Paraskeva Cümə

Paraskeva Cümə
Paraskeva Cümə
Təsir sahəsi	cümə
Cinsi	qadın[d]
	Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Paraskeva Cümə (rus. Параскева Пятница) — pravoslav slavyanların xalq ənənəsində cümə gününün həftənin günü kimi təcəssüm etdirilməsinə və cümə günü adlanan İkoniumlu müqəddəs Paraskeva və Serbiya Paraskeva kultuna əsaslanan mifolojiləşdirilmiş obrazdır.^[1] Bir sıra tədqiqatçıların fikrincə, Slavyan mifologiyasının əsas qadın personajı Mokoşun bəzi xüsusiyyətləri və funksiyaları Paraskeva Cüməsinə köçürüldü.^[2]

Xalq ənənəsində Paraskeva Cüməsi Matəm Xanımı Müqəddəs Anastasiya və bazar gününün personifikasiyası olan Müqəddəs Nedelya ilə əlaqələndirilir. Tipoloji baxımdan Paraskeva Cüməsi digər mədəniyyətlərdəki gün-personifikasiyaları ilə paralellərə malikdir, məsələn, tacik inanclarında olan Bibi-Səşənbə ("Çərşənbə Xanımı").^[3]

Etimologiyası və obrazı

Paraskeva (yun. παρασκευή, tələffüzü: [/pa.ɾa.sceˈvi/]) sözü "[Şənbə üçün] hazırlıq" mənasını verir.

Paraskeva Cüməsinin xalq inanclarındakı təsviri ikonoqrafik obrazdan fərqlənir. İkonalarda o, qırmızı maforiyalı (baş örtüklü) ascetik görkəmli qadın kimi təsvir olunur. İllyeş kəndindən olan oyma ikona məşhurdur və Rusiya Pravoslav Kilsəsi tərəfindən möcüzə yaradan bir ikon kimi qəbul edilir. O, Sankt-Peterburqdakı Aleksandr Nevski Lavrasının Üçlük Kafedralında saxlanılır.^[4]

Ən yayılmış büt Paraskeva Cüməsinin taxta heykəli olmuşdur. Bu heykəllər yalnız ruslar arasında deyil, həm də qonşu xalqlar arasında geniş yayılmışdı. 1903-cü ildə folklorşünas A. F. Mojarovski yazırdı ki, bəzi kilsələrdə və məbədlərdə Müqəddəs Paraskeva və Müqəddəs Nikolaya aid olan kobud oyma taxta heykəllər yerləşirdi. Bu heykəllər "Cümələr" (Pyatnits) ümumi adını daşıyırdı.^[5]

Paraskeva Cüməsi bəzən xalq təxəyyülündə demonik xüsusiyyətlərə malik olurdu: uzun, açıq saçlar, çox böyük döşlər, hansı ki, onları arxasına atırdı. Bu xüsusiyyətlər onu Dola, Ölüm və Rusalkalar (su pəriləri) kimi qadın mifoloji varlıqlara yaxınlaşdırırdı.^[6]

Təsvirlər və ənənələr

Paraskeva Cüməsi Şərqi Slavyanlar arasında cümə gününün personifikasiyası kimi qəbul olunurdu. Ona müxtəlif adlar verilirdi: Linyanitsa, Paraskeva Pyatnitsa, Paraskeva Lyanianikha, Nenila Linyanitsa.^[7]

27 oktyabr (köhnə üslub ilə) Paraskeva Mudıyha Günü
10 noyabr (köhnə üslub ilə) Paraskeva Lyanianikha Günü

Bu günlərdə İkoniumlu Paraskeva və Balkan Paraskevası kilsə tərəfindən anılırdı. Xalq inanclarına görə, həmin günlərdə ip əyirmək, paltar yumaq və torpaq şumlamaq olmazdı, çünki "Paraskevanın gözlərinə toz düşər". Qadağanı pozan insan xəstələnə bilərdi.

1551-ci il Stoqlav Kilsə Məclisinin qərarlarından biri bu cür xurafatları qınayırdı:

Kəndlərdə və məbədlərdə çılpaq, yalınayaq, uzun saçlı qızlar və qadınlar gəzirlər və özlərini Müqəddəs Cümə və Müqəddəs Anastasiya adlandırırlar. Onlar kəndlilərə deyirlər ki, çərşənbə və cümə günləri işləmək olmaz, qadınlar ip əyməməlidir, paltar yumaq olmaz.

