisey yazısı abidələrinin elm üçün k əşf edilməsi Filipp-İohann Tabbet fon Stralenberq (1676-1747) və Daniil Qotlib Messcrşmidtin (1685-1735) adları ilə bağhdır. 16 F.l.T.fon Stralcnbarq İsveç ordusunun kapitamdır. O, 1709-cu ildə Poltava yaxmlığmdakı döyüşdə ruslara əsir düşmüş və 1709-cu ildə I Pyotr tərəfm dən Sibirə Tobol şəhərinə sürgün edilmişdi, O, 13 il voqullar, ostyaklar, samoyedlər, yaqutlar (saxalar), tatarlar və monqollar arasmda yaşamış, Sibirin keçmişi və indisi haqqmda tədqiqat aparmış və 1722-ci il Niştadt sülhünə görə azad edilərək İsvcçə qayıtmışdı. O, 1730- cu ildə Stokholm şəhərində «Das Nord und Ostliche Theil von Europa und Asia» («Avropa və Asiyanın şimal və şərq hissələri») adh bir kitab nəşr etdirir. Bu kitabda o, Sibir haqqmda coğrafı, etnoqrafik, tarixi və linqvistik tədqiqatlarmı təqdim edir. Həmin kitabda ilk dəfə göytürk Orxon-Yenisey əlifbası ilə yazılmış bir neçə kitabənin şəkli verilmişdir. F.İ.T.fon Stralenberqin yazdığma görə, Yenisey abidələrindən ilk tapılam III Uybat abidəsidir. Bu abidəni Dansiq (indi Polşadadır və Qdansk adlanır) şəhərindən olan gənc təbiətşünas, məşhur səyyah D.Q.Messerşmidt k əşf ctmişdı. r) Birinci Pyotrun tapşınğı ilə Messerşmidt 1720-1727-ci ■Oillər arasmda Sibirə səyahət etmişdir. O, 1721-ci ildə Tomsk şəhərindən keçərək Abakan çayma tökülən Uybat çayı sahilində bir qəbiristanhq görmüşdü. Dağlar arasmda yerləşən bu qəbiristanı ycrlilər Suburqan adlandırırlarmış. Messcrşmidt Uybatm qolu Bey çayma tə rə f hərəkət etdikdə bir təpə üzərində indi III Uybat abidəsi adlandınlan kitabəni tapmışdır. Messerşmidti müşayiət edən gənc İsvcç zabiti Kar! Şulman abidənin surətini cızmış, ancaq sonralar bu surət iimişdir. O zaman həmin abidənin hündürlüyü 305 sm, cni 39 sm, qalmlığı isə 5 sm imiş. Messerşmidt Abakanda (Xakasiyanm paytaxtıdır) dostu fon Stralenberqə rast gəlir; Stralenberq onun dəstəsinə qoşulur. 172I-Cİ ilin qışmda ycrlilərdən bir nəfər Tes çayı həndəvərində yazıh daş olduğunu söyləyir. Messerşmidt Stralenberqə bir xidm ətçi, bir bələdçi və 15 yaşh isveçli Karl Şulmanı qoşub abidəni axtarmağa göndərir. 1722-ci il yanvar ayının 24-də Stralenberqin dəstəsi Yenisey çaymm qolu Tcs çaymm sahilindən 1,5 km arahqdakı qəbiristanda üzü şərqə doğru baxan bir qoç heykəli tapır. Abidənin hündürlüyü 110 srn, aşağıdan cni 17 "'h39 sm, ortasında eni 30 sm idi. Heykəlin arxasında göytürk Orxon-Yenisey əlifbası ilə yazı vardı, iakin yazm uı çox hissəsi aşınmışdı. K.Şulm an 3 saat yarım ərzində abidənin (heykəlin də, yazmnı da) surətini çıxarır. 1727-ci ildə Messerşmidt səyahətini bitirib Peterburqa qayıdır və topladığı rəsmləri Elmlər Akademiyasma təqdim edir. Elmlər Akademiyası 1729- cu ildə həm in rəsm ləri nəşr edir. Təxm inən elə həmin vaxt - 1730-cu ildə Stokholm şəhərində fon Stralenberqin kitabı nəşr edilir. Bu kitabda onun Sibirdə gördüyü bir ncçə göytürk OrxonYeniscy abidəsinin də şəkli verilmişdi. Həmin abidəiər bunlardır: 1) Uybat çaymm qolları Bey və Neney çaylan arasmda tapılmış abidə (III Uybat abidəsi); 2) Yenisey çayınm sol qollan Tcs və Yerba çaylan arasmda daş heykəlin arxasma yazılmış göytürk Orxon-Yenisey əlifbası ilə olan yazı və 3) mis güzgü parçasmdakı yazı. 1734-1744-cü illər arasmda Irkutsk general-qubernatoru general Yakobi bir zabitə Orxon-Yenisey əlifbası ilə yazılmış bir daşm surətini çıxartdırmış və im peratoriçəyə bağışlamışdı. Məşhur zooloq və səyyah Pyotr-Simon Pallas (1741-1811) həm Messerşmidtin, həm də Yakobinin topladığı Y enisey abidələri ilə yaxmdan maraqlamr və və im peratoriçəyə bağışlanmış surətləri 1793-cü ildə nəşr etdirir. Həmin abidələr bunlardır; birinci abidə Yenisey çaymm sol sahilində, çaydan təxm inən 8 km aralı yerləşən Sayan torpaq istehkammm cənub-qərbindədir, cənub üzündə üç, kiçik üzündə iki uzun və ikiqısa sətir vardır. İkinci abidə Uybat çaymm sol sahilində tapılmış başdaşıdır. Üçüncü abidə də ikincinin yaxmhğmdadır. Dördüncü abidə Yenisey çaymm sol sahilində, Tuba çaymm Yeniseyə töküldüyü yerdə tapılmışdır. Beşinci abidə Kamışta dərəsinin sağ tərəfmdə tapılmışdır. Qədim türk Orxon-Yenisey abidələri haqqmda T.Bayer də məlumat verir. O belə hcsab edir ki, bu işarələr keltlərə məxsusdur. Ancaq qədim türk abidələrinin öyrənilməsi XIX əsrdə geniş vüsət ahr. 1818-ci ildə peşəcə dağ mühəndisi olan Qriqori İvanoviç Spasski (1783-1864) «Sibirski vestnik» jum ahnda iki Yenisey abidəsinin surətini nəşr etdirir. Birinct abidədə bir dişi keyik ı s (dağ keçisi) şəkli çəkilmiş və 56 işarədən (hərfdən) ibarət olan üç sətir yazı yazılmışdır. Q.İ.Spasskinin yazdığma görə, bu abidə Çanş və Popcreçni çaylannm sol sahilindəki qaya üzərindədir. İkinci abidə uzunluğu 234 sm, cni 100 sm olan daşdır; daşm üzərində 13 hərfdən ibarət olan yazı vardır. Hər iki abidə, habelə həmin dövrə qədər m əlum olan abidələr Q.