Qəddar Kraliça

Sonsuz gözəlliyə malik, lakin, təkəbbürlü və lovğa qadın olan Qəddar Kraliça, Ağbənizin anası və Kralın birinci həyat yoldaşının vəfatından sonra Kralla evlənir.^[1] Qəddar Kraliçanın sahib olduğu Sehrli Güzgü, bir gün ona xəbər verir ki, gənc qızlığı olan Ağbəniz gözəllikdə onu geridə qoymuşdur.^[1]

Ağbənizi məhv etməyə qərar verən Kraliça, şəxsi Ovçusunu çağıraraq ona göstəriş verir ki, gənc şahzadəni meşəyə aparsın və öldürsün. Şahzadənin öldürülməsinin sübutu kimi, Kraliça, Ovçuya buyurur ki, onun ağ ciyərləri və böyrəklərini gətirsin. Lakin, Ağbənizə yazığı gələn Ovçu, Kraliçaya qabanın ciyər və böyrəklərini gətirir. Kraliça aşbaza buyurur ki, onları bişirsinlər və sonra da hazır yeməkləri yeyir.^[1]

Bundan sonra yenidən Güzgüyə sual verən Kraliça, Ağbənizin sağ qaldığını və cırtdanların evinə sığındığını öyrənir. Məsələni özü həll etmək qərarına gələn Kraliça, qoca tüccar qadın qılığına girir. Cırtdanların evinə gələn Kraliça, Ağbənizə korset üçün bant satır və bağlamağa kömək bəhanəsi ilə, bantı həddən artıq sıxaraq, şahzadəni boğmağa çalışır. Planı baş tutmadıqda, növbəti dəfə qoca tüccar rolunda Ağbənizin yanına qayıdan Kraliça, ona zəhərli daraq sataraq, zəhərlənmədən öldürməyə çalışır. Bu dəfə də planı boşa çıxan Kraliça, Ağbənizin yanına fermerin qoca qarısı rolunda qayıdaraq, ona zəhərli alma verir.

Zəhərlənmiş almadan ölüm yuxusuna gedən Ağbənizi qonşu krallığın şahzadəsi oyadır. Aşiq cütlük Kraliçanı da toya dəvət edir. Baş verənlərdən qorxuya düşən Kraliça, paxıllığına məğlub olaraq tiya gəlir. Toyda onu qızdırılmış metal ayaqqabılar geyinməyə və ölənə kimi rəqs etməyə məcbur edirlər.^[2]

Ağbəniz haqqında nağılın orijinal sonluğunda Qəddar Kraliça əziyyətlər içində öldürülür. Müasir cəmiyyətlərdə əksər hallarda belə sonluq həddən artıq qaranlıq və potensial olaraq uşaqlar üçün qorxulu hesab edilir. Qrimm qardaşlarının nağıllarının ingilis dilinə Edqar Teylor tərəfindən 1823-cü ildə edilmiş ilk tərcüməsində Kraliça, Ağbənizin sağ olduğunu gördükdə öz qəhərindən boğularaq ölür. Süzanna Meri Poll tərəfindən icra edilmiş digər erkən (1871) ingilis dili tərcüməsində, “Kraliçanın ağır fiziki əziyyətdən ölümü, özünü inandırma və özünü məhv etmədən ölüm”lə əvəzlənmişdir.^[3] Digər alternativ sonluqlarda, kraliça toyda qəzəbdən “qəfil ölümlə” üzləşir^[4], güzgüdən xəbər aldıqda qəzəbdən ürəyi dayanır^[5], uğursuz fikrin (məsələn, zəhərli qızılgülə toxunur) qurbanı olur^[6], qum bataqlığına düşür, qəsrə qayıdarkən bataqlığa düşür^[7], qovğun zamanı cırtdanlar tərəfindən öldürülür^[8], Sehrli Güzgü tərəfindən məhv edilir^[9], meşəyə qaçır və sonra onu heç kim bir daha görmür^[10] və ya sadəcə krallıqdan qovulur^[11]. Sara Meytland yazır ki, “biz daha hekayənin bu hissəsini danışmırıq, biz deyirik ki, davamı uşaqların zərif qəlbini qıracaq qədər qəddardır.”^[12]

