Panini(təq. e.ə. 520[1] – təq. e.ə. 460[1]) — qədim Hindistanda yaşamış Sanskrit dilçisi, məntiqçi, filoloq və hörmətli alim idi. O, e.ə. I minilliyin ortalarında yaşamışdır. Həyatı haqqında tarixi faktlar məlum olmasa da, yalnız əsərlərindən çıxarılan nəticələr və çox sonralar qeydə alınmış əfsanələr mövcuddur. Filosofun ən görkəmli əsəri olan Aştadhyayi ənənəvi olaraq Klassik Sanskritin başlanğıcı hesab olunur. Bu əsər Sanskrit dilini sintaksis, morfologiya və lüğətdən ibarət texniki metalinqvistika ilə sistemləşdirərək, onu daha incə və standartlaşdırılmış bir dil kimi rəsmi şəkildə kodlaşdırmışdır.
| Panini | |
|---|---|
| sanskr. पाणिनि | |
 | |
| Doğum tarixi | təq. e.ə. 520[1] |
| Vəfat tarixi | təq. e.ə. 460[1] |
| Əsas maraqları | dilçilik |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
XIX əsrdə Avropa alimləri Aştadhyayi ilə tanış olduqdan sonra, Panini "ilk təsviri dilçi" kimi qəbul edilmiş və hətta "dilçiliyin atası" adlandırılmışdır.[2] Onun qrammatika yanaşması Ferdinand de Sössür və Leonard Blumfild kimi fundamental dilçilərə təsir göstərmişdir.[3]
Panini adı Panina nəslindən olan şəxs mənasını verən bir patronimik addır.[4] Onun tam adı Dakṣiputra Panini idi və bu, Patanjalinin Mahabhaşya əsərinin 1.75.13 və 3.251.12-ci ayələrinə əsaslanır. Adın birinci hissəsi (Dakṣiputra) onun anasının adının Dakṣi olduğunu göstərir. Panininin şəxsi həyatı haqqında dəqiq heç nə məlum deyil. Filosofun qədim Qəndəhar bölgəsində (indiki Şimali-Qərbi Pakistan) yerləşən Salatura şəhərində yaşadığını göstərir. Bu şəhər, çox güman ki, Hind və Kabul çaylarının birləşdiyi yerdə yerləşən Lahor qəsəbəsinin yaxınlığında idi.[5][6] VII əsr Çin alimi Xuanzanqın xatirələrinə görə, Hind çayı üzərində Suoluoduluo adlı bir şəhər var idi və Panini orada anadan olmuş, Vyakarana adlı əsərini də orada yazmışdır.[7][8] Hartmut Şarfeyə görə, Panini Qəndəharda, Əhəmənilər imperiyasının sərhədlərinə yaxın bir yerdə yaşamışdır. Qəndəhar, Əhəmənilərin Hind vadisini fəth etməsindən sonra Əhəməni satraplığı olmuşdur. Buna görə də, texniki baxımdan Paṇini fars hakimiyyəti altında yaşamış olmalı idi, lakin onun əsərlərində fars dilinə dair heç bir məlumat və ya təsir görünmür.[9] Patrik Olivellenin fikrincə, Panininin mətnləri və ona edilən istinadlar onun açıq şəkildə şimal bölgəsinə, ehtimal ki, şimal-qərb regionuna mənsub olduğunu göstərir.
