Petriç insidenti("it müharibəsi", "sahibsiz itin müharibəsi") 1925-ci ilin oktyabrında Bolqarıstan və Yunanıstan arasında baş vermiş silahlı sərhəd münaqişəsidir.
| Petriç insidenti | |
|---|---|
 | |
| Tarix | oktyabr 1925 |
|
|
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Yunanıstan və Bolqarıstan arasında münasibətlər 20-ci əsrin əvvəllərindən Makedoniyaya, sonra isə Qərbi Trakyaya sahib olmaq uğrunda rəqabət səbəbindən gərginləşir. Bunun nəticəsində 1904–1908-ci illərdə iki ölkəyə aid silahlı qruplaşmalar arasında partizan müharibəsi baş verir. Daha sonra isə İkinci Balkan Müharibəsi (1913) və Birinci Dünya müharibəsi (Makedoniya Cəbhəsi, 1916–1918) zamanı Yunanıstan və Bolqarıstan arasında açıq qarşıdurma və müharibə baş tutur. Nəticədə Balkan müharibələrindən sonra Makedoniyanın təxminən yarısı, Birinci Dünya müharibəsindən sonra isə Qərbi Trakya ərazisi Yunanıstanın nəzarətinə keçir.
Hər iki bölgədə əhalinin əhəmiyyətli hissəsi bolqarlar ibarət idi və buna görə də Bolqarıstan bu ərazilərə iddia edirdi. Bolqarıstanda yerləşən "Daxili Makedoniya İnqilab Təşkilatı" (IMRO) və "Daxili Trakiya İnqilab Təşkilatı" (IFRO) Yunanıstan və Yuqoslaviyada reydlər və terror hücumları həyata keçirməyə başlayır.[1]
Petriç Bolqarıstanın nəzarəti altında olan Pirin Makedoniyasının inzibati mərkəzi idi və burada müharibələrarası ilk illərdə "Daxili Trakiya İnqilab Təşkilatı" faktiki olaraq dövlət daxilində bir dövlət idi. 1923-cü ildə Bolqarıstanın baş naziri Aleksandr Stamboliskinin Yuqoslaviya ilə barışıq siyasəti "Daxili Trakiya İnqilab Təşkilatı"nın mövcudluğunu təhlükə altına alır və buna görə də onun öldürülməsində "Daxili Trakiya İnqilab Təşkilatı" aparıcı rol oynayır.[2]
Yunan tərəfinin versiyasına görə hadisəyə 19 oktyabr 1925-ci ildə Bolqarıstan əsgərlərinin Yunanıstan tərəfinə basqın edərək bir yunan sərhədçisini və bir zabiti öldürmələri səbəb olur.[3] Bolqarıstan versiyasına görə, yunan sərhədçilərindən birinin iti Bolqarıstan tərəfinə qaçır və onun ardınca gedən sahibi bolqar sərhədçiləri tərəfindən öldürülür. Digər versiya isə iddia edir ki, Bolqarıstan sərhədçiləri sərhəd yaxınlığında quyu qazmağa başlayırlar. Yunanıstan sərhəd zastavasının komandiri bolqarların sülh müqaviləsini pozaraq istehkam tikməsindən şübhələnir və Bolqarıstan tərəfində kəşfiyyatçı göndərir. Bolqarlar isə o kəşfiyatçını öldürürlər. Digər versiyada isə Bolqarıstan sərhədçilərinin yunan həmkarları tərəfindən pusquya salındığı deyilir. Hadisədən sonra baş verən atışma zamanı Yunanıstan sərhədçilərinin kapitanı da həlak olur.[4]
Bolqarıstan iki yunan sərhədçisinin öldürülməsini səhv kimi izah edərək üzr istəyir. Bundan əlavə, Bolqarıstan hökuməti hadisəni araşdırmaq üçün yunan və bolqar zabitlərindən ibarət qarışıq komissiya yaratmağı təklif edir, lakin Yunanıstan hökuməti Bolqarıstan qoşunlarının Yunanıstan ərazisində qaldığı müddətdə bundan imtina edəcəyini elan edir.[5][6] Digər mənbələrə görə, bolqarlar hadisəni adi bir insident hesab etdikləri üçün sərhədçilərə atəşi dayandırmaq və danışıqlara başlamaq əmri verilib. Lakin Yunanıstan tərəfində atəşkəs əldə olunmayıb. Ertəsi gün yunan sərhədçilərinin atəşi davam edir və günortadan sonra Bolqarıstan mövqeləri üzərində Yunanıstan təyyarəsi görünür.[4]
