Qızıl bulla — 1222-ci ildə Macarıstan kralı II Andraş tərəfindən imzalanmış sənəd.[1] Bu sənəd zadəganlara hüquqi təminatlar verərək kral hakimiyyətini məhdudlaşdırmış və ilk dəfə olaraq Macarıstanda konstitusiya elementlərinin təşəkkül tapmasına yol açmışdır.[2]Sənəd qızıldan hazırlanmış kral möhürü ilə təsdiqləndiyinə görə tarixə "Qızıl Bulla" (lat. bulla aurea) adı ilə düşmüşdür. Bu növ sənədlər Avropa orta əsr idarəçiliyində ən yüksək hüquqi qüvvəyə malik sayılırdı.[3]
| Qızıl bulla | |
|---|---|
 | |
| İmzalanma tarixi | 1222 |
| Müəllif | II Andraş |
| Məqsədi | zadəganların hüquqlarının təsdiqi |
Orta əsr Avropasında monarxların səlahiyyətlərini məhdudlaşdıran hüquqi sənədlər nadir hallarda rast gəlinirdi. İngiltərədə 1215-ci ildə qəbul edilən "Magna Carta" kimi, Macarıstanda da 1222-ci ildə "Qızıl Bulla" adlı sənəd oxşar funksiyanı yerinə yetirərək kralın səlahiyyətlərini məhdudlaşdırmış və zadəganların hüquqlarını qorumağa yönəlmişdi.[4] Bu sənəd Macarıstan hüquq sisteminin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. XIII əsrin əvvəllərində Macarıstan kralı II Andraş (András II) taxtda olduğu müddətdə ölkənin daxili vəziyyəti zəifləməyə başlamışdı.[5] O, səlib yürüşlərində iştirak etmiş, eyni zamanda çoxsaylı torpaqları və imtiyazları zadəganlara və xarici sərkərdələrə paylamışdı.[6] Bu isə yerli zadəganlar arasında narazılığa səbəb olmuş və kral hakimiyyətinə qarşı müqavimət artmışdı.[7] Bu narazılığı aradan qaldırmaq və daxili sabitliyi təmin etmək məqsədilə kral 1222-ci ildə Esterqom şəhərində Qızıl bullanı imzalamağa məcbur olmuşdur.[8]
Qızıl Bulla aşağıdakı əsas hüquqi və siyasi müddəaları ehtiva edirdi.[9][10]
| Şərti | Açıqlaması |
|---|---|
| Zadəganların hüquqlarının tanınması | Kral heç bir zadəganı məhkəmənin hökmü olmadan cəzalandıra bilməzdi Zadəganlara vergidən azadlıq və torpaq mülkiyyəti zəmanəti verildi. |
| Kralın torpaq paylamalarına məhdudiyyətlər | Kral özbaşına torpaq bağışlamaları edə bilməzdi. Bu, zadəganların torpaq üstündəki narazılıqlarını aradan qaldırmağa yönəlmişdi. |
| Səlib yürüşlərində iştirak məcburiyyəti aradan qaldırılırdı | Səlib yürüşlərində iştirak məcburiyyəti aradan qaldırılırdı |
| "Silahlı müqavimət hüququ" maddəsi | Əgər kral bu sənədin şərtlərinə əməl etməzsə, zadəganlar ona qarşı silahlı müqavimət göstərmək hüququna malik olurdular. Bu maddə sənədin ən inqilabi hissəsi hesab olunur və hüquqi dövlət ideyasına doğru atılmış addım idi. |
| Ruhani şəxslərin hüquqları qorunurdu | Kilsəyə və ruhanilərə qarşı dövlətin müdaxiləsi qadağan edilirdi. |
Qızıl Bulla (1222) Macarıstan tarixi üçün həm siyasi, həm də hüquqi baxımdan əlamətdar hadisə olmuşdur.[11] Onun vasitəsilə kral hakimiyyətinin məhdudlaşdırılması və zadəganların hüquqlarının tanınması, ölkənin gələcək idarəetmə sisteminin formalaşmasına böyük təsir göstərmişdir. Bu sənəd Avropa hüquq tarixində demokratik prinsiplərin ilk nümunələrindən biri kimi dəyərləndirilə bilər.[12] Qızıl bulla Macarıstan konstitusiyaçılığının başlanğıcı hesab olunur. Zadəganların hüquqlarını tanıması və kralın səlahiyyətlərini məhdudlaşdırması baxımından Magna Carta ilə müqayisə edilir.[13]Sənəd sonrakı əsrlərdə bir neçə dəfə yenidən təsdiqlənmiş və Macarıstan hüquq sisteminin əsası kimi qəbul edilmişdir. Eyni zamanda, bu sənəd Macarıstan cəmiyyətində hüquq və azadlıqların formalaşmasına təkan vermişdir.[14]
- ↑ Zsoldos, Attila. The Golden Bull of Hungary. Arpadiana IX., Research Centre for the Humanities. 2022. ISBN 978-963-416-305-3.