İ.Spasskinin jurnalda nəşr edilmiş «Sibirin qədimlikləri» adh məqaləsinə əlavələr kimi verilmişdi. Q.l.Spasskinin məqaləsi, göytürk (Yenisey) kitabələri əlavə edilməklə, akademik F.İ.Kruq tərəfındən 1822-ci ildə «İnscriptiones Sıbiriacaew («Sibir yazıh abidələri») adı altmda latm dilinə tərcümə edilir. M əhz bu məqalədən sonra Avropa alimləri Sibirdə tapılan bu müəmmah yazılarla maraqlanmağa başlayırlar. Mən burada Q.İ.Spasskinin məqaləsinin nəşr’indən sonra elm aləmində Sibir yazıh abidələrinin milli mənsubiyyəti haqqında başlanan m übahisələrdən damşmaq istəmirəm, çünki bu haqda göytürk əlifbasmm m ənşəyindən damşarkən geniş şəkildə söhbət açacağam. Burada təkcə onu qcyd etmək istəyirəm ki, Q.İ.Spasskinin məqaləsində Sibir yazıh abidələ- rinin milli mənsubiyyəti haqqında da m əsələ qaldınlmışdı. M əhz bu m əsələ Avropa elmində böyük mübahisə doğurdu və mənə elə gəlir ki, bu m übahisə - Sibir yazılı abidələrinin hansı xalqa mənsub olması m əsələsi həm in yazıh abidələrə marağı daha da artırmışdı. Bu m übahisələr bəzən sağlam məcrada getməsə belə onlar göytürk Orxon-Yenisey yazıh abidələrinin araşdınlmasma böyük təkan vermişdi. 1824-cü ildə Y.K laprot nəşr etdirdiyi əsərdə o vaxtadək m.əlum olmayan Uybat çayı hövzəsindəki bir heykəldən danış- mışdı. Yeniscy çayı hövzəsində tapılan sirli yazılara maraq sönm əyə başladığı bir vaxtda fın alimi M .A.Kastren Sibirə sə- yahətə çıxır. O, 1847-ci ildə Uybat çayı hövzəsində P.S.Pallas və Q.İ.Spasskinin nəşr etdikləri abidələri tapmağı qarşısına m əqsəd qoymuşdu. O, kənd-kənd, oba-oba gəzərək abidələri axtarır və bir dəfə Uybat çayınm sağ sahilində bir kənddən başqa kəndə gedərkən yol üstündə Oznaçennaya abidəsini kəşf edir Abidə Uybat çayının mənsəbindən 12 km m əsafədə, çayın sağ sahilindən 4 km aralı Qara kurqanın ətəyində idi. M .A.Kastren bu abidəni Şuşa kəndinə göndərir. A vqust aymda yenidən Qara kurqana dönən M .A.Kastrcn burada Tuba abidəsini tapır. Bir qədər sonra Rus Arxeoloji C əm iyyəti Oya abidəsinin surətini ə!də edir. Oya abidəsi uzunJuğu 82 sm, eni 23 sm, qaiınliğı 18 sm olan dördküne daşdu', onun iki tərəfı dərin qazılmış hərflərlə örtiilüdür. Bundan sonra Abakan çaymın sol sahilində Çura kəndinin 20 kilometrliyində Koyba! çölündə daha bir abidə - Açura abidəsi kəşf edilir. Kastrenin göstərişinə əsasən bu abidə də Şuşa kəndinə göndərilir. K əşf edilən abidələrin saymm çoxalması ilə əlaqədar olaraq !877-ci iidə Minusinsk şəhərində bir muzey yaradılır və tapılan abidələr hərnin muzeydə saxlamhr. Minusinsk muzeyi açılandan bir qədər sonra Y udina kəndindən olan Korçakov familiyah bir kəndli oraya iki abidə gətirir (Altun-göl abidələri). Abidələr Altugöl adlı bir gölün sahilində tapılmışdı. İki daşdan daha yaxşı qorunmuşu yıxıh vəziyyətdə olmuş, yazıh üzü torpağın içində qalmışdı. Daşın birinin uzunluğu 238 sm, eni 43 sm, qahnhğı 18 sm, digərinin uzunluğu 195 sm, eni 40-60 sm, qahnlığı 18 sm idi. 1881-ci üdə gənc təbiətşünas Aleksandr Andrianov Sayan dağlarmm cənubunda bir abidə tapmışdır. A.V.Andrianov Rus Coğrafıya Cəmiyyətinin göstərişi ilə Altay yaylasmdan K cm çik çayınm mənbəyintıdək getmiş, ancaq soyotlarm düşm əncosinə hərəkətləri üzündən geri qayıtmağa məcbur qalmış və geri qayıdarkan Qaya başında olan abidənin surətini çıxartmışdı. Bu abidə Kemçik çayının sağ sahilində yerləşirdi. A.Andrianov abidənin surətini Pcterburqa göndərmiş, N.M .Yadrintsev isə omı nəşr etmişdir. Elə həmin 1881-ci üdə İ.P.Kuznetsov Uybat çaymm sağ sahüində 11 Uybat abidəsini aşkara çıxarır. Bir il sonra 1882-ci ildə İ.P.Kır/.netsov Uybat çaymm sol sahilindən bir kilometr arah, çöldə, bir təpəciyin üzərində D.Q.Meserşmidtin hələ 1721-ci ildə tapdığı III Uybat abidəsini (yenidən) kəşf edir. O həmin ili Uybat çaymm sağ sahilində əvvəlkinə bənzəyən və yıxümış vəziyyətdə olan daha bir yazılı daşı - I Uybat abidəsini tapır. İ.P.Kuznetsov hər üç daşı Minusinsk müzeyinə göndərir. Fin alimləri Minusinsk müzeyindəki abidələrin surətini çıxarmaq üçün oraya ekspedisiya göndərirlər və ckspedisiya abidələrin yaxşı hazırlanmış surətini çıxanr. Finlər Sibirdə hələ öyrənilməmiş çoxlu abidənin mövcudluğu qənaətinə gələrək 1888-ci ildə Sibirə ikinci dəfə ekspedisiya təşkil edirlər. Ekspedisiya Q.