General Teodoros Panqalosun başçılıq etdiyi Yunanıstan hökuməti Bolqarıstana ultimatum təqdim edərək, günahkarların cəzalandırılmasını, rəsmi üzr istəməsini və qurbanların ailələrinə təzminat kimi iki milyon fransız frankı ödənilməsini tələb edir. Ultimatumun şərtlərini yerinə yetirmək üçün 48 saat vaxt ayrılır. 22 oktyabr 1925-ci ildə Yunanıstan tələblərin yerinə yetirilməsini təmin etmək məqsədilə Petriç şəhərini işğal etmək üçün Bolqarıstana əsgər göndərir.
Digər mənbələrə görə, Bolqarıstan tərəfi Yunanıstan tərəfinə insidentin həlli təklifi ilə teleqram göndərir, lakin həmin gün bolqarlara heç bir cavab verilməyir. Oktyabrın 21-i səhər saatlarında Yunanıstan tərəfindən hərəkət başlayır. Nəhayət, Yunan zastavasının rəisindən bolqarlara cavab gəlir: "Mən atəşi dayandırmaq əmri verdim, yuxarıdan əmr gözləyirəm, onları alandan sonra görüşə gələcəm". İki bolqar zabit yunan həmkarları ilə görüşmək üçün sərhədə göndərilir. Amma yunan zabitləri görüşə gəlmir. Tezliklə bolqarlara məlum olur ki, Yunanıstanın daxili rayonlarından gələn hərbi qoşunlar Butkovo stansiyasında boşaldılır.[4]
Bolqarlar yunanların sərhədə yaxın ərazidə qazma işləri apardıqları barədə məlumatlar alırlar. Bolqarıstan sərhəd məntəqəsinin qarşısında pulemyotlarla silahlanmış Yunan hərbi birliyi yerləşdirilir. Yunan hərbçiləri ərazini öyrənməyə, yunan təyyarələri isə kəşfiyyat aparmağa başlayırlar. Yunan qoşunlarının sərhəd yaxınlığında cəmləşməsi davam edir. Bolqarıstan sərhədçilərinə təxribatçı hərəkətlər etməmək və yalnız hücum zamanı atəşlə cavab vermək əmri verilir.[4]
O zaman Yunanıstan prezident seçkilərinə hazırlaşırdı. Həmin dövrdə ölkəyə rəhbərlik edən Teodoros Panqalos baş verənlərdən populyarlığını artırmaq üçün istifadə etməyə çalışır. Oktyabrın 22-də müharibə elan etmədən pulemyot, minaatan və artilleriya ilə silahlanmış 6-cı yunan diviziyası 30 km genişliyə qədər olan sərhəd zolağında Bolqarıstan ərazisini işğal edir. Yunanlar Bolqarıstanın 10–12 km dərinliyinə gedib on yaşayış məntəqəsini ələ keçirirlər. Yunanlar Petriç şəhərinə də hücüm edirlər, lakin burada sərhədçilər və könüllülər tərəfindən dayandırılırlar. Bolqarıstan tərəfində olan könüllülər (4 min nəfər) əsasən Balkan müharibələrində və Birinci Dünya müharibəsində iştirak etmiş təcrübəli hərbçilər olur.[4]
Oktyabrın 23-də Petriçdə qubernator Georgi Vyndevin rəhbərlik etdiyi qərargah yaradılır. 15 min sakin ölkənin daxilində olan rayonlara təxliyə edilir. Hərbi nazir İvan Vılkov müdafiəçilərə əlavə qüvvələr göndərir, lakin o, siyasi həllə ümid etdiyi üçün ciddi müqavimət göstərməməyi əmr edir.[4]
Bolqarıstan münaqişənin həlli xahişi ilə Millətlər Cəmiyyətinə və böyük dövlətlərə müraciət edir.[4] Yunanıstan açıq şəkildə bildirir ki, onu Bolqarıstan ərazisi maraqlandırmır, lakin təzminat tələb edir .