Paraskeva Cüməsi digər cümə günü qadağalarına da nəzarət edirdi:^[8]

Paltar yumaq
Kətan ağartmaq
Saç daramaq

Əfsanələrə görə, Paraskeva Cüməsi sahibinin buraxdığı kətanı ip əyirib toxuyurdu. Lakin qadağanı pozan qadınları cəzalandırırdı. İpləri dolaşdırırdı, dəri soyurdu, gözlərini kor edirdi, onları qurbağaya çevirirdi, 40 ədəd əyirici dəzgahı pəncərədən ataraq səhərə qədər ip əyməyi əmr edirdi.^[9] XVIII əsrdə "Cüməni qovmaq" adlı bir ritual qeydə alınmışdır. Ukraynada XIX əsrə qədər "Cüməni aparmaq (qovmaq)" adlanan bir adət mövcud idi. Burada saçlarını açmış bir qadın kilsəyə gətirilir və insanlar ona hədiyyələr verirdi. Ukrayna xalq inanclarına görə, cümə günü yollarda və evlərdə iynələr və əyirici dəzgahlar səpələnmiş olurdu – bu, müqəddəs günə hörmət etməyən sahiblərin cəzası idi.^[10]

Xalq inancına görə, Paraskeva Cüməsi paltar yuyulmadığına və saç daramadığına əmin olurdu. İkonalarda onun sinəsindən çıxan iynələr və əyirici dəzgahlar təsvir edilirdi – bu, "Yeddi Qılınclı Tanrı Anası" və "Pis Qəlbliyin Yumşalması" ikonaları ilə müqayisə edilirdi.^[11] Şərqi Slavyan xalqları arasında Paraskeva Cüməsinin taxta heykəlləri su quyularının yanında yerləşdirilirdi və onlara qurbanlar təqdim edilirdi. Qurbanlar əsasən qadın işlərini simvolizə edirdi:^[12]

Paltarlar,
Kətan sapları,
Yunu yumaq üçün qoyun yunu.

Bu ayin "mokrida" adlanırdı və Mokoş ilahəsi ilə əlaqələndirilirdi. Paraskeva Cüməsinə insanlar mal-qara xəstəliklərindən qorunmaq üçün dua edirdilər. O, həmçinin insan xəstəliklərinin, xüsusən də "şeytan tutması", qızdırma, diş ağrısı və baş ağrılarının şəfa verən müqəddəsi hesab olunurdu.

"Doqquzuncu Cümə"

Pasxadan sonra doqquzuncu cümə günü ruslar arasında xüsusi qeyd olunurdu.^[13] Solikamskda bu gün 1547-ci ildə şəhərin Noqaylar və Voqulların hücumundan xilas olması ilə bağlı idi. Voloqda vilayətinin Nikolsk bölgəsində doqquzuncu cümədə qızlar bir yerə yığılır, kətan əyirib parça toxuyurdular. Komi xalqı bu günü "Xəstələrin müqəddəs and günü" adlandırırdı. Cənubi slavyanlar arasında 27 oktyabr geniş şəkildə qeyd olunur. Serbiyada və Bosniyada 8 avqust, Bolqarıstanda isə Pasxadan sonrakı cümə müqəddəs Paraskeva Günüdür.^[14]

Müxtəlif dillərdə adı:

Bolqarca: Petkovden, Petka, Pejçinden
Makedonca: Petkovden
Serbcə: Petkovica, Petkovaca, Sveta Paraskeva, Sveta Petka, Pejçindan.