İ.Spasskinin tapdığı abidələri axtarmaq üçün Altaya gedir və Kem çik çayı hövzəsində əvvəlcə A.Andrianovun üzünü çıxartdığı, N.M.Yadrintsevin nəşr etdiyi abidələrin surətini çıxanr. Sonra ekspedisiya Çakul çayınm sahüinə gəlir, əvvəlcə II və VI Çakul abidələrini, sonra VII Çakul abidəsini kəşf və tədqiq edir. Ekspedisiyanm verdiyi mə- lumata görə, soyotlar bu daşlan müqəddəs sayır və onlann qarşısmda ibadətlərini yerinə yetirirdilər. Ona görə də yadların bu daşlan öyrənməsinə mane olurdular. Tatarlar isə əksinə, abidələri tapmaqda ekspedisiya üzvlərinə yardım göstərirdilər. M əhz bir nəfər tatann köməyi ilə ekspedisiya soyotlann qarşısında dik vəziyyətdə olan iki yazüı daşı - IX və X abidələrini öyrənir. Elə bu abidələrin yanmda V və XI Çaku! abidələri, onlardan 750 metr aralı şimal-qərbdə yerə yıxıhnış və smmış vəziyyətdə olan düz, nazik və uzun bir yazıh daş - IV Çakul abidəsi tapüır. Ekspedisiya bütün abidələrin surətini çıxartdıqdan sonra Ulu-kem - Kuli-kem abidəsini kəşf və tədqiq edir. Ekspedisiya Ulu-kcm vadisində Çakul yolu ilə hərəkət edərək Ottok-taş (güman ki, Otluq-daş, ya da Otlu-daş deməkdir) adlandırıhran bir dağm ətəyinə gəlir və burada üç dik daşa rast gəlir; onlardan biri - Ottok-taş abidəsi qısa yazıh m ətnlə örtülmüşdü. Bu düşərgədən və üçüncü abidədən 3 km m əsafədə, yolun kənannda, Elcgeş çayınm sol sahilində, sahüdən 2 km arah Elegeş abidəsi kəşf edilir. Bu, Ycnisey abidələrinin ən uzunudur: onun uzunluğu 3 m 20 sm, ortada eni 66 sm-dir. Ekspedisiya yoluna davam edərək Qarasu çayınm Ulu-kem çayma töküldüyü yerdən 10 km yuxanda Ulu-kem - Qarasu abidəsini tapır. Ulu-kem çaymm şimahnda dağ yolunun 80 kmdə Sisteriik, Vayınqo!, Berge və Tok çaylarmm hövzəsində də 21bir neçə yazılı daş aşkara çıxanhr. Turan çayı ilə Uyuğ çaymm qovuşduğu yerdən 4 km məsafədə, Uluğ çaymm sağ sahiiindən 5 km arah üzərində keyik şəkU və yazı olan daha bir daş tapıiır. Uluğ çaymm 2 km-də, sol sahildə yaxşı mühafızə edilmiş daha bir daş - Uluğ-Arxan abidəsi tapıiır. Abidənin üzərində keyik və qaban şəkilləri, habelə göytürk yazısı vardı. Daşm cənubundakı təpəcikdə soyotlar çadır qurub öz dini mərasimlərini yerinə yetirirdilər. Ekspedisiya zamanı Tarlıkda Tuba çaymm yaxmhğmdakı Tes kəndinin ətrafmda, eləcə də Tuba və Uybat çaylarmm sahillərində bir neçə abidə və üzərində yazı həkk edilmiş qaya tapılır. Sonra ekspedisiya Ak-yüz çaymm sağ sahiUndə indi bu adla adlanan abidəni k əşf edir. Finlər bütün bu abidələrin surətlərini çıxanr və bununla da elm aləminə, türkologiyaya mühüm xidm ət etmiş olurlar. Fin aUmiərindən İ.A.Aspelin 1889-cu ildə bu tapmtılann surətlərindən ibarət atlası, Otto Donner isə 1892-ci iidə abidələrin lüğətçəsini nəşr edir. V.V.Radlovun təhriki ilə rus alimləri də Yenisey abidələrinin tədqiqi ilə məşğul olurlar. I89I-ci ildə D.A.KIcments Yenisey hövzəsinə səfər edərək tapılmış abidələrin surətlərini çıxarmaqla yanaşı, hələ o zamana qədər elm aləminə məlum olmayan bir neçə abidə də üzə çıxanr. 1892-ci ildə Oşurkov Yenisey hövzəsindəki abidələrin tədqiqi ilə məşğul olmuş, sonra Yevstifeyev və Martmov bu abidələrin surətlərini çıxarmışlar. Yenisey çayı hövzəsində göytürk əlifbası ilə yazılmış abidələrin tapılmasma hələ dövrümüzdə də təsadüf edilir. Yenisey çaymm hövzəsi tədqiqatçıları hələ də təəccübləndirir hələ də bu regionda göytürk yazısı abidələri tapılmaqdadır. Hazırda Yenisey çayı hövzəsində tapılmış göytürk OrxonYenisey yazısı abidələrinin sayı 140-1 keçmişdir. Yenisey abidələrinin tapılması, oxunması, tərcüməsi və nəşrində V.V.Radlov, N.Popov, İ.S.BoqoIyubovski, S.Y.M alov, L.R.Kızlasov, İ.A.Batmanov, H.N.Orxun və D.D.Vasilyevin adlan xüsusi qeyd edilməlidir. 1799-cu ildə Sibirdən xcyli uzaqda - M acanstanda NadSent-Mikloş (M üqəddəs Nikolay) adlı bir yerdə üzərində 22 göytürk Orxon-Yenisey yazısma bənzər yazılar olan 23 qızıl və gümüş əşya tapılır. Nad-Sent-Mikloş dəfməsi adlanan bu əşyalar üzərindəki yazıları araşdıranlar belə bir nəticəyə gəlmişlər ki, bu yazı qədim peçcneq qəbilələrinə aiddir. Hələ XVIII-XIX yüzilliklərdə aydm olur ki, üzərində sirli işarələrlə yazılar yazılmış bu qəribə daşlar San dənizdən Macanstana, Şimal Buzlu okeanmdan Tibet yaylasmadək geniş bir ərazidə yayılmışdır. H ələ 1696-cı ildə S.Remezov tərtib etdiyi xəritələrdə Qırğızıstanda Talas çayı sahilində «Orxon taş» topoqrafık işarəsini qeyd etmişdi. İki əsr sonra I896-cı ildə Orta Asiyada Övliya-Ata (indiki Qırğızıstan Respublikasının Talas şəhəri) qəza rəisi V.A.KalIaur həm in şəhər haqqmda tədqiqat əsəri nəşr etdirir. Bu əsərdə o, Akçı kəndinin şərqində 8 kilometr arah Ayırtman-oy deyilən yerdə (S.Remezovun göstərdiyi məntəqədə) göytürk Orxon-Yenisey əlifbası ilə yazılmış bir daşın olduğunu göstərir. Bundan sonra (1896-1897- ci illərdə) həmin yerdə daha bir neçə belə yazılı daş tapılır. Abidələrin tapılmasmda V.A.Kaliaurdan başqa, fin arxeoloqlarından A.Heykel, K .M unk və O.Dokkcrin də xidmətlərini qeyd etmək lazımdır. Abidələrin ilk nəşri A.Heykelə məxsusdur. A.Heykelin başçılıq etdiyi fm arxeoloji ekspedisiyası abidələrin surətini çıxarıb nəşr ctmişdir. Talas abidələrinin oxunması və nəşri sahəsində A.Heykeldən başqa V.V.Radlov, P.M.Melioranski, Y.Nemet, H.N.Orkun, S.Y.M alov və İ.A.Batmanovun da xidmətləri az deyildir. 