Panini qədim Sanskrit dilçisi, Sanskrit qrammatikasına dair "Aştadhyayi" adlı əsəri ilə tanınır.[10] Bu sutra-üslublu traktat, dilçilik, sintaksis və semantika üzrə 3,995 qaydadan ibarət olub, Vedaların köməkçi elmlərindən biri olan Vyakaraṇa sahəsinin əsas mətnidir. [11] Panininin isim birləşmələrinə dair təhlili, müasir Hind dillərində birləşmələrin öyrənilməsinin əsasını təşkil edir. Onun hərtərəfli və elmi qrammatika nəzəriyyəsi, ənənəvi olaraq Klassik Sanskritin başlanğıcı hesab olunur. Sistematik traktatı, iki minillik ərzində Sanskriti Hindistanda öyrənmə və ədəbiyyatın əsas dili halına gətirmişdir.[12] Panininin morfoloji təhlil nəzəriyyəsi, 20-ci əsrə qədər Qərb nəzəriyyələrindən daha inkişaf etmiş hesab olunur. Onun traktatı generativ və təsviri xarakter daşıyır.[13]
Panininin işi 19-cu əsrdə Avropada tanınmağa başladı və ilk olaraq Franz Bopp vasitəsilə müasir dilçiliyə təsir göstərdi. Daha sonra isə Ferdinand de Sössür, Leonard Blumfild və Roman Yakobson kimi Sanskrit dili üzrə ixtisaslaşmış alimlərin yaradıcılığına təsir etdi. Frits Staal (1930–2012) Hindistanın dil haqqında ideyalarının Avropaya təsirini araşdırmışdır. O, bu əlaqənin müxtəlif aspektlərini təsvir etdikdən sonra qeyd edir ki, Ferdinand de Sössürün 1894-cü ildə irəli sürdüyü və Noam Çomski tərəfindən 1957-ci ildə inkişaf etdirilən dildə formal qaydalar ideyasının kökləri Paninin qrammatikasındakı formal qaydalara Avropanın marağına əsaslana bilər. Xüsusilə də, Sanskrit dili üzrə otuz il mühazirə oxuyan de Sössür Panini və Bhartrihari tərəfindən təsirlənmiş ola bilər. Daha da əhəmiyyətlisi, formal qaydaların məntiq və riyaziyyatdan kənar sahələrdə də tətbiq oluna biləcəyi fikri, böyük ehtimalla, Avropanın Sanskrit qrammatika ənənəsi ilə təması nəticəsində formalaşmışdır.[14]
Panini və Hindistanlı dilçi Bhartrihari, Sanskrit dili üzrə professor olan və müasir struktur dilçiliyin atası hesab edilən Ferdinand de Sössürün bir çox əsas ideyalarına əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Digər tərəfdən isə, Çarlz S. Pirs ilə birlikdə semiotikaya təsir etmişdir, baxmayaraq ki, Sössür bu konsepti "semiologiya" adlandırmışdı. Sössür özü bəzi ideyalarına təsir kimi Hindistan qrammatikasına istinad etmişdir. 1879-cu ildə nəşr olunmuş "Memoire sur le systeme primitif des voyelles dans les langues indo-europeennes" (Hind-Avropa dillərində Saitlərin Əsas Sistemi haqqında Məqalə) əsərində o, Hindistan qrammatikasından bəhs etmişdir. 1881-ci ildə çap olunmuş "De lemploi du genitif absolu en sanscrit" (Sanskrit dilində Mütləq Genitivin İstifadəsi haqqında) əsərində isə Sössür birbaşa olaraq Paniniyə istinad edir.
Prem Sinq, 1998-ci ildə Panininin qrammatikasının alman dilinə tərcüməsinin yenidən çapına yazdığı ön sözdə belə nəticəyə gəlmişdir ki, "Panininin işinin Hind-Avropa dilçiliyinə təsiri müxtəlif tədqiqatlarda özünü göstərir" və bir sıra "fundamental əsərlər" arasında Sössürün işləri də var. O, həmçinin vurğulayır ki, bu təsir "laryngeal nəzəriyyəsinin" yaranmasına da yol açmışdır və əlavə edir: "Bu cür struktur təhlili, Panininin analitik tədrisindən təsirləndiyini göstərir".[15][16]
Kembric Universitetinin doktorantı Rişi Rajpopat, doktorluq dissertasiyasında[17] Paninini daha dərindən anlamaq üçün sadə bir sistem dizayn etmişdir.[18][19] Onun dissertasiyası, Hindistanlı Sanskrit alimləri tərəfindən səhv əsaslar və qaydaların yanlış başa düşülməsi üzərində qurulduğu üçün tənqid edilmişdir.[20]
- ↑ 1 2 3 4 Maktutor riyaziyyat tarixi arxivi. 1994.
- ↑ Pāṇini; Böhtlingk, Otto von. Pāṇini's Grammatik [Pāṇini's Grammar] (alman) (Reprint). Motilal Banarsidass. 1998. ISBN 978-81-208-1025-9.