İstinadlar

↑ Buranok, O. M., redaktorProblemy sovremennogo izuchenii︠a︡ russkogo i zarubezhnogo istoriko-literaturnogo prot︠s︡essa Проблемы современного изучения русского и зарубежного историко-литературного процесса [Problems of modern study of Russian and foreign historical and literary process] (rus). Samara: Izd-vo SamGPU. 1996. ISBN 9785842800841. Materialy XXV Zonaln̆oĭ nauchno-prakticheskoĭ konferent︠s︡ii literaturovedov Povolzhʹi︠a︡ i Bochkarevskikh chteniĭ, 22-25 mai︠a︡ 1996 goda. [Proceedings of the XXV Zonal scientific-practical conference of literary scholars of the Volga region and Bochkarev students, 22–25 May 1996].
↑ Voropay, Alexey Ivanovich. Звичаї нашого народу [Customs of our people] (PDF) (ukrayna). 2. Munich: Українське видавництво. 1958. səh. 165.
↑ "The Ninth Friday after Easter in Solikamsk". 2013-10-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-07-18.
↑ Sharapov, Valery Е. Paraskeva-Pekriica ew. – St. Paraskeva martyr, named P'yatnitsa (Russ. pyatnitsa 'Friday') // Vladimir Napolskikh; Anna-Leena Siikala; Hoppál Mihály (redaktorlar ). The Encyclopedia of Uralic Mythologies. I. Komi Mythology. Sergei Belykh tərəfindən tərcümə olunub. Translation revised by Peter Meikle and Karen Armstrong. Budapest; Helsinki: Académiai Kiádo; The Finnish Literature Society. 2003. 244–245. ISBN 978-9630578851. Translated from the Russian edition; Russian Academy of Sciences (1999).
↑ Chicherov, Vladimir Ivanovich. Зимний период русского народного земледельческого календаря XVI – XIX веков [Winter period of the Russian folk agricultural calendar of the 16th – 19th centuries] (rus). Мoscow: Издательство Академии Наук СССР. 1957. səh. 237.
↑ Kalinsky, I. T︠S︡erkovno-narodnyĭ mesi︠a︡t︠s︡eslov na Rusi Церковно-народный месяцеслов на Руси [Church and folk calendar in Rus'] (rus). Moskva: ĖKSMO. 2008. ISBN 978-5-699-27691-2.
↑ Kruk, I. I.; Kotovich, Oksana. Koleso vremeni: tradit︠s︡ii i sovremennostʹ Колесо времени: традиции и современность [Wheel of Time: Traditions and Modernity] (rus). Minsk, Belarus: Беларусь издательство. 2003. səh. 44. ISBN 985-01-0477-5.
↑ Lavrov, A. S. Koldovstvo i religii︠a︡ v Rossii: 1700–1740 gg Колдовство и религия в России: 1700—1740 гг [Witchcraft and Religion in Russia: 1700–1740] (rus). Moskva: Drevlekhranilishche. 2000. ISBN 5-93646-006-1.
↑ Levkievskaya, Elena Evgenievna; Tolstaya, Svetlana Mikhailovna. Paraskeva Pyatnitsa Параскева Пятница // N. I. Tolstoy; S. M Tolstaya; SDES Editorial Board Institute for Slavic Studies of the Russian Academy of Sciences (redaktorlar ). Slavi︠a︡nskie drevnosti: ėtnolingvisticheskiĭ slovarʹ (SDES) Славянские древности: Этнолингвистический словарь (СДЭС) [Slavic Antiquities: Ethnolinguistic Dictionary]. 3: К (Круг) — П (Перепелка). Moskva: Mezhdunarodnye otnoshenii︠a︡. 2004. 631–633. ISBN 978-5-7133-1312-8. ISBN 5-7133-1207-0
↑ Madlevskaya, E.; Eriashvili, N.; Pavlovsky, V. Russkaâ mifologiâ: ènciklopediâ Параскева Пятница [Paraskeva Pyatnitsa] // Russkaya mifologiya. Moscow: Èksmo. 2007. 692–706. ISBN 978-5-699-13535-6.
↑ Mozharovsky, Alexander Fedorovich. Отголоски старины и народности собрание очерков и заметок из периодических изданий [Echoes of antiquity and nationality: A collection of essays and notes from periodicals] (rus). Tambov, Russia: N. I. Berdonosov and F. Ya. Prigorin. 1903. 25–26. 9 November 2024 tarixində arxivləşdirilib.
↑ Shchepanskaya, T. B. Культура дороги в русской мифоритуальной традиции XIX – XX вв [The Culture of the Road in the Russian Mythological and Ritual Tradition of the 19th – 20th Centuries]. Современные исследования, Традиционная духовная культура славян [Traditional spiritual culture of the Slavs (modern studies) series]. Мoscow: Indrik. 2003. səh. 528. ISBN 5-85759-176-7. (Author: Щепанская Т. Б.; surname also rendered Szczepanska). Publisher' notes Arxivləşdirilib 2016-05-01 at the Wayback Machine
↑ Svyatsky, D. O. Исторический очерк городов Севска, Дмитровска и Комарицкой волости [Historical sketch of the cities of Sevsk, Dmitrovsk and Komaritskaya volost] (rus). 1908. (Author: Святский Д. О.).
↑ Startseva, Yulia Vladimirovna; Popov, I. V. Явление вмц. Параскевы Пятницы в Ильешах [Appearance of the Great Martyr Paraskeva Pyatnitsa in Ilyeshi] (PDF). Санкт-Петербургские Епархиальные ведомости [St. Petersburg Diocesan Gazette] (rus). No. 25. 2001. 91–96. 16 February 2024 tarixində arxivləşdirilib (PDF).