1932- 33-cü illərdə həmin ərazidə hələlik yeganə hadisə olan ağac üzərində yazı «Talas çubuğu»nun tapılması, oxunması, tərcüm əsi və nəşrində M.Y.Masson və S.Y.Malovun xidmətini də qeyd etmək lazımdır. İndi də Qırğızıstanm ayn-ayn regionlarında göytürk Orxon-Yenisey əlifbası ilə üzərində yazılar olan daşlar, habelə qayaüstü yazılar tapılmaqdadır. Göytürk Orxon-Yenisey yazısı abidələrinin araşdırılmasmda, bu abidələrin yazıldığı əlifbanm açılmasında, abidələrin milli mənsııbityyətinin müəyyənləşdirilməsində türkoloji ədəbiyyatda Koşo Saydam abidələri adlanan Kül tigin və Bilgə xaqan abidələrinin nəşri həlledici rol oynamışdır. Bu abidolərinin kəşfı və öyrənilməsi nəinki türk xalqlarınm tarixi 23və mədəniyyirnində, ümumiyyətlə dünya mədəniyyətində ən əhəmiyyətli hadisələrdəndir. Hər iki abidəni Nikolay Mixayloviç Yadrintsev (842-1894) kəşf etmişdir. Yenisey çayı hövzəsində tapılmış yazıh abidələrin tədqiq edihb öyrənilməsindo rus alimi N.M.Yadrintsevin daha böyük xidmətləri vardır. Hələ 1885-ci ildə onun Yenisey abidələri haqqmda məqaləsi nəşr edilmişdi. Həmin məqalədə alim Y.Klaprotun Yenisey yazılarmm şimal mənşəli olması haqqmdakı fərziyyəsinin əleyhinə çıxaraq söyləyir ki, bu kitabələrin dili türk mənşəli olmalıdır. N.M.Yadrintsevin fikrincə, Asiya xalqlarmm run yazısmı Avropa qotlarından və fmlərdən götürməsini iddia etmək düzgün deyildir, çünki bu xalqlarm Asiyadan çıxdığı bizə məlumdur. Daha sonra N.M.Yadrintsev yazırdı ki, Yenisey yazılarmm və Sibir balballarmm hansı xalqa mənsubluğu məsələsini həll etmədən biz deyə bilərik ki, bu abidələrin mənşəyi çox qədimdir, bəlkə də İsanm anadan olmasmdan əvvəlki vaxtlara aiddir. Bu abidələrin 2000 i! salamat qalması çox təəecüblüdür. Güman etm əyə əldə əsas vardır ki, bu abidələr fm qəbilələrindən və buraya daha sonra gəlmiş qot və hindoskif qəbilələrindən daha çox onlarla qonşuluqda yaşamış türk qəbilələrinə mənsubdur. 1892-ci ildə, yəni Gül tigin və Bilgo xaqan abidələrinin kəşfmdən sonra, lakin Orxon-Yenisey əlifbasmm şifrinin açılmasmdan əvvəl N.M.Yadrintsev əm inliklə yazırdı; «Bclə qəbir daşlan və monumentlər yalnız Tukyu, yaxud uyğurlara aid edilə bilər. Monqolustanm m ərkəzində, run yazısmm açılması onlarm Asiyada yayılması m əsələsini yeni şəkildə işıqlandıru‘».' 1889-cu ildə Rus Coğrafıya Cəmiyyətinin Şərqi Sibir şöbəsi N.M.Yadrintsevin başçılığı ilə Monqolustana elmi ekspedisiya təşkil edir, Bu ckspcdisiya ilə Orxon-Yeniscy abidələrinin öyrənilməsinin yeni dövrü başlamr. Ekspedisiyanm elə birinci səfərində Hola və Tola çaylarmm arasmda Orxon çaymm qolu Kökşin-Orxon çaymm sahilində Orxon çayı hövzəsində Saydam gölü yaxmhğmda Erdeni Tzsu budda monastrmdan 60 km şimalda, Ulan-Batordan 400 km qərbdə, Uqiy-nor gölündən 25 ' CöopnuK mpydoa OpxoncKoü eKcneduııuu, ahtn. /, CJla.. !H92. c. 106. ZA km cənubda Qarabalqasun şəhərinin xarabalıqlanndan 4Ü km qərbdə N.M.Yadrintsev «xaqan qəbirk:>rini» - Kül tigin və Bilgə xaqan abidələrini kəşf cdir. N.M.Yadrintsev Kül tigin abidəsi haqqmda yazır; «Qeyri-adi davamh və möhkəm qranit əsriərdən bəri aşmmışdır və minillik qədimliyi göstərir. Bəzi «səhifələr» mühafızə edilmişdir. Bunlar Sibirin başqa yerlərində də rast gəldiyimiz run yazısmdan ibarətdir. «Səhifələr»in yanlannda və obeliskin arxasmdakı «səhifədə» kiday (yaxud kıdan) heroqlitləri vardır. Əgər bu səhifələr Çin diHndədirsə, onda ola büsin ki, onlar runlarm açılması üçün açar versin».‘ N.M.Yadrintsevin ümidi düz çıxdı; məhz Kül tigin şərəfınə qoyulmuş abidə sonralar göytrük Orxon-Yenisey əlifbasının açılmasına səbəb oldu. Kül tigin abidəsinin qərb üzü və böyür üzlərindən biri (şimal-qərb) Çin heroqlifləri ilə yazılmışdı (Bilgə xaqan abidəsində də eynilə abidənin qərb üzü və böyür üzlərindən biri Çin heroqlifləri ilə yazılmışdır). M əhz həmin Çin hcroqlifləri göytürk əlifbasmm açılmasma və Kül tigin abidəsinin oxunmasuıa səbəb olmuşdu. Bilgə xaqan şərəfınə qoyulmuş abidə Küi tigin şərəfm ə qoyulmuş abidədən böyük idi, lakin təəssüf ki, üç hissəyə parçalanmışdı, qranitin müəyyən bir hissəsi parçalanıb dağılmış, bəzi sətirlərdəki sözlər, hərflər aşınmış, siiinib yoxa çıxmışdı. Kül tigin şorəfmə qoyulmuş abidə isə, demək olar ki, bütöv idi. K ül tigin abidəsi kürəyi deşik tısbağa şəkilli mərmər bünövrənin ortasma geydirilmiş tilləri yonuhnuş dördbucaqh (başı) kosik piramida şəkiindədir. Piramida .saf olmayan boz mərm;)rdən yonulmuşdur. Abidə tapıiarkon piramida yerə yıxılmış vəziyyətdə imiş; sonralar ycnidən yerinə bərpa edilmişdir. Piramidamn ölçüləri haqqmda bir-birindt)n fərqlənən iki molumat vcrilir. P.M.Melioranskinin yazdığına görə, piramidanm hündürlüyü 3 m 15 sm, böyük (şərq və qərb) üzlərinin eni I m 24 sm, kiçik (şimal və cənub) üzlərinin eni 41 sm-dir. Mühərrom Ərginin məlumatına görə, piramidanın hündürlüyü 3 m 75 sm-dir. Şərq və qərb üzlori aşağıda 132 sm, H.M.