- ↑ Robins, Robert Henry. A short history of linguistics (4th). London: Longman. 1997. ISBN 0582249945. OCLC 35178602.
- ↑ Pāṇini; Sumitra Mangesh Katre. Aṣṭādhyāyī of Pāṇini. Motilal Banarsidass. 1989. səh. xx. ISBN 978-81-208-0521-7.
- ↑ Hartmut Scharfe. Grammatical Literature. Otto Harrassowitz. 1977. 88 with footnotes. ISBN 978-3-447-01706-0.
- ↑ Saroja Bhate. Panini. Sahitya Akademi. 2002. 4. ISBN 81-260-1198-X.
- ↑ Singh, Nagendra Kr., redaktorEncyclopaedia of Hinduism, New Delhi: Centre for International Religious Studies: Anmol Publications, 1997, 1983–2007, ISBN 978-81-7488-168-7
- ↑ Mishra, Giridhar. प्रस्तावना [Introduction] // अध्यात्मरामायणेऽपाणिनीयप्रयोगाणां विमर्शः [Deliberation on non-Paninian usages in the Adhyatma Ramayana] (sanskrit). Varanasi, India: Sampurnanand Sanskrit University. 1981. 11 March 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 May 2013.
- ↑ Lal, Shyam Bihari. "Yavanas in Ancient Indian Inscriptions". Proceedings of the Indian History Congress. 65. 2004: 1115–1120. ISSN 2249-1937. JSTOR 44144820.
- ↑ Singh, Upinder. A History of Ancient and Early Medieval India. Pearson. 2021. 258. ISBN 978-81-317-1677-9.
- ↑ W. J. Johnson (2009), A Dictionary of Hinduism, Oxford University Press, ISBN 978-0198610250, article on Vyakarana
- ↑ Yuji Kawaguchi; Makoto Minegishi; Wolfgang Viereck. Corpus-based Analysis and Diachronic Linguistics. John Benjamins Publishing Company. 2011. 223–224. ISBN 978-90-272-7215-7.
- ↑ Kak, Subhash C. "The Paninian approach to natural language processing". International Journal of Approximate Reasoning. 1 (1). January 1987: 117–130. doi:10.1016/0888-613X(87)90007-7.
- ↑ Frits Staal, The science of language, Chapter 16, in Gavin D. Flood, ed. The Blackwell Companion to Hinduism Blackwell Publishing, 2003, 599 pages ISBN 0-631-21535-2, ISBN 978-0-631-21535-6. p. 357-358
- ↑ George Cardona, "Book review: PâṇinisIAST Grammatik", Journal of the American Oriental Society, 120 (3), 2000: 464–5, JSTOR 606023
- ↑ D'Ottavi, Giuseppe. "Paṇini et le Mémoire" [Panini and the Memoir]. Arena Romanistica. 12. 2013: 164–193. (reprinted in "De l'essence double du langage" et le renouveau du saussurisme ["On the double essence of language" and the revival of Saussurism]. 2016.).
- ↑ Rishi Rajpopat. In Pāṇini We Trust: Discovering the Algorithm for Rule Conflict Resolution in the Aṣṭādhyāyī (Thesis). University of Cambridge. 2022. doi:10.17863/CAM.80099.
- ↑ "Ancient grammatical puzzle solved after 2,500 years". Phys.
- ↑ Almeroth-Williams, Tom. "How an Indian student made Sanskrit's 'language machine' work for the first time in 2,500 years". Scroll.in. 15 December 2022. İstifadə tarixi: 19 December 2022.
Pāṇini had an extraordinary mind and he built a machine unrivalled in human history. He didn't expect us to add new ideas to his rules. The more we fiddle with Pāṇini's grammar, the more it eludes us.
- ↑ Neelesh Bodas. "A Critique on the PhD Thesis - "In Panini We Trust"". Bharatiya Vidvat Parishat list. İstifadə tarixi: 21 February 2024.
- Bhate, Saroja; Kak, Subhash. "Panini's Grammar and Computer Science" (PDF). Bhandarkar Oriental Research Institute. 72. 1993.