- ↑ Zsoldos, Attila. "II. András Aranybullája [Andrew II's Golden Bull]". Történelmi Szemle (macar). LIII (1). 2011: 1–38. ISSN 0040-9634.
- ↑ Vincent, Nicholas. Magna Carta: A Very Short Introduction. Oxford University Press. 2012. ISBN 978-0-19-958287-7.
- ↑ Ronay, Gabriel. The Tartar Khan's Englishman. Cassel. 1978. ISBN 1-84212-210-X.
- ↑ Rady, Martyn. "Hungary and the Golden Bull of 1222". Banatica. 24 (II). 2014: 87–108. ISSN 1222-0612.
- ↑ Rady, Martyn. Nobility, Land and Service in Medieval Hungary. Palgrave. 2000. ISBN 0-333-80085-0.
- ↑ Molnár, Miklós. A Concise History of Hungary. Cambridge University Press. 2001. ISBN 0-521-66142-0.
- ↑ Makkai, László. Transformation into a Western-type State, 1196–1301 // Sugár, Péter; Hanák, Péter; Frank, Tibor (redaktorlar ). A History of Hungary. Indiana University Press. 1990. 23–33. ISBN 0-253-35578-8.
- ↑ Kormos, Laszlo. "Hungary's Golden Bull of 1222". HUNSOR: Ungersk-Svenska Online Källor. 4 October 2005. İstifadə tarixi: 7 January 2010.
- ↑ Kontler, László. Millennium in Central Europe: A History of Hungary. Atlantisz Publishing House. 1999. ISBN 963-9165-37-9.
- ↑ Holt, James Clarke. Magna Carta. Cambridge University Press. 1992. ISBN 0-521-27778-7.
- ↑ Érszegi, Géza. A history of the genesis of the Golden Bull and how it was handed down through the ages, with comments on its text // Besenyei, Lajos; Érszegi, Géza; Pedrazza Gorlero, Maurizio (redaktorlar ). De Bulla Aurea Andreae Regis Hungariae MCCXXII. Edizioni Valdonega. 1999. 191–201. ISBN 88-85033-36-9.
- ↑ Blazovich, László. The origins of the Golden Bull and its most important provisions as reflected in Hungarian constitutional and legal history // Besenyei, Lajos; Érszegi, Géza; Pedrazza Gorlero, Maurizio (redaktorlar ). De Bulla Aurea Andreae Regis Hungariae MCCXXII. Edizioni Valdonega. 1999. 181–190. ISBN 88-85033-36-9.
- ↑ Berend, Nora; Urbańczyk, Przemysław; Wiszewski, Przemysław. Central Europe in the High Middle Ages: Bohemia, Hungary and Poland, c. 900-c. 1300. Cambridge University Press. 2013. ISBN 978-0-521-78156-5.
- Master Roger's Epistle to the Sorrowful Lament upon the Destruction of the Kingdom of Hungary by the Tatars (Translated and Annotated by János M. Bak and Martyn Rady) (2010). In Rady, Martyn; Veszprémy, László; Bak, János M. (2010). Anonymus and Master Roger. CEU Press. ISBN 978-963-9776-95-1.
- The Laws of the Medieval Kingdom of Hungary, 1000–1301 (Translated and Edited by János M. Bak, György Bónis, James Ross Sweeney with an essay on previous editions by Andor Csizmadia, Second revised edition, In collaboration with Leslie S. Domonkos) (1999). Charles Schlacks, Jr. Publishers. pp.1–11. ISBN 1-884445-29-2.
- The Full Text of the Laws (mac.)
- Martyn Rady, 'Hungary and the Golden Bull of 1222'
- The full text of the Golden Bull [version from 1318, the earliest copy what remained]: Endre kiraly Aranybullája. [Golden Bull of king Andreas II.] In: Corpus Iuris Hungarici-Magyar Törvénytár. Budapest, 1899. Franklin társulat. (in Latin and Hungarian) 130–145 p (248–264)https://archive.org/details/magyartrvnytrco01hunggoog/page/n441/mode/2up?q=Aranybulla