Paxıllıq və ya həsəd — insanın sahib olmaq istədiyi, lakin sahib olmadığı bir şeyə (maddi və ya qeyri-maddi) sahib olanlarla əlaqəli olaraq ortaya çıxan müxtəlif sosial davranış və hiss formalarını əhatə edən bir sosial-psixoloji konstruksiya və ya konsepsiyadır.[1]
Paxıllıq "başqasının yaxşılığına və ya faydasına qarşı pərtlik", paxıllıq etmək isə "başqasının sahib olduğu şeyə özündə sahib olmadığına görə təəssüflənmək" deməkdir. Spinoza paxıllığı "başqasının xoşbəxtliyini görəndə yaranan narazılıq" və "başqasının bədbəxtliyindən zövq almaq" kimi təyin etmişdir. Demokrit isə qeyd etmişdir ki, "Paxıllıq [insanların arasında] nifaqın başlanğıcıdır".[2]
Filosofların əsərlərində paxıllıq universal insan fenomeni hesab olunur, onun dağıdıcı funksiyaları başqasına məxsus olan və paxıllığın mövzusu olan şeylərə sahib olmaq istəyində və ya başqasının nailiyyətlərini əlindən almaq, mənimsəmək istəyində qeyd olunur.[3]
Helmut Şok özünü müxtəlif yollarla təzahür edən mədəni bir fenomen kimi paxıllığın hərtərəfli tədqiqini "Paxıllıq: sosial davranış nəzəriyyəsi"[1] əsərində təqdim etmişdir.
Yaponiyadakı Milli Radiologiya İnstitutunda (NIRS) Hidehiko Takahaşinin rəhbərliyi ilə aparılan tədqiqatlar göstərir ki, beynin paxıllığa qarşı reaksiyası əsasən ağrıda əsas rol oynayan beynin eyni bölgəsi olan ön sinqulyar korteksdə baş verir.
Katolik ilahiyyatında paxıllıq (lat. invidia) yeddi ölümcül günahdan biri hesab olunur, çünki bu, Tanrı tərəfindən qurulmuş nizamın ədalətsizliyinə inam deməkdir. Bu, "yaxınının rifahı üçün kədər"/"qonşunun rifahı üçün hüzn" kimi müəyyən edilir. Paxıllığın qadağan edilməsi hələ Musanın On Əmrinin sonuncusunda da var. Paxıllıq ümidsizliyə bənzəyir, lakin spesifikliyi ilə fərqlənir. Xristianlıqda paxıllığın əsas səbəbi təkəbbür hesab olunur - təkəbbürlü insan kiminsə özünə bərabər olmasına, xüsusən də özündən üstün olmasına, firavanlığına dözə bilmir. Paxıllıq başqasının rifahı başlayanda və özünün rifahı bitəndə yaranır. Paxıllığın digər bir səbəbi "vəzifələrini yerinə yetirməkdə səhlənkarlıq" - tənbəllik adlanır. Paxıllığın inkişafının aşağıdakı mərhələləri fərqləndirilir:
- yersiz rəqabət,
- peşmançılıq və qıcıqlanma,
- paxıllıq hiss edənə qarşı böhtan xarakterli qınaq.
Paxıllıq təvazökarlıq, səxavət, xeyirxahlıq və şəfqət kimi xristianlıq fəzilətləri ilə müqayisə olunur.
Paxıllıq Yaqubun oğullarının Yusifi öldürməyə, Qabilin qardaşı Habili öldürməyə və İblisin Adəmə səcdə etməməsinə səbəb oldu.[4]
İslam ilahiyyatçıları paxıllığı iki növə bölürlər: "ağ" və "qara". Qara paxıllıq (ərəbcə: həsəd) Quranda pislənən günahlardan biridir. Məhəmməd peyğəmbərin hədisləri paxıllığın hər hansı təzahürünü qəti şəkildə qadağan edir: "Bir-birinizə paxıllıq etməyin; bir-birinizdən üz döndərməyin, ey Allahın qulları, qardaş olun!" İslamda paxıllıq, başqa bir insana bir şey bəxş edən Allahın iradəsinə qarşı qəzəbin ifadəsi hesab olunur.[3] Paxıl insan başqalarının uğurlarını və nemətlərini görəndə əziyyət çəkir və başqalarının onun sahib olmadığı faydalara sahib olmamasını arzulayır.[4]
Ağ paxıllıq (ərəbcə: qibtə) insan başqalarının uğurlarını və nailiyyətlərini müşahidə etdikdə yaranır, lakin bu hiss onlara qarşı düşmənçilik yaratmır. İnsan onlar üçün sevinir və onlara hər cür yaxşılıq arzulayır. Bu tip paxıllıq İslamda məqbul və müsbət hesab olunur.[4]
Paxıllıq mövzusunu birbaşa ortaya qoyan ən azı bir neçə məlum əsər var:
- Yucin Suenin "Frederik Bastien: Paxıllıq" (1848) romanında paxıllıq psixoanaliz və dərinlik psixologiyasının yaranmasından çox əvvəl psixoterapevtik bir şəkildə ortaya çıxır;
- Herman Melvilin "Billi Budd, Foretopman: Əsl Tarix" [5] (1891) povesti insan həyatındakı paxıllıq probleminin ədəbi təhlilini təqdim edir;
- Yuri Oleşanın Sovet cəmiyyətindəki paxıllıq problemi haqqında yazdığı " Paxıllıq " (1927) romanı;[6]
- Paxıllıq ingilis yazıçısı L.P. Hartlinin "Ədalət təqdim edildi" (1960) adlı utopik romanında müzakirə olunur.
- ↑ 1 2 Шёк, Гельмут. Зависть: Теория социального поведения / Пер. с англ. В. Кошкина под ред. Ю. Кузнецова. — М.: ИРИСЭН, 2010. — 544 с.
- ↑ "Антология мировой политической мысли". 3 may 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 may 2014.
- ↑ 1 2 Şablon:Даль
- ↑ 1 2 3 Абдрахман Хабибуллин. "Зависть – яд для сердца". Инфо-ислам. 28 yanvar 2011. 30 sentyabr 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 sentyabr 2015.
- ↑ Мелвилл Г. Билли Бадд, фор-марсовый матрос. Истинная история // Мелвилл Г. Повести. — М.: Художественная литература, 1977.
- ↑ Олеша Ю. К. Зависть // Олеша Ю. К. Избранное. — М.: Художественная литература, 1974.