Buna görə də, bir çox (xüsusilə müasir) redaksiyalarda, nağılın klassik sonluğu dəyişdirilərək daha yumşaq formada təqdim edilir. Digər variantlarda isə Kraliçanın öldürülməsi yerinə, onun sonadək mübarizə aparmasına imkan verilmir. Məsələn, Favzi Gilani-Uilyamsın “Ağbəniz: İslam nağılı” kitabında, Ağbəniz qəddar analığını tamamilə bağışlayaraq, günahlarından tövbə və kəffarə etdirir ki, bu da uşaqların dini tərbiyəsinin bir hissəsi kimi istifadə edilir.^[13] Lakin, 2014-cü ildə Böyük Britaniyada keçirilmiş sorğu zamanı, Kraliça, bütün zamanların ən qorxulu nağıl qəhramanı (cavab vermiş yetkinlərin 32. 21 %-nin səsinə görə) elan edilmiş, müsahiblərin əksəri isə, müasir nağılların uşaqlar üçün həddən artıq “dezinfeksiya edildiyini” qeyd etmişlər.^[14] 1983-cü ildə Entoni Börcess qeyd edirdi: “Mütaliə zamanı, buna nə qədər ciddi yanaşa bilərik? Bu, real talan, terrorizm və Argentina işgəncələrinə oxşamayan nağıl zorakılığıdır.”^[15].

Massaçusets Universitetindən psixologiya professoru Şeldon Keşdan qeyd edir ki, nağıl məntiqinə əsasən, Kraliçanın qaçmasına və ya sadəcə zindana salınmasına, qovulmasına və hakimiyyətdən uzaqlaşdırılmasına yol vermək olmaz, çünki, o, “ən ağır cəzaya layiq olan tamamilə iyrənc varlıq kimi təsvir olunur”.^[16] Onun fikrincə, nağıl nəqli qaydalarının tələbinə görə, “əgər cadugər ölməlidirsə – və ölü qalmalıdırsa – o zaman, bu elə baş verməlidir ki, onun geri qayıtması zəif güman edilən olsun”, və buna görə də, “müasir baxış bucağından hər nə qədər ekstremal olsa da, gənc oxucuların təxəyyülündə hər nə qədər zorakılığı canlandırsa da, cadugərin ölümü tam və yekun olmalıdır.” Tam əksinə, yazıçı Oliver Medoks Hyufferin Kraliçaya yazığı gəlir^[17], psixologiya üzrə proffessor Şarna Olfman isə, nəqli məlumat ötürülməsi zamanı “qrafik vizual obrazlar” olmasa da, yenə də, uşaqlara bu nağılı oxuduqda zorakılıq səhnələrinin üstündən keçir.^[18]

“Qrimm qardaşlarının nağılları”nın 1812-ci ildə həyata keçirilmiş ilk nəşrində Kraliça Ağbənizin bioloji anası kimi təqdim edilir. 1819-cu ildə baş tutmuş növbəti nəşrdə^[19] isə, dəyişiklik edilərək göstərilir ki, Ağbənizin anası vəfat edir və Kral ikinci dəfə evlənir.^[20] Cek Zips deyir ki, Qrimm qardaşları “analığı müqəddəs hesab etdiklərindən” nağıla belə bir dəyişiklik edilmişdir.^[21] Keşdan qeyd edir ki, ümumi nağıl qaydalarına görə, “qəhrəmanlara icazə verilir ki, cadugərləri, hətta ögey anaları belə olsa öldürsünlər, lakin, öz analarını öldürməyə heç vaxt icazə verilmir.”^[16] 2014-cü ildə Zips, “Qrimm qardaşlarının nağılları”nı ilkin halında nəşr etdirir və Kraliçanı Ağbənizin anası kimi təqdim edir.^[22][23]