}ldpuıımce(i. Omnem o noe^ÖKe e MomojıuKJ u eepufune Op'^ona, 1896, M.XX. dbin.4, C.I2.şimal və cənub üzləri aşağıda 46 sm, yuxanda 44 sm enindudir. Abidənin üstü lcəmər şəklində bitir, yuxarı beşguşəli ulduz kimidir və əjdaha şəkilləri ilə bəzədilm işdir. Abidə kompleksinin (məbədin) divarlarmda K ül tiginin kcçirdiyi döyüşlərdən canlı səhnələr həkk edihnişdir. Şərq üzünün üstündə xaqan damğası vardır. Damğa dağ keçisi şəkilli rəsmdən ibarətdir. Qərb tərəfı Çin heroqhfləri ilə yazılmışdır, mətn Çin dihndədir. Qalan üç tərəf və tillərin yonulmuş hissəsi göytürk Orxon-Yenisey əhfbası ilə türk dilində yazılrnışdır. Bundan başqa, Çin mətninin yanmda da göytürk Orxon-Yeniscy əlifbası ilə türk mətni yazılmışdır. Abidənin şərq üzündə 40 sətir, şimal və cənub üzlərinin hərəsində 13 sətir yazı vardır. Sətirlər yuxarıdan aşağıya doğru yazılmışdır və sağdan soia doğru oxunur. M ühərrəm Ərginin yazdığma görə, sətirlərin uzunluğu 2 m 35 sm-dir. Mətn çox müntəzəm, düzgün və gözəl hərflərlə yazılmışdır. Bilgə xaqan abidəsi ölçülərinə görə Kül tigin abıdosindən böyükdür. P.M.Mchoranskinin verdiyi m əlum ata görə, Bilgə xaqan abidəsinin hündürlüyü 3 m 45 sm, şərq və qərb üzlərinin eni 1 m 74 sm, şimal və eənub üzlərinin eni isə 75 sm-dir. Quruluşu boz mərmərdən yonulmuş aşağıdan yuxarı daralan (başı) kəsik piramida şəklindədir. Abidənin üstü dövrəsinə uzanmış əjdaha şəkilləri çəkilmiş beşbucaqh qalxanla örtülmüşdür. Qalxanm bir tərəfində pis mühafızə olunmuş göytrük yazısı vardır. Kompleks saf olmayan m ərm ərdən hazırlanmışdır, Kül tigin abidəsindəki kimi, Bilgə xaqan abidəsinin də tilləri yonulmuş və yazılmışdır. Abidənin şimal, şərq və cənub üzləri, cənub-şərq və qərb yonulmuş tilləri göytrük Orxon-Yenisey əlifbast ilə yazılmış m ətnlərdən ibarətdir. Qərb üzündə Çin heroqlifləri ilə Çin dilində yazılmış mətn, onun yuxarısmda isə çox hissəsi aşnmıış səkkiz sətir göytrük Orxon-Yenisey əlifbası ilə yazılmış türk mətni vardır. Çin mətni də xeyli dərəcədə aşmmışdır. Bilgə xaqan abidəsinin şərq üzünün 3-23-cü sətirləri Kü! tigin abidəsinin ş;>rq üzünün uyğun sətirləri ilə, şimal üzünün 1-8-ci sətirləri isə Kül tigin abidəsinin cənub üzünün 1-8-ci sətirləri ilə təxm inən eynidir. Hər iki abidənin və məqbərənin quruluş sxemi oxşardır. 26 N.M.Yadrintsevin ekspedisiyasmm ardmca Monqolustana 1890-cı ildə A.Heykelin (1851-1924) rəhbərliyi ilə fın ekspedisiyası yola düşür. Finlər İ.A.Aspelinin Orxon-Yenisey abidələrinin fin mənşəli olması haqqmdakı nəzəriyyəsini sübut edəcək faktik material tapmaq ümidində idilər. A.Heykelin ekspedisiyasmm materiallan Helsinki şəhərində 1890-eı ildə atlas şəklində nəşr edilir. 1891-ci ildə Rusiya Elmlər Akademiyası V.V.Radlovun rəhbərliyi ilə Monqolustana ekspedisiya təşkil edir. Ekspedisiya Orxon çayı hövzəsindəki bütün abidələrin estampajmı çıxanr. V.V.Radlcvun ekspedisiyasmm materiallan Sankt-Peterburq şəhərində 1892-1899-cu illərdə «Monqolustanm qədim abidələrinin atlası» (I-IV buraxıhş) adı ilə nəşr edilir. Atlasa əlavə şəklində rus ekspedisiyası əsərlərinin 6 toplusu nəşr edilir. Kül tigin və Bilgə xaqan şərəfinə abidələrin kəşfı və nəş- rindən sonra Sibirdə və M onqolustanda tapılmış sirli yazılann yazıldığı əlifbanı açmaq üçün kifayət qədər material toplanmışdı. Orxon-Yenisey əlifbasmm açılması üzərində Danimarka alimi professor Vilhelm Tomsen (1842-1927) və rus alimi akademik Vasili Vasilyeviç Radlov (1837-1918) işləyirdi. 1893- cü il noyabr aymm 25-də V.Tomsen Orxon-Ycnisey yazısı abidələrinin oxunmasma açar tapdı. Həmin ilin dekabr aymm 15-də Danimarka Kral Elmlər Akademiyasmm ielasmda V.Tomsen run yazılarmm (Orxon-Yenisey yazılarmm) açılması haqqmda məlumat verdi. H ələ bu hadisədən əvvəl V.Tomsen 1893-eü il noyabr aymm 29-da V.V.Radlova yazdığı məktubda Orxon-Yenisey yazılarma açar tapdığmı xəbər vermişdi. V.Tomsen, əvvəlcə, K ul tigin abidəsindəki dörd sözü - teOri> türk, kül, tigin sözlərini Çin heroqlif mətnindəki uyğun sözlərlə qarşılaşdınb t, IJ, r, i, ü, k, l səslərini bildirən işarələri açır və həm in sözləri oxuyur. Abidənin türkdilli olduğunu m üəyyənləşdirdikdən sonra digər mətnləri də aydmlaşdırır O vaxta qədərsə akad.V.V.Radlov 20-ə qədər işarəni açmışdı. V.Tom senin qədim türk əlifbasmı açması xəbərini alandan sonra V .V .Radlov Kül tigin şərəifiıə qoyulmuş abidəni oxuyur,tərcümə edir və Rusiya Elmlər Akademiyasının 1894-cü il yanvarm 19-dakı iclasmda bu haqda məlumai: vcrir. O həmin ildə öz tərcüməsini 50 nüsxə tirajla nəşr etdirir. V.V.Radlov elə həmin ildə Kül tigin şərəfinə qoyulumş abidəni ikinci dəfə çapdan buraxdınr, Bilgə xaqan şərəflnə qoyulmuş abidoni də ilk dəfə tərcüm ə edir. 1894-1895-ei illərdə V.V.Radlov Orxon, habelə Yenisey abidələri üzərində işləyir, 1895-ci ildə Yenisey abidələrini, Monqolustanda tapılmış kiçik abidələri və Ongin abidəsini, həmçinin Kül tigin şərəfmə abidənin üçüncü tərcüməsini (1895-ci ilin sonu) nəşr etdirir. Sonra o, xüsusi olaraq, Orxon-Yenisey abidələri dilinin fonetikası və qrammatikası m əsələləri üzərində tədqiqat işi aparır. Orxon abidələrinin d(3rdüncü nəşrində isə V.V.Radlov V.'