- Bod, Rens, A New History of the Humanities: The Search for Principles and Patterns from Antiquity to the Present, Oxford University Press, 2013, ISBN 978-0-19-966521-1
- Bronkhorst, Johannes, How the Brahmins Won: From Alexander to the Guptas, Brill Publishers, 2016, ISBN 9789004315518
- Bronkhorst, Johannes, A Śabda Reader: Language in Classical Indian Thought, Columbia University Press, 2019, ISBN 9780231548311
- Cardona, George, Pāṇini: A Survey of Research, Motilal Banarsidass, 1997 [1976], ISBN 978-81-208-1494-3
- Harold G. Coward. Potter, Karl (redaktor). The Philosophy of the Grammarians, in Encyclopedia of Indian Philosophies Volume 5. Princeton University Press. 1990. ISBN 978-81-208-0426-5.
- Carter, George F.; və b. "On Mundkur on Diffusion". Current Anthropology. 20 (2). 1979: 425–428. doi:10.1086/202297.
- Houben, Jan E. M. Panini's Grammar and Its Computerization: A Construction Grammar Approach // Sanskrit Computational Linguistics. Springer Publishing. 2009. 6–25. ISBN 9783540938842.
- François, Alexandre; Ponsonnet, Maïa. Descriptive linguistics (PDF) // Jon R. McGee; Richard L. Warms (redaktorlar ). Theory in Social and Cultural Anthropology: An Encyclopedia. 1. SAGE Publishing. 2013. 184–187. ISBN 9781412999632.
- Ingerman, Peter Zilahy. ""Pāṇini-Backus Form" Suggested". Communications of the ACM. 10 (3). March 1967: 137. doi:10.1145/363162.363165. Ingerman suggests that the then-called Backus–Naur form be renamed to the Pāṇini–Backus form, to give due credit to Pāṇini as the earliest independent inventor.
- Kadvany, John. "Positional Value and Linguistic Recursion". Journal of Indian Philosophy. 35 (5–6). 8 February 2008: 487–520. CiteSeerX 10.1.1.565.2083. doi:10.1007/s10781-007-9025-5.
- Tibor Kiss. Syntax - Theory and Analysis. De Gruyter. 2015. ISBN 978-3-11-037740-8.
- Lidova, Natalia, Drama and Ritual of Early Hinduism, Motilal Banarsidass, 1994, ISBN 978-81-208-1234-5
- Lochtefeld, James G., The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: A-M, Rosen Publishing, 2002, ISBN 978-0-8239-3179-8
- Misra, Kamal K., Textbook of Anthropological Linguistics, Concept Publishing Company, 2000, ISBN 8170228190
- Prince, Alan; Smolensky, Paul. Optimality Theory: Constraint Interaction in Generative Grammar. Wiley (publisher). 15 April 2008. ISBN 978-0-470-75939-4.
- T. R. N. Rao. Pāṇini-backus form of languages. 1998.
- Scharfe, Hartmut, Grammatical Literature, Otto Harrassowitz, 1977, ISBN 978-3-447-01706-0
- Staal, Frits, "Euclid and Pāṇini", Philosophy East and West, 15 (2), April 1965: 99–116, doi:10.2307/1397332, JSTOR 1397332
- Staal, Frits. A Reader on the Sanskrit Grammarians. MIT Press. 1972. ISBN 0-262-19078-8.
- Staal, Frits, Ritual and Mantras: Rules Without Meaning, Motilal Banarsidass, 1996, ISBN 978-8120814127
- Kapil Muni Tiwary 1968 Pāṇini's description of nominal compounds, University of Pennsylvania doctoral dissertation. Janaki Prakashan: Patna. OCLC 12868577
- Vergiani, Vincenzo, Bhartrhari on Language, Perception, and Consciousness // Ganeri, Jonardon (redaktor), The Oxford Handbook of Indian Philosophy, Oxford University Press, 2017, ISBN 9780199314638
- Witzel, Michael, "Moving Targets? Texts, language, archaeology and history in the Late Vedic and early Buddhist periods", Indo-Iranian Journal, 52 (2–3), 2009: 287–310, doi:10.1163/001972409X12562030836859