Pleystosen-Holosen epoxası
Pleystosen-Holosen epoxası Bakı, Xəzər (Gürgan), Xvalın və Yeni kaspi əsrlərini əhatə edir. Abşeron əsrində, xüsusilə onun axırlarında tektonik hərəkətlərin canlanması və relyefin inkişafının qalxan istiqamətinin güclənməsi pleystosenin əvvəllərində, daha doğrusu Bakı əsrinin əvvəllərində morfotektogenez proseslərin nisbi sakitliyi ilə əvəz olunur. Bu zaman Xəzər dənizi səviyyəsinin qısa müddətli qalxması nəticəsində Kür və qismən də Qusar-Dəvəçi çökəkliklərinə transqressiyası baş verir. Bununla yanaşı dənizin transqressiyası bəzi yerlərdə abşeron əsrinin sonlarındakı transqressiya sahələrini örtsə də onun maksimal transqressiyası hüdudlarına çatmır.
Dənizin Bakı əsrinin sonundakı qısa müddətli reqressiyası Xəzər (Gürgan) əsrinin əvvəllərində transqressiya ilə əvəz olunur. Dəniz Samur-Dəvəçi ovalığını bütünlüklə örtür və ensiz körfəzlər şəklində Sital, Germian və b. çayların dərələri boyu quruya soxulur. Bu zaman Böyük və Kiçik Qafqazıda qalxmaının güclənməi ilə əlaqədar olaraq Kür çökəkliyinin kənar sahələri quruya çevrilir, ox hissəi isə Acınohur öndağlığının cənub tirəsi boyu uzanır. Gürgan əsrinin ortalarından etibarən Kür-Araz depressiyası intensiv çökməyə məruz qalır. Abşeron yarımadası ilə Girovdağ-Babazənan antiklinal zonası arasında mövcud olmuş, dayaz dənizdə, əsasən, palçıq vulkanlarının əmələ gətirdiyi adalar və tirələr yayılmışdır. Ləngəbiz , Kalamadın və Böyük Hərəmi silsilələri relyefdə kəskin əks olunmuş və yüksəklikləri 400–500 m çatmışdır. Onların suayrıcısında yerləşmiş Axtarma-Paşalı, Udulu, Kolanı və b. palçıq vulkanlarının konusları xeyli genişlənir.
Xəzər əsrində Kiçik Qafqaz və eləcə də Talış dağları intensiv olaraq günbəzvari qalxmaya məruz qalır və relyefin morfostruktur differensiasiyası davam edir. Burada Murovdağ, Qarabağ, Şahdağ, Murgüz, Zəngəzur, Dərələyəz, Talış, Peştəsər və Burovar silsilələri qalxmaya və parçalanmaya, Başkənd, Qarqarçay, Həsənziz, Yardımlı, Qosmalyan və b. çökəkliklər isə nisbi gömülməyə məruz qalır. Geodinamiki gərginliyin güclənməsi və tektonik çatların canlanması Qarabağ vulkanik yaylasının relyefində ciddi dəyişikliklərə səbəb olur. Bu zaman baş vermiş vulkanizm özündən əvvəlkilərə nisbətən daha geniş əraziləri əhatə etmişdir. Lava axınlarının əsas mərkəzləri İşıxlı, Pəriçınqıl, Qumarxaç, Keçəldağ Böyük Alagöllər və s. olmuşdur. Çatboyu lava axınları nəticəsində Üçtəpələr, Lülpər və s. platolar əmələ gəlmişdir. Tektonik hərəkətlərin güclənməi və iqlimin soyuması nəticəsində əsrin sonunda Kiçik Qafqazın yüksək dağlıq hissələrində buzlaşma baş verir.
Pleystosen epoxasının xvalın əsrində relyefin yüksələn xəttlə inkişaf tempinin ziəfləməsi və dənizin yenidən transqressiyası baş verir. Dəniz Qusar-Dəvəçi çökəkliyinin şimal-şərq zolağını və Kür-Araz ovalığını örtür və burada o, Qanıx çayının mənsəbinə qədər çatır. Transqressiya bu zaman Böyük Qafqazın nisbi qalxması fonunda depressiya sahələrinin enməsi zəminində baş verir. Transqressiyanın dəyişkən səciyyə daşıması çoxsəviyyəli dəniz terraslarının əmələ gəlməsinə səbəb olur. Yüksək dağlıq buzlaşmaya məruz qalır və onun ekzarasion və akkumulyativ relyef formaları yaranır. Xvalın əsrinin sonlarında Böyük Qafqazın morfostrukturları relyefdə daha kəskin əksini tapır və onların quruluşları müasir əlamətlərini kəsb edir.
Xvalın əsrinin sonunda relyefin yüksələn istiqamətli inkişafı yeni kaspi əsrinin başlanğıcında zəifləyir və dənizin transqressiyası baş verir, lakin o, çox məhdud əraziləri əhatə edir və adətən 18 m-lik izohipsdən kənara çıxmır. Bü zaman yüksək dağlıq qurşaqda – Baş və Yan silsilələrinin suayrıcı sahələrində 3500–3600 m yüksəklikdə buzlaqlar əmələ gəlir, denudasiya prosesləri geniş yayılır və qravitasiya hadisələri - sürüşmələr, uçqunlar və s. inkişaf edir. Çay dərəcələrinin yenidən qurulması demək olar ki, başa çatır və hidroqrafik şəbəkə müasir quruluşunu alır.
Yeni Kaspi (orta holosen) əsrində Xəzər dənizinin səviyyəsi müasir səviyyədən 6-8m yüksək olur və o, Kür çökəkliyində kiçik körfəz əmələ gətirir. Bu zaman dəniz yalnız Cənub-Şərqi Şirvan və Salyan ovalıqlarıını, Muğan ovalığının şimal-şərq hissəsini və Lənkəran ovalığının şərq sahil zolağını əhatə edir. Cənub-Şərqi Şirvanda və Bakı arxipelaqı akvatoriyasında antiklinal qalxmaların və palçıq vulkanlarının əmələ gətirdiyi çoxlu sayda adalar mövcud olmuşdur. Yeni Kaspi əsrində Kür-Araz deqressiyasında tektonik hərəkətlər lokal səciyyə daşmış və yalnız adalar sahəsində aktiv təzahür etmişdir. Aşağı Araz körfəzində dəniz dayaz olmuşdur. Kür-Araz depressiyasında Kür və Araz çayları dənizin reqressiyasından sonra «O» səaiyyəsinjdə ciddi dəyişikliyə məruz qalmışdır.
Ümumiyyətlə Azərbaycan Respublikası ərazisinin relyefinin inkişafının pleystosen-holosen epoxası onun müasir simasının formalaşmasında həlledici mərhələ olmuşdur. Həmin mərhələ ərazinin müsbət morfostrukturlarının qalxması və mənfi morfostrukturlarının nisbi çökməsi ilə səciyyələnmişdir.[1]
- ↑ Azərbaycan Respublikasının coğrafiyası. Fiziki coğrafiya. I cild, Bakı-2015