ı'omsenin tərcüməsini də nt^zərə alır (V.Tomscn Kül tigin abidəsinin təreüməsini 1896-cı ilin əvvəlində nəşr etdirmişdi), öz kitabmda bəzi düzəlişlər edir. Göytürk yazısı abidələrinin dəqiqləşdirihniş torcümələrini və abidələr sahəsindəki tədqiqlərini V.Tomsen 1896-cı ildə nəşr etdirdiyi «İnscriptions de l ’Orkhon dechiffrees» əs;)rində təqdim edir. H əm in ə^^ərin bir hissəsi (10-44-cü səhifələr) P.M .M elioranski (1868-1906) tərəfindən onun «ilaMHTHHK b HecTb Kıojib-rerHHa» (1899) adlı magistrlik dissertasiyasmda (s. 15-59) rus dilinə tərcüm ə edilmişdir. V.Tomscn 1924-cü ildə nəşr etdirdiyi «Altrürkische İnschriften aus dcr Monqolei» adlı əsərində göytürk Orxon-Ycnisey abidələri sahəsindəki çoxilhk axtanşlarma yckun vurur... V.V.Radlovun Koşo-Saydam abidələrinin öyrənilməsi sahəsindəki fəaliyyəti isə 1897-ci ildə nəşr etdirdiyi və bu sahədəki tədqiqatlarının çələngi hcsab edik»n «Die Alttürkischen İnschriften dcr Monqolei. Ncuc r'olge» adh əsərində yekunlaşdınhr. Həmin dövrdə V.Tomsen və V.V.Radlovla yanaşı, göytürk Orxon-Ycnisey yazısı abidələrinin tədqiqi ilə V.Banq da məşğul olur; bu abidələrin oxunması haqqmda iki nıəqalə çap etdirir. 1899-cu ildə P.M.McIioranskinin «Kül legin şərəfinə abidə» adh kitabı nəşr edilir. Bu əsərdə Kül tigin abidəsinin mətni, transkripsiyası, tərcüməsi, tərcüməyə P.M.Melioranskinin verdiyi şərhlərlə yanaşı, yuxanda göstrəildiyi kimi, V.Tomsenin Kül tigin abidəsi tərcüməsinin 1896-cı il nəşrinə yazdığı izahat da var idi. Göytrük Orxon-Yenisey əlifbası açıldıqdan sonra qədim türk abidələrinin tədqiqi ilə təkcə türkoloqlar deyil, habelə iranşünaslar, ərəbşünaslar və başqalan da məşğul olurlar. Ayrı- ayrı abidələrin oxunmasmda, mətnlərin tərcüməsində və izahında artıq adlan çəkilən tədqiqatçılarla birgə V.V.Bartold, Bloşe, Q.Vamberi, V.Vasilyev, Q.Qabelcnts, F.Hirt, Q.Deveria, F.Korş, İ.Markvart, Nəsib-Asim, N.Popov, E.Şavann, Q.ŞIegel və başqalannm böyük əm əyi olmuşdur. V.V.Bartold qədim türk qəbilələri haqqında tarixi konsepsiya hazırlamışdır. Artıq tapılmış abidələrin oxunması, tərcüməsi, izahı və nəşri ilə yanaşı, yeni abidələrin axtanşı da davam etdirilir. 1891- ci ildə Y.M.Yadrintsev Ongin abidəsini kəşf edir, V.V.Radlov isə onu oxuyub ilk dəfə 1895-ci ildə nəşr edir. 1897-ci ildə Y.N.KIements Orxon çaymm qolu Tola çaymın sahilində Urqa (Ulan-Bator) şəhərindən bir qədər cənüb-şərqdəTonyukuk şərəfinə qoyulmuş abidəni tapır. 1896-1897-ci illərdə Cctısuda (Semireçyedə) göytrük Orxon-Yenisey əlifbası iiə yazılmış abidəiər kəşf edilir. XX əsrin əvvəllərində göytürk Orxon-Yeniscy yazısı abidələrinin araşdtrılmasında nə isə bir durğunluq baş verir. Həmin dövr haqqında A.N.Samoyloviç yazır; «Ölüm runşəkilli türk yazılı abidələrinin üç əsas tədqiqatçısından ən cavanını, öz tədqiqat üsullannın dəqiqliyinə görə yalnız V.Tomsenlə m üqayisə edilə bilən P.M.Melioranskini vaxtından qabaq elm aləmindən apardı. Çin Türküstanmm qumlarında çoxlu miqdarda uyğur yazısı abidələrinin tapıhnası ilə əlaqədar V.V.Radlov Monqolustan və Sibirdəki abidələrin tədqiqindən aynldı. Çünki o bunlann hamtsını (Ramstedtin və Kotviçin sonralar kəşf etdikləri abidək)rdən başqa) ilkin şəkildə tədqiq etmiş, qlossari və qrammatik oçerklərlə izahmı vermişdi. Orxon-Yeniscy yazılı abidələri haqqında bir neçə məqalə yazmış və bu kitabələrdə təkliklərlə onluqlann birləşməsindəki xüsusi sistemi kəşf etmiş V .Banq da bu abidələrin tədqiqi üzərində çox dayanmadı, 29Codex Cumanicus-un daha dəqiq öyrənilmesi ilə m əşğul oldu və türl< dillərinin larixi qrammatikasuıa dair m əsələlərə aludə oldü. Vamberi türk runlarmm dilinə aid bir neçə ötəri m əqalə ilə kifayətləndi. Türkoioqdan daiıa çox monqolist sayılan Ramstedt özünün kəşf ctdiyi kitabələri nəşr və tərcüm ə etmək üçün qısa müddətə Monqolustan abidələrinin tədqiqatçıları sırasma qoşuIdu».' Göytürk Orxon-Yenisey yazısı abidələrinin öyrə- nilməsində ikinei yüksəiiş dövrü 1909-cu ildə başlandı. Şərqi Türküstanda arxeoloji qazmtılar zamanı, habelə Lckok, Qrünvedel, Avrel Steyn və S.F.Oldenburqun ekspedisiyalan nəticəsində həm in ərazidə göytürk Orxon-Yenisey əiifbası ilə kağız üzərində yazılmış çoxlu abidə tapıldı. Bunların m ətnləri hüquqi və dini mahiyyət daşıyırdı. 