Ədəbiyyat

Ermolov, A. S. Народная сельскохозяйственная мудрость в пословицах, поговорках и приметах [Folk agricultural wisdom in proverbs, sayings and signs]. 2. Всенародная агрономия [National agronomy]. St Petersburg: [A. S. Suvorin Publishing House] Типография А. С. Суворина. 1905. səh. 528. (Author: Ермолов А. С.).
Ivanov, Vyacheslav Vsevolodovich. Т. 4: Знаковые системы культуры, искусства и науки [Vol. 4: Sign Systems of Culture, Art and Science] (PDF). Избранные труды по семиотике и истории культуры. [Selected Works on Semiotics and History of Culture]. Мoscow: Языки славянских культур. 2007. səh. 792. ISBN 978-5-9551-0207-8. (Author: Иванов, Вячеслав Всеволодович).
Maksimov, Sergey Vasilyevich. Параскева Пятница // Нечистая, неведомая и крестная сила (rus). St. Petersburg: R. Golike and A. Vilborg Publishing. 1903. 516–518 – Викитека [Russian Wikisource] vasitəsilə.
- Author article on Russian-language Wikipedia: ru^[ing.].

Параскева Пятница (hrono.ru)
Параскева // Российский этнографический музей
Пятница // Энциклопедия культур
Успенский Б. А. Почитание Пятницы и Недели в связи с культом Мокоши // Успенский Б. А. Филологические разыскания в области славянских древностей
Рыбаков Б. А. Двоеверие. Языческие обряды и празднества XI—XIII веков // Рыбаков Б. А. Язычество Древней Руси
Страсти по Святой Параскеве (dralexmd.livejournal.com)
Basil Lourié. Friday Veneration in the Sixth- and Seventh-Century Christianity and the Christian Legends on Conversion of Nağrān (англ.)

[Buranok-1] Buranok, O. M., redaktorProblemy sovremennogo izuchenii︠a︡ russkogo i zarubezhnogo istoriko-literaturnogo prot︠s︡essa Проблемы современного изучения русского и зарубежного историко-литературного процесса [Problems of modern study of Russian and foreign historical and literary process] (rus). Samara: Izd-vo SamGPU. 1996. ISBN 9785842800841. Materialy XXV Zonaln̆oĭ nauchno-prakticheskoĭ konferent︠s︡ii literaturovedov Povolzhʹi︠a︡ i Bochkarevskikh chteniĭ, 22-25 mai︠a︡ 1996 goda. [Proceedings of the XXV Zonal scientific-practical conference of literary scholars of the Volga region and Bochkarev students, 22–25 May 1996].

[Voropay-2] Voropay, Alexey Ivanovich. Звичаї нашого народу [Customs of our people] (PDF) (ukrayna). 2. Munich: Українське видавництво. 1958. səh. 165.

[3] "The Ninth Friday after Easter in Solikamsk". 2013-10-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-07-18.

[4] Sharapov, Valery Е. Paraskeva-Pekriica ew. – St. Paraskeva martyr, named P'yatnitsa (Russ. pyatnitsa 'Friday') // Vladimir Napolskikh; Anna-Leena Siikala; Hoppál Mihály (redaktorlar ). The Encyclopedia of Uralic Mythologies. I. Komi Mythology. Sergei Belykh tərəfindən tərcümə olunub. Translation revised by Peter Meikle and Karen Armstrong. Budapest; Helsinki: Académiai Kiádo; The Finnish Literature Society. 2003. 244–245. ISBN 978-9630578851. Translated from the Russian edition; Russian Academy of Sciences (1999).