Bəzi müasir mənbələrə görə Petriç şəhəri yunanlar ələ keçirilir,[7][8] lakin əslində Millətlər Cəmiyyəti yunanların hücumundan bir neçə saat əvvəl hər iki ölkəyə teleqramlar göndərərək ordularını dayandırmağı əmr etmişdi.[9][10][11][12]
Millətlər Liqası atəşkəs edilməsi, Yunan qoşunlarının Bolqarıstandan çıxarılması və Bolqarıstana 45.000 funt sterlinq təzminat ödənilməsini əmr edir. Hər iki ölkə qərara əməl edir, lakin Yunanıstan 1923-cü ildə Korfu Hadisəsi zamanı İtaliyanın qeyri-qanuni olaraq adaya müdaxiləsini və adanın işğalını xatırladır və bu iki qərar arasında uyğunsuzluqdan şikayət edir. Yunan tərəfinin fikrincə, Millətlər Liqası İtaliya kimi böyük dövlətlər üçün başqa, Yunanıstan kimi kiçik dövlətlər üçün isə başqa qaydalardan istifadə edir.[13]
Millətlər Liqası Şurası hərbi əməliyyatların dayandırılması və Yunan qoşunlarının çıxarılmasına nəzarət etmək üçün Fransa, İtaliya və Böyük Britaniyadan hərbi attaşelər göndərir. Attaşelər həmçinin qərara gəldilər ki, yeni insidentlərin qarşısını almaq üçün bolqarlar müəyyən vaxt keçməyincə azad edilmiş ərazilərə qayıtmasınlar.[14]
Oktyabrın 29-da Yunanıstan qoşunlarını Bolqarıstan ərazisindən çıxardır. Yunanlar tərəfindən bolqar kəndləri talan edilir və yandırılır, mal-qaralar oğurlanır, əkin sahələrindəki məhsullar götürülür.
Bolqarıstan tərəfinin məlumatına görə, yunanlar bu müharibədə 120 nəfər itki verir. Bolqarıstan itkiləri — 1 zabit, 4 əsgər, 4 könüllü, 10 mülki şəxs olur.[4]
Yunan nəşrlərinə görə isə, yunan itkilərinin sayı 5 nəfəri keçmir və 2-i zabit olmaqla 15 bolqar hərbi əsir Salonikiyə gətirlir. Yunanların göstərdikləri bu kiçik itkilər əsasən Polkovnik Voutsinasın rəhbərlik etdiyi kəşfiyyat qrupunun Petriç dəmir yolu stansiyasında uğurlu döyüşünün nəticəsi idi. Eyni zamanda, 1935-ci ildə, yəni hadisələrdən on il sonra nəşr olunan Yunanıstanın "Böyük Hərbi Ensiklopediyası" yazır ki, atəşkəsdən sonra ordunun Bolqarıstan ərazisindən çıxarılması zamanı polkovnik Vutsinasın qrupu bolqar çetnikləri tərəfindən atəşə tutulur və nəzərə çarpacaq itkilər verir.[15]
Şəhər gimnaziyasının tikildiyi Petriça küçəsi könüllülərin öz şəhərlərini müdafiə etdiyi gün – "22 oktyabr" adlandırılır.
