Qızxanım — Azərbaycan şairi və Qarabağ xanlığının vəziri Molla Pənah Vaqifin həyat yoldaşı. Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin "İki od arasında" əsərində o, Vaqifin ölümündən sonra sıra ilə Məhəmməd bəy Sarıcalı-Cavanşirlə, Sarıcalı Hüseyn bəylə, Mustafa xanla və mayor Abbasqulu ağa ilə evlənmişdir.
Araz Dadaşzadəyə görə, Molla Pənah Vaqifin iki həyat yoldaşı var idi. Onların adı Mədinə və Qızxanım idi.[1]
Salman Mümtaz qeyd edirdi: "Cürbəcür fəlakətlər və dürlü-dürlü, növbənöv hadisələr və faciələrin şahidi-möhtəşəmi olan Vaqif ən yaxın rəfiq və əhbabını, hətta altuna, cəvahirata susamış rəfiqeyi-həyatını-Qızxanımı böylə bivəfa və xain görərkən üstüörtülü olaraq bu son şeirini söyləmişdir:"[2]
Dövlətü iqbalü malın axırın gördüm tamam,
Həşmətü cahü cəlalın axırın gördüm tamam,
Zülfü ruyü xəttü xalın axırın gördüm tamam,
Həmdəmi-sahibcəmalın axırın gördüm tamam,
Başədək bir hüsnü surət, qəddü qamət görmədim.
Bəzi tədqiqatlarda qeyd edilir ki, Molla Pənah Vaqifin ölümü həyat yoldaşı Qızxanıma görə baş vermişdir.[3] Molla Pənah Vaqif Qarabağ taxtına iddiaçı olan Məhəmməd bəy Sarıcalı-Cavanşir tərəfindən öldürülmüşdür. Vaqif "Qızxanımın gözəlliyi uğrunda" oğlu ilə birlikdə Cıdır düzündə öldürülərək basdırılmışdır.[4] Yusif Vəzir Çəmənzəminli "İki od arasında" əsərində bu hadisəni və Qızxanımın sonrakı taleyini belə təsvir edir:[3]
|
"İki aydan sonra İbrahim xan Dağıstandan qayıtdı. Məmməd bəyin tərəfdarları tutulub, cəllad əlinə verildi. Məmməd bəyə isə Şişəni tərk etməsi işarə olundu. Məmməd bəy Vaqifin arvadı Qızxanımla evlənmişdi, onu götürdü və şahın xəzinəsindən əlinə keçən sərvəti də atlara yükləyib, Qaladan çıxdı. Bir müddət Tərtərin qırağındakı Kələntərli mülkündə yaşadı. Sonra Şirvan xanı Mustafaya məktub yazıb, qızını ona verəcəyini və özünü də vəliəhd təyin edəcəyini bildirib, onu Şirvana apardı. Şirvanda Məmməd bəyin xəzinəsi əlindən alındı, özü də zəncirləndi. Mustafa xan atası Ağası xanın və qardaşlarının qisasını almaq üçün Məmməd bəyə işgəncə verərək öldürtdü. Şair Valeh Məmməd bəyi belə tərif edir:
Məmməd bəy kimi cəllad – xunfəşan Qızxanım dul qalıb, Sarıcalı Hüseyn bəyə ərə getdi. Bir çapavulda Hüseyn bəy öldürülüb, Qızxanım yenə dul qaldı. Sonra Mustafa xana ərə getdi, iki oğlu olduqdan sonra Mustafa xan onu boşadı. Nəhayət, Qarabağa qayıdıb, mayor Abbasqulu ağa ilə evləndi." |
|
Yusif Vəzir Çəmənzəminli "İki od arasında" əsərində Molla Pənah Vaqifin həyat yoldaşı Qızxanımın və oğlu Qasım ağanın personajlarını yaratmışdır.[5] Romanda Vaqif Mədinə adlı qadına aşiq olur və onunla günlərini keçirir. Buna görə də Qızxanım qəmgin olur.[3]
- ↑ Molla Pənah Vaqif. Həyatı və yaradıcılığı (kollektiv), 2022. səh. 24
- ↑ Molla Pənah Vaqif. Həyatı və yaradıcılığı (kollektiv), 2022. səh. 307
- ↑ 1 2 3 Molla Pənah Vaqif. Həyatı və yaradıcılığı (kollektiv), 2022. səh. 27
- ↑ Molla Pənah Vaqif: sələflər və xələflər – Erkən yeni dövr əlyazmaları və Azərbaycan mədəniyyətinin tarixi problemləri, 2017. səh. 31
- ↑ Molla Pənah Vaqif. Həyatı və yaradıcılığı (kollektiv), 2022. səh. 25
- Molla Pənah Vaqif. Həyatı və yaradıcılığı (kollektiv). Sənətkarın elmi pasportu–31. Bakı, "Elm və təhsil", 2022, 342 səh.
- "Molla Pənah Vaqif: sələflər və xələflər – Erkən yeni dövr əlyazmaları və Azərbaycan mədəniyyətinin tarixi problemləri" mövzusunda XV ənənəvi respublika elmi-nəzəri konfransının materialları, (Bakı, 20 oktyabr 2017), 97 s.