1912-ei ildə V.K otviç Monqolustandakı İhe-Huşotu adlanan yerdə tarduş bəyi (şadı) Küli Çorun şərəfm ə qoyulmuş abidəni kəşf etdi. I909-cu ildə Q.Ramstedt Monqolustana ekspedisiya təşkil edir. Bu ekspedisiya zamanı Süci və Selenqa (ədəbiyyatda bu abidə Selenqa çayı sahilində tapıldığı üçün bəzən «Selenqa daşı», bəzən də birinci uyğur xaqanı Moyun Çorun şərəfmə qoyulduğu üçün Moyun Çor abidəsi də adlandınhr) abidələri tapılır. Həmin abidələr 19I3-cü ildə Q.Ramstedt tərəfmdən kəşf edilir. Bu iki abidədən xüsusən Selenqa (Moyun Çor) abidəsi böyük maraq doğururdu, çünki o, göytürk Orxon-Yenisey əlifbası ilə daş üzərində yazılmış son abidələrdən və türk sülaləsinə deyil, uyğur sülaləsinə məxsus idi. Uyğur sülaləsinin əsasmı qoymuş Moyun (Bayan) Çor bu abidədə öz şücaətlərindən, sonuncu türk xaqanı Ozmış tiginə nccə qalib gəlməsindən və s. bəhs edirdi. Dilçilik nöqteyi-nəzərindən də bu abidə böyük əhəm iyyət daşıyırdı, çünki həm in abidə özlərini türk, göylürk, oğuz adlandıran qəbilələrin dili ilə uyğur qəbilələrinin dili arasmda nə kimi uyğun və fərqli cəhətlər olduğunu göstərməli idi. Qədim türk Orxon-Yenisey yazısı abidələrinin öyrənilmə- sinin ikinci dövründə artıq adlarmı çəkdiyim tədqiqatçılarla ‘ A.CaMOÜnoeuH. Bnjihee/iM ToMceH u mıopKOJtop.m. B c6. «naMamu To.Mcena K zodoBmme co dua cMepmu», Jl., 1928, c.24-25. 30 yanaşı, A.N.Samoyloviç, S.Y.Malov, Y.Nemet, Q.Ksenafontov, K.Donner və M.Rəsənen də fəal işdrak edirdilər. Birinci Dünya müharibəsinin başlanması ilə göytürk Orxon-Yenisey yazısı abidələrinə maraq yenə də zəifləyir. Göytürk Orxon-Yenisey yazısı abidələrinin araşdınlmasmın yeni dövrü XX yüzilliyin 30-cu illərindən başlayır. Bü dövrün əsas şəxsiyyətləri rus alimi S.Y.Malov və türk tədqiqatçısı H.N.Orkundur. Arxeoloq M.Y.Masson I93I-ci ildə geoloji qazıntı zamam təsadüfən Qırğızıstanda tapılmış «Talas çubuğu» adlanan abidəni ahr. Bu, dünyada göytürk Orxon-Yeniscy əlitlsası ilə ağac üzərində yazılmış yeganə nüsxədir. Abidə S.Y.Malov tərəfmdən tərcümə və nəşr edilir. H.N.Orkun əsrin otuzuncu illərində dörd cildlik «Əski türk yazıtlaro) adh əsərini nəşr etdirir. Həmin əsərdə göytürk OrxonYenisey əlifbası ilə daş, ağac, kağız, mis, gümüş üzərində yazıimış kitabələrin təreümələri və müəliifm qeydləri vcrilir. Bir sıra səhvlərinə baxmayaraq, H.N.Orkunun tədqiqatı elm aləmində çox yüksək qiymətləndirilir. Bu nəşrlərdə göytürk Orxon-Ycnisey olitİDası ilə yazılmış abidələrin əksəriyyəti toplanmışdır. İ.A.Batmanov ilə A.Ç.Kunaanın «Tuvanın qədim türk abidələri» adlı (3 buraxılış) əsəri də öz orijinallığı ilə seçilir. 1993-cü ildə Azərbaycanda «Orxon-Yenisey abidələri» adlı əsər nəşr edilmişdir. Kitabda göytürk Orxon-Yenisey yazısı abidələrinin böyük əksəriyyəti toplanmışdır. Zəngin məlumatına baxmayaraq kitab m ətbəə tərtibi baxımmdan dözülməz dərəcədə səliqəsizdir. Son zamanlar nəşr edilən əsərlərdə göytürk Orxon-Yenisey abidələrinin dilinə, fonetik, leksik, morfoloji və sintaktik m əsələlərinə daha çox fikir verilir. Bu sahədə A.fon Qaben,V.M .Nasilov, İ.A.Batmanov, A.İslyamov, V.Q.Kondratyev, Tuna, Q.Aydarov, A.N.Kononov, Ə.Kürışjanov, İ.V.Stebleva, Əlisa Şükürlü və başqalarmın əsərlərini misal göstərmək olar. A.N. Bernştam, E.R.Rıqdılon, Y.Arançin, A.M.Şerbak, Ə.R.Tenişev, Fen Tszya-şen, C.Klouson, P.Aalto, B.Ogel, M ühərrəm Ərgin, M. Şprenqlinq, K.Brokkelman, R.Jiro kimi m ütəxəssislər tərəfm dən də Orxon-Yenisey abidələrinin dili üzərində tədqiqat işləri apanhr, ayn-ayn abidələrin tərcüməsi dəqiqləşdirihr, yeni tapılan abidələr tərcümə və nəşr edihr. Göytürk Orxon-Yenisey yazısı abidələrinin tapılma arealı, coğrafıyası da xeyli genişlənmişdir. Əvvəllər göytürk abidələri Nad-Sent-M ikloş dəfməsini çıxsaq, əsasən, Yenisey çayı hövzəsində, M ərkəzi M onqolustanda və Qırğızıstanda Talas çayı hövzəsində tapıhrdısa, indi bu abidələri Lena çayı hövzəsində (Lena abidələri), Çinin qərbində (Şərqi Türküstan abidələri), Altay dağlannda (Altay abidələri), Qazaxıstanm eənubunda, Özbəkistanm Fərqanə vadisində, Qırğızıstanın Talas çayı hövzəsindən əlavə digər regionlarmda, Şimali Qafqazda, Don çayı hövzəsində də tapırlar. Bəzi məlumatlara görə, Ermənistan Respublikasmm bəzi regionlarmda da göytürk Orxon-Yenisey abidələrinə rast gəlm ək mümkündür. Göytürk abidələrini tədqiq edənlərin coğrafıyası da xeyli genişlənmişdir. Əvvəllər bu abidələrin axtanlması, tapılması, transkripsiyası, təreüməsi və nəşri ilə yalnız rus, alman və digər xalqlarm nüm ayəndələri məşğul olurdularsa, indi onlarla yanaşı və onlardan daha fəal şəkildə bu abidələrin qanuni sahiblərinintürk xalqlannm nümayəndələri bu abidələrin araşdınlması ilə məşğul olurlar. Son zamanlar göytürk Orxon-Ycnisey yazısmm qrafikası, dilinin fonetikası, leksikası və qrammatik quruluşu haqqmda onlarla nam izədlik və doktorluq dissertasiyası müdafıə edilmiş, yüzlərlə m əqalə, monoqrafıya və dərslik yazılmışdır