Lakin, qəddar ögey ana obrazı daha əvvəllər də məlum idi və Qrimm qardaşlarının toplusunun sələfi olan almandilli nəşrlərdə rast gəlinirdi. 1782-ci ildə İohann Karl Avqust Muzeus tərəfindən nəşr edilmiş “Rihilda” adlı ədəbi nağılda, hadisələr mənfi personajın baxış bucağından təqdim edilmişdir.^[24] Əsas qəhrəman – özünübəyənmiş Brabant qrafinyası Rihilda, uşaqlıqda, atası Böyük Albert tərəfdindən kəşf edilmiş sehrli güzgü hədiyyə alır. Nağılda Qrimmlərin “Ağbəniz”inin bir sıra elementləri yer alır: qəddar ögey ana, sehrli güzgü, zəhərlənmiş alma, qızdırılmış metal ayaqqabılarda rəqs və sair.^[25]

Hyuffer qeyd edir ki, sehrli gücə malik olan və gənc şahzadəni hədələyən qəddar ögey ana, nağıllarda tez-tez təkrarlanan bir mövzudur; o, oxşar personajlara nümunə kimi, Hans Kristian Andersenin “Vəhşi qu quşları” nağılındakı Cadugər Kraliça personajını göstərir. Kenni Kleynə görə, Valliya mifologiyasından olan cadugər Keridven, “qəddar ögey ana obrazının kvintissensiyası olmaqla, iki məşhur nağılda – Ağbəniz və Küllücə - bənzər personajların əsasında dayanır.”^[26]

Qəddar Kraliçanın ekvivalentlərini, Ağbəniz haqqında nağılın müxtəlif xalqlar arasında yayılmış fərqli variantlarında da görmək mümkündür. “Qızılı xanım və Gümüşü xanım” haqqında şotland qel nağılında kraliça Gümüşü xanım adlandırılır və qəhrəmanın bioloji anası kimi təqdim edilir. Bu nağılda Kraliça Sehrli Güzgü yerinə danışan forel balığına sahibdir, Ovçu yerinə isə ona, qəhrəmanın doğma atası xidmət edir.^[27] Müxtəlif xalqların folklorunda Ağbənizin qarşılaşdığı mənfi personajların keyfiyyəti də dəyişə bilir: bəzi xalqlarda qəddar bacı, qəddar gəlin və ya Heyranedici Şahzadənin qəddar anasına da rəst gəlinir.^[28] Ağbəniz haqqında nağılın ən erkən variantlarından biri, Cambattista Bazile tərəfindən 1634-cü ildə qələmə alınmış “Gənc qul qız” nağılı hesab edilir; burada qəhrəmanın anası təsadüfən onu ölüm yuxusuna verir, onunla qul kimi davranan qısqanc xalası isə onu bu yuxudan ayıldır.

Hadisələrin baş verdiyi yerdən və nağılın aid olduğu mədəniyyətdən asılı olaraq, Kraliçanın tələləri də dəyişir. İtaliyada o, zəhərli daraq, xəstəlik bulaşdırılmış çörək və boğucu hörgü istifadə edir. Nağılın fransız versiyasında isə əsas ölüm aləti kimi zəhərli pomidor istifadə edilir.^[26] Kraliçanın sübut istəkləri də fərqli versiyalarda fərqli təqdim edilir; Ovçudan (Qrimm qardaşlarının versiyasından fərqli olaraq, əksər hallarda Kraliçanın sevgilisi kimi təqdim olunur^[29]), qan dolu şüşə, ispan versiyasında Şahzadənin barmaqları və ya bağırsaqları, italyan versiyasında isə qana bələnmş köynəyi gətirməsi istənilir.^[30]

Rozmari Ellen Quili təxmin edir ki, Qrimm qardaşlarının nağılındakı Kraliçanın almanı ölüm aləti kimi istifadə etməsi, xristian kilsəsi tərəfindən günah simvolu kimi qəbul edilən və Həvvanın yoldanın çıxarılması hekayəsini xatırladır. Orta əsrlərdə bir çox insanlar qorxurdular ki, alma özündə şər qüvvələrin gücünü gizlədə bilər, cadugərlər isə onu müxtəlif zəhərlərin hazırlanmasında istifadə edirdilər.^[31] Dyuk Universitetindən professor Robert Q. Braun da Adəm və Həvvanın hekayəsi ilə əlaqəyə diqqət çəkərək, Kraliçada Lilit arxetipinin əksini görür.^[32] Alma simvolu, qədim dövrlərdən tilsim və cadugərliklə əlaqələndirilirdi; məsələn, Morqana pərisinin Avalon adası – Alma adası idi.^[33]