1937-ci il oktyabrın 31-də şəhərin Osmanlı hökmranlığından azad edilməsinin 25-ci ildönümündə şəhərdə döyüş abidəsinin açılışı oldu ki, onun xatirə lövhələrindən biri də hadisə zamanı həlak olan şəhər müdafiəçilərinin və mülki şəxslərin adlarını əbədiləşdirdi.[4]
- ↑ Dimitar Bechev. Historical dictionary of the Republic of Macedonia (bolqar). Scarecrow Press. 2009. səh. 100. ISBN 978-0-8108-5565-6. Arxiv surəti Wayback Machine saytında
- ↑ Mark Biondich. The Balkans: Revolution, War, and Political Violence Since 1878 (İngilis). Oxford University Press. 2011. səh. 112–114. ISBN 978-0-19-929905-8.
- ↑ "Ο ΔΟΛΟΦΟΝΙΚΟΣ ΑΙΦΝΗΔΙΑΣΜΟΣ ΤΩΝ ΒΟΥΛΓΑΡΩΝ ΜΕΤΑ 24ΩΡΟΝ ΣΥΜΠΛΟΚΗΝ ΟΙ ΒΟΥΛΓΑΡΟΙ ΕΣΤΑΜΑΤΗΣΑΝ ΤΟ ΠΥΡ ΚΑΙ ΥΨΩΣΑΝ ΛΕΥΚΗ ΣΗΜΑΙΑ". ΕΜΠΡΟΣ (yunan). National Library of Greece. 21 oktyabr 1925. səh. 1. 26 sentyabr 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 yanvar 2025.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Братушка
- ↑ "Greeks and bulgars". The Argus (ingilis). Melbourne: National Library of Australia. 24 oktyabr 1925. səh. 35. İstifadə tarixi: 15 yanvar 2025.
- ↑ "More fighting". The Sydney Morning Herald (ingilis). National Library of Australia. 24 oktyabr 1925. səh. 15. İstifadə tarixi: 15 yanvar 2025.
- ↑ "Petrich now captured". The Barrier Miner (ingilis). Broken Hill, NSW: National Library of Australia. 24 oktyabr 1925. səh. 1. İstifadə tarixi: 15 yanvar 2025.
- ↑ "Week End Comment". Singapore Free Press (ingilis). Singapore. 26 oktyabr 1925. səh. 8. 23 oktyabr 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 yanvar 2025.
- ↑ United Nations for the Classroom (ingilis). səh. 15. İstifadə tarixi: 15 yanvar 2025. Arxiv surəti Wayback Machine saytında
- ↑ Dorothy V. Jones, Toward a Just World: The Critical Years in the Search for International Justice, University of Chicago Press, 2013, ISBN 022611581X, p. 63.
- ↑ James Barros, The Greek-Bulgarian Incident of 1925: The League of Nations and the Great Powers; Proceedings of the American Philosophical Society, Vol. 108, No. 4 (Aug. 27, 1964), pp. 354–385.
- ↑ Dimitar Bechev, Historical Dictionary of North Macedonia, Historical Dictionaries of Europe. Rowman & Littlefield, 2019, ISBN 1538119625, p. XXX (introduction).
- ↑ Fellows, Nick. History for the IB Diploma: Peacemaking, Peacekeeping: International Relations 1918-36 (ingilis). Cambridge University Press. sentyabr 2012. səh. 132. ISBN 978-1107613911. İstifadə tarixi: 15 yanvar 2025. Arxiv surəti Wayback Machine saytında
- ↑ Nasu, Hitoshi. International Law on Peacekeeping: A Study of Article 40 of the Un Charter (ingilis). Brill Publishers|Martinus Nijhoff Publishers / Brill Academic. Fevral 2009. səh. 51. ISBN 978-9004172265. İstifadə tarixi: 15 yanvar 2025. Arxiv surəti Wayback Machine saytında
- ↑ "PDF pager". 23 noyabr 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 yanvar 2025.