[Chicherov-5] Chicherov, Vladimir Ivanovich. Зимний период русского народного земледельческого календаря XVI – XIX веков [Winter period of the Russian folk agricultural calendar of the 16th – 19th centuries] (rus). Мoscow: Издательство Академии Наук СССР. 1957. səh. 237.

[Kalinsky-6] Kalinsky, I. T︠S︡erkovno-narodnyĭ mesi︠a︡t︠s︡eslov na Rusi Церковно-народный месяцеслов на Руси [Church and folk calendar in Rus'] (rus). Moskva: ĖKSMO. 2008. ISBN 978-5-699-27691-2.

[Kruk-7] Kruk, I. I.; Kotovich, Oksana. Koleso vremeni: tradit︠s︡ii i sovremennostʹ Колесо времени: традиции и современность [Wheel of Time: Traditions and Modernity] (rus). Minsk, Belarus: Беларусь издательство. 2003. səh. 44. ISBN 985-01-0477-5.

[Lavrov-8] Lavrov, A. S. Koldovstvo i religii︠a︡ v Rossii: 1700–1740 gg Колдовство и религия в России: 1700—1740 гг [Witchcraft and Religion in Russia: 1700–1740] (rus). Moskva: Drevlekhranilishche. 2000. ISBN 5-93646-006-1.

[L-T_2004-9] Levkievskaya, Elena Evgenievna; Tolstaya, Svetlana Mikhailovna. Paraskeva Pyatnitsa Параскева Пятница // N. I. Tolstoy; S. M Tolstaya; SDES Editorial Board Institute for Slavic Studies of the Russian Academy of Sciences (redaktorlar ). Slavi︠a︡nskie drevnosti: ėtnolingvisticheskiĭ slovarʹ (SDES) Славянские древности: Этнолингвистический словарь (СДЭС) [Slavic Antiquities: Ethnolinguistic Dictionary]. 3: К (Круг) — П (Перепелка). Moskva: Mezhdunarodnye otnoshenii︠a︡. 2004. 631–633. ISBN 978-5-7133-1312-8. ISBN 5-7133-1207-0

[Madlevskaya-10] Madlevskaya, E.; Eriashvili, N.; Pavlovsky, V. Russkaâ mifologiâ: ènciklopediâ Параскева Пятница [Paraskeva Pyatnitsa] // Russkaya mifologiya. Moscow: Èksmo. 2007. 692–706. ISBN 978-5-699-13535-6.

[Moz-11] Mozharovsky, Alexander Fedorovich. Отголоски старины и народности собрание очерков и заметок из периодических изданий [Echoes of antiquity and nationality: A collection of essays and notes from periodicals] (rus). Tambov, Russia: N. I. Berdonosov and F. Ya. Prigorin. 1903. 25–26. 9 November 2024 tarixində arxivləşdirilib.

[Shchep-12] Shchepanskaya, T. B. Культура дороги в русской мифоритуальной традиции XIX – XX вв [The Culture of the Road in the Russian Mythological and Ritual Tradition of the 19th – 20th Centuries]. Современные исследования, Традиционная духовная культура славян [Traditional spiritual culture of the Slavs (modern studies) series]. Мoscow: Indrik. 2003. səh. 528. ISBN 5-85759-176-7. (Author: Щепанская Т. Б.; surname also rendered Szczepanska). Publisher' notes Arxivləşdirilib 2016-05-01 at the Wayback Machine

[Svyatsky-13] Svyatsky, D. O. Исторический очерк городов Севска, Дмитровска и Комарицкой волости [Historical sketch of the cities of Sevsk, Dmitrovsk and Komaritskaya volost] (rus). 1908. (Author: Святский Д. О.).

[Startseva-14] Startseva, Yulia Vladimirovna; Popov, I. V. Явление вмц. Параскевы Пятницы в Ильешах [Appearance of the Great Martyr Paraskeva Pyatnitsa in Ilyeshi] (PDF). Санкт-Петербургские Епархиальные ведомости [St. Petersburg Diocesan Gazette] (rus). No. 25. 2001. 91–96. 16 February 2024 tarixində arxivləşdirilib (PDF).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]