Diana Purkiss Qrimm qardaşlarında Kraliçanın ölümünü “cadugərin bədənin yandırılması, onu güclərindən məhrum edir – xalq inancı ilə əlaqələndirərək, Almaniyada cadugər hesab edilənlərin yandırılması” ilə müqayisə edir.^[34] Amerikan Folklor Cəmiyyəti isə qeyd edir ki, “dəmir ayaqqabıların istifadəsi, dəmirin sehrli gücü ilə cadugərlərin öldürülməsi praktikasını xatırladır.”^[35]

Havay Universitetindən Kristina Baçileq və Rocer Seyl kimi bəzi tədqiqatçıların fikrincə, nağılda Ağbənizin gözəlliyini qısqanan yaşlı qadına qarşı eycist mətnaltı məlumat mövcuddur.^[36] Terri Vindlinq isə yazır ki, Kraliça – “hakimiyyət mənbəyi gözəlliyi ilə bağlı olan bir qadındır; nağıldan göründüyü kimi, məhz gözəlliyi ona qəsrin iyerarxiyasında yer təmin edir. Əgər Kralın diqqəti başqasına yönəlsə, o zaman qadının əlində nə qalır? Cadugərlik – nağıl cavab verir. Eliksirlər, zəhərlər və bu yolla özünümüdafiə.”^[27]

Sandra Gilbert və Syuzen Qubar, Ağbəniz və onun anası/analığına iki qadın stereotipi – mələk və bədheybət – kimi baxırlar. Nağılın ilk versiyasında Qəddar Kraliçanın Ağbənizin bioloji anası kimi göstərilməsi, bəzi psixoanaltikləri, Ağbəniz haqqında nağılı gizlədilmiş Edip kompleksi və ya Elektra kompleksi haqqında hekayə kimi incələməyə əsas vermiş, Ağbəniz və Kraliçanın seksual rəqabətini ön plana çıxarmışdır.^[37] Bruno Bettelheymin fikrincə nağılın əsas motivi – “seksual günahsızlıq və seksual istəyin toqquşmasıdır”: “Ağbəniz daxili harmoniyasına çatsa da, ögey anası bundan çox uzaqdır. İnsan təbiətinin sosial və antisosial aspektlərini inteqrasiya edə bilməyən Kraliçay istəklərinin quluna çevrilir və qızı ilə Edip rəqabətinə girişir ki, bundan da çıxa bilmir. Bu mübahisəli maraqların disbalansı onu faciəsinə səbəb olur.”^[38] Keşdan isə, Kraliçanın motivlərini “Kralın Ağbənizi daha gözəl hesab edəcəyindən qorxu” kimi təfsir edir.^[16] Bu rəqabət nağılın psixoloji landşaftında o qədər dominant mövqe tutur ki, Gilber və Qubar, onu “Ağbəniz və onun qəddar analığı” adlandırmağı təklif edir.^[39]