Bugünkü ləhçələrlə qarşılaşdırma

Kültigin kitabələri

Orxon-Yenisey yazıları

http://turkalfabesi.blogspot.com

http://www.gokturkce.net

http://www.gokturkceogreniyorum.com

http://www.omniglot.com/writing/orkhon.htm

http://www.kyrgyz.ru/?page=148

http://www.tonyukuk.net/tongiris.htm

http://www.bilgitay.net/orhun/index.php

http://kokturukce.blogspot.com

http://kokturukce.blogspot.com

Əbülfəz Rəcəbli Qədim Türk Yazılı abidələrinin Dili

 Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Kül Tigin Abidesi, Doğu Yüzü, Boğaziçi Yayınları, s. 16.

 Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Kül Tigin Abidesi, Doğu Yüzü, Boğaziçi Yayınları, s. 17.

Yavuz TANYERİ, Göktürk Yazısı ve Orhun Türkçesi, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2011, s. 134.

Sinor, Denis (2002). "Old Turkic". History of Civilizations of Central Asia 4. Paris: UNESCO. pp. 331–333.

 N. Ishjatms, "Nomads In Eastern Central Asia", in the "History of civilizations of Central Asia", volume 2, figure 6, p. 166, UNESCO Publishing, 1996, p. 165

 Erdal, Marcel. 2004. A grammar of Old Turkic. Leiden, Brill. P.7

1. Əbülfəz Rəcəbli Qədim türk yazılı abidələri
2. Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Kül Tigin Abidesi, Doğu Yüzü, Boğaziçi Yayınları, s. 16
3.  Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Kül Tigin Abidesi, Doğu Yüzü, Boğaziçi Yayınları, s. 17.
4.  Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Kül Tigin Abidesi, Doğu Yüzü, Boğaziçi Yayınları, s. 17.
5. Sinor, Denis (2002). "Old Turkic". History of Civilizations of Central Asia 4. Paris: UNESCO. pp. 331–333.
6.  N. Ishjatms, "Nomads In Eastern Central Asia", in the "History of civilizations of Central Asia", volume 2, figure 6, p. 166, UNESCO Publishing, 1996, p. 165
7. Erdal, Marcel. 2004. A grammar of Old Turkic. Leiden, Brill. P.7