Keşdan hesab edir ki, “Qəddar Kraliça narsissizmi, oxuyucunun özünü identikləşdirdiyi gənc şahzadə isə bu meylliliklə mübarizə aparan uşağı təmsil edir. Kraliça üzərində qələbə, insanın içindəki bəd impulslar üzərində qələbəni simvolizə edir.” Beləliklə, “cadugərin ölümü, xeyirxahlığın şər qüvvə üzərində qələbəsi, müsbət güclərin “mən”də üstünlük təşkil etməsidir”. Bundan başqa, “cadugərin cəzalandırılmasında qəhrəmanın aktiv iştirakı, oxucuya bildirir ki, hər kəs, mənfi meyllər üzərində qələbə üçün öz üstünə məsuliyyət almalıdır.”^[16] Psixoloq Betsi Kohen də, bu hərəkətin qəbul edilən simvolizmi haqqında analoji şəkildə yazır: “Özü Qəddar Kraliçaya çevrilməməsi üçün, Ağbəniz, məcburdur ki, daxilindəki dağıdıcı gücü özündən ayırsın və məhv etsin.”^[40] Bettelheymin sözlərinə görə, “ancaq paxıl Kraliçanın ölümü (bütün mənəvi və fiziki sarsıntıların aradan qaldırılması)dünyanı daha xoşbəxt yer halına gətirə bilər.”^[41]

Kraliçanın cəzalandırılmasına gəlincə, Keşdan, Şeldon Donald Haaze və Con Henson Sonders kimi tədqiqatçıların fikrincə, psixologiya və süjet baxımından, Kraliçanın cəzası onun cinayətlərinə uyğun verilmişdir və bu, izləyiciyə hekayənin başa çatması, xeyirin şər üzərində qələbə çalmasını göstərir.^[37][42] Nyu Cersi Kollecindən ingilis dili proffessoru Co Eldric Karni yazır: “Yenədə, nağılda cəzalandırma siztemi dəhşətli, lakin layiqlidir: həmişə başqalarının fikrindən asılı olan və rəqibini qəddarlıqla aradan qaldırmağa çalışan qadın, özünün fiziki məhv edilməsini ictimayət qarşısında təşkil etməyə məcbur olur.”^[43] Həmçinin, Stenford Universitetinin Tibb Məktəbindən Meri Ayers yazır: “qızdırılmış ayaqqabılar göstərir ki, Kraliça soyuqlamış və yandırıcı paxıllığı və nifrətinin təsirinə məruz qalır.”^[44] Həmçinin qeyd edilir ki, belə sonluq, “xarici görünüşə bağlılığın təhlükələri ilə bağlı xəbərdarlıq edən” “Qırmızı səndəllər” nağılı ilə səsləşir".^[45]

Orijinal nağılın sonrakı dövrlərə aid uyğunlaşdırmalarında, Kraliça obrazı müxtəlif şəkildə təqdim edilmişdir. “Houston Chronicle”-dan Lana Berkovitz qeyd edir ki, “Bu gün qəddar Kraliça və günahsız Ağbəniz haqqında stereotiplər tez-tez şübhə altına alınır. Nağılın sonrakı versiyaları göstərə bilər ki, Kraliça sadəcə müxtəlif hadisələrə reaksiya verirdi.”^[36] Bununla yanaşı, “The Atlantic”dən Skott Meslounun sözlərinə görə, “Disneyin qəddar və qaranlıq nağıl sonluğundan imtina etməsi o anlama gəlirdi ki, orijinal sonluq demək olar ki, unudulmuşdur.”^[46] Lakin bu dəyişiklik, Disney üçün unikal bir hal deyildi: Qrimm qardaşlarının ingilis dilinə ən birinci tərcüməsi olan Teylorun 1923-cü ildə nəşr edilmiş “Məşhur alman nağılları” toplusunda, Kraliça orijinal nağılda olduğu qədər qəddar personaj olsa da, sadəcə qəzəbindən ölür (Teylor, kitabda yer alan bütün nağıllarda mənfi personajların qəddar ölümlərini yumşaltmışdı).^[47]

“Walt Disney Company”nin 1937-ci ildə yayımladığı və studiyanın ən önəmli işlərindən biri olan “Ağbəniz və yeddi cırtdan” animasiya filmində, Kraliça obrazı “Qəddar Kraliça” kimi təqdim edilir, Disneyin 1930-cu illərə aid nəşrlərində isə bəzən Kraliça Qrimhilda adı ilə göstərilir. Orijinal cizgi filmində personaj aktrisa Lüsil La Vern tərəfindən səsləndirilmişdir.^[48] Filmdə, Qəddar Kraliça obrazı Uolt Disney və Co Qrant tərəfindən yaradılmış, Art Bebbitt tərəfindən animasiya edilmişdir. Obrazın yaradılmasında fərqli mənbələrdən ilham alınmış, ilham mənbələri arasında rejissor Lensinq Kolton Holden və İrvinq Piçelin 1935-ci ildə çıxarılmış “O” filmindəki Kraliça Haş-a-Motep və rejissor Fritz Lanqın 1924-cü ildə çıxarılmış “Nibelunqlar” filmindəki Şahzadə Krimhilda obrazları da olmuşdur.^[49][50] Personajın xarici görünüşü yaradılarkən aktrisalar Coan Krauford və Geyl Sonderqardan ilham alınmışdır.^[51][52]

2005-ci ildə çıxarılmış “Qrimm qardaşları” adlı tarixi-fentezi filmində, qardaşlar Napoleon dövrü Almaniyasında nağıl Qəddar Kraliçasından ilhamlanaraq yaradılmış və aktrisa Monika Belluççi tərəfindən canlandırılan Türingiya kraliçası və ya Güzgülər kraliçası adlı personajla qarşılaşırlar. Frank kralı I Xilderikin özünəvurğun həyat yoldaşı olan həmin kraliça, gözəlliyini qoruyub saxlamaq üçün hər vasitəyə əl atır, onu güxgülərdə möhürləməyə çalışırdı.

ABŞ dram-fentezi teleserialı olan “Biri var idi, biri yox idi” serialının (2011-2018) bütün yeddi mövsümündə nağıllardan ilhamlanaraq yaradılmış Kraliça obrazı həm də Recina Mills adı ilə tanınır. Aktrisa Lana Parriya tərəfindən canlandırılan Qəddar Kraliça, serial boyunca antaqonistdən əsas personaja çevrilir.^[53] Recina, Ağbənizin həyatını xilas edir və bu da onun atası ilə istənilməyən evliliyə gətirib çıxarır.

2012-ci ildə çıxarılmış “Ağbəniz: Cırtdanların qisası” adlı komediya-fentezi filmində Qəddar Kraliçanın komik və simpatik versiyası olan kraliça Klementianna, aktrisa Culiya Roberts tərəfindən canlandırılır.^[54] Ağbəniz haqqında nağılın həmin ildə çıxarılmış iri yenidən nəqli olan “Ağbəniz və Ovçu” filmində, aktrisa Şarliz Teron tərəfindən, böyük cadugərlik gücünə malik, lakin keçmişdə imkanlı kişilər tərəfindən cinsi istismara məruz qalmış kraliça Ravenna obrazı yaradılmışdır. Qəddar Kraliça Ravenna bu filmdə özünə aşiq, hiyləgər, kral Maqnus tərəfindən xilas edilmiş supergüclü ordunun gizli lideri olan hakimiyyətsevər şəxs kimi təsvir olunur.^[55][56]

• Holston, Kim R. Science Fiction, Fantasy and Horror Film Sequels, Series and Remakes: An Illustrated Filmography, Volume II (1996-2016). McFarland. 2018. ISBN 9780786496853.
• Schwabe, Claudia. Craving Supernatural Creatures: German Fairy-Tale Figures in American Pop Culture. Wayne State University Press. 2019. ISBN 9780814341971.
• Slethaug, Gordon E. Adaptation Theory and Criticism: Postmodern Literature and Cinema in the USA. Bloomsbury Academic. 2014. ISBN 9781623560287.
• Smoodin, Eric. BFI Film Classics: Snow White and the Seven Dwarfs. Palgrave Macmillan (on the behalf of the British Film Institute). 2012. ISBN 9781844574759.
• Zipes, Jack. The Enchanted Screen: The Unknown History of Fairy-Tale Films. Taylor & Francis. 2011. ISBN 9781135853952.
• Zipes, Jack. The Oxford Companion to Fairy Tales. OUP Oxford. 2015. ISBN 9780191004162.
• Zipes, Jack. Grimm Legacies: The Magic Spell of the Grimms' Folk and Fairy Tales. Princeton University Press. 2016. ISBN 9780691173672.