Hovannes Tumanyan (erm. Հովհաննես Թումանյան; 7 (19) fevral 1869[1][2][…], Dsex, Tiflis quberniyası[3][2][…] – 23 mart 1923[3][4][…], Moskva[3][2][…]) — erməni yazıçısı və şairi, ictimai xadim. Keşiş ailəsində doğulmuşdur. Yaradıcılığa 80-ci illərin ortalarından başlamışdır. XX əsrin əvvəllərində geniş ictimai fəaliyyət göstərmiş, 1905-1907-ci illərdə milli nifaq və qırğınlara qarşı çıxmış, iki dəfə (1908 və 1911) həbs edilmişdi. 1899-cu ildə Tiflisdə erməni yazıçılarının "Vernatun" ədəbi dərnəyini yaratmış, 1912-1921-ci illərdə Qafqaz erməni yazıçıları cəmiyyətinin sədri olmuşdur. Böyük Oktyabr Sosialist inqilabını və Ermənistanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsini alqışlamış, Ermənistana yardım komitəsinin sədri (1921-1922) olmuşdur.[6]
| Ovanes Tumanyan | |
|---|---|
| erm. Հովհաննես Թադևոսի Թումանյան | |
.jpg) | |
| Doğum tarixi | 7 (19) fevral 1869[1][2][…] |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 23 mart 1923[3][4][…] (54 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri | |
| Təhsili |
|
| Fəaliyyəti | şair, nasir, ictimai xadim, yazıçı |
| Fəaliyyət illəri | 1880–1923 |
| Əsərlərinin dili | erməni dili, rus dili |
| Janrlar | şeir, nağıl, ballada |
 |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
"Şeirlər"(1890-1892-ci il) toplusu ilə ictimaiyyətin rəğbətini qazanmışdır. "Maro"(1887), "Lorili Sako"(1889), xüsusilə "Anuş"(1890) poemalarında patriarxal kənd həyatı, xalqın ədalətsiz ictimai mühitdə faciəsi göstərilmişdir. "Ah-zar"(1890) poemasında kəndlilərin feodal zülmünə qarşı kortəbii mübarizəsindən bəhs edilir. "Şair və şeir ilahəsi"(1899, nəşri 1901) poeması poeziyanın ictimai roluna, bitməmiş "Minsəsli bülbül" nağıl-poeması fəlsəfi-estetik problemlərə həsr olunmuşdur.
Tumanyan yaradıcılığının demokratizmi, xəlqiliyi və humanizmi xalq qaynaqları ilə bağlıdır. "Tmuk qalasının alınması"(1902), "Ağtamar"(1892), "Pərvanə"(1903), "Şah və çərçi"(1917) poemalarında, nağıllarında erməni, Şərq əfsanələrindən istifadə etmişdir. "Sasunlu David" eposunun variantları əsasında eyniadlı poema yazmışdır (1902). Hekayələrində( "Gikor", "Gikosun ölümü", "Pəhriz" və s.) kəndlilərin psixologiyasını açıb göstərmişdir.
Azərbaycan və erməni xalqlarının dostluğu Tumanyanın ictimai fəaliyyətində, yaradıcılığında əhəmiyyətli yer tutur: "Əhməd"(1908), "Allah tərəfindən göndərilmiş"(1911) hekayələri, "Bir damcı bal"(1909) əfsanə-poemasını yazmışdır. Azərbaycan ədəbiyyatını və folklorunu sevmiş, onlardan bəhrələnmişdir ("Minsəsli bülbül"(1914) nağıl-poeması, "Ağılsız adam"(1891), "Çaxçax padşah", "Çəpiş"(1907), "Qoçaq Nəzər"(1908) və s. nağılları). Əsərlərində Azərbaycan sözləri, atalar sözü və zərbi-məsəlləri işlətmiş, "Əsli və Kərəm" dastanından, bayatılardan tərcümələr etmişdir. Cəlil Məmmədquluzadə və Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev ilə dost olmuşdur.[7]
Hovannes Tumanyan milli qırğınların qarşısını almaq, azərbaycanlıların və ermənilərin dostluğunu bərpa etmək sahəsində gördüyü işlərə yüksək vətənpərvərlik-vətəndaşlıq mövqeyindən yanaşırdı. Milli qırğın təhlükəsi artdığı zaman Hovannes Tumanyan camaatın içində olmaq və qırğınların qarşısını almaq məqsədilə əməli fəaliyyət göstərmək üçün Tiflisdən vətəni Loriyə qayıdır. Tumanyan, əldə ağ bayraq, bir dəstə adamla, Lori, Qazax, Şəmşəddin və Borçalı qəzalarının kəndlərini və obalarını addım-addım gəzir, camaatla görüşüb söhbət edir, milli qırğının mənfur mahiyyətini istər ermənilərə, istərsə də azərbaycanlılara başa salırdı. Məktubların birində o, yazırdı ki, "Əgər hər birimiz qorxub geri çəkilsək, xalqımızın vəziyyəti necə olar? O zaman qırğın daha kəskin şəkil alar və bizim yaşamağımızın xalqımız üçün bir qəpiklik dəyəri olmaz". Elə məhz buna görə də böyük şair milli dostluq uğrunda, qırğınlara qarşı mübarizə cəbhəsində apardığı fəaliyyəti erməni ədəbiyyatı qarşısındakı xidmətlərindən daha üstün tuturdu. Onun bu sözləri bu baxımdan çox əhəmiyyətlidir: "Bizim qəzalarda asayişi qorumaq və qırğınların qarşısını almaq üçün hər cür cidd-cəhd etmişəm. Bu gün mən ədəbiyyatda müəyyən bir iş gördüyümdən o qədər razı deyiləm, ancaq bir-birinə düşmən kəsilmiş xalqların qılınclarını qınlarına qoyduğuma və bir çox günahsızları bu vəhşi qırğınlardan qurtardığıma görə özümdən razıyam". Loridə o ən əvvəl camaatın iclasını çağırır, orada azərbaycanlılara qarşı vuruşmamaq qərarını çıxartdırır. Bununla yanaşı, o xalqa öz məşhur "Çağırış"ını yazır. Tumanyan orada yazırdı:
"Biz lorililər, nə hücum etmək, nə də qonşumuz türklərlə və ya başqa tərəflə dalaşmaq istəyirik. Biz sülh və sakitliyi qoruyuruq, ona görə də ağ bayraq qaldırıb, qonşumuz türkləri bizimlə birlikdə sülhü qorumağa dəvət edirik. Ağ bayrağımızı həmişə təmiz və yüksək saxlamağa and içirik. Yaşasın xalqların qardaşlığı, yaşasın halal zəhmət, yaşasın qəhrəman zəhmətkeş insan!"
"Allah tərəfindən göndərilmiş" hekayəsində Tumanyan, 1905-ci ilin payızında Loridə, qırğına yol verməmək üçün ələ aldığı tədbirlər haqqında belə deyir: "Mən öz vətənimdə, Lori dağlarında idim. Biz bir iclas etdik və qərara aldıq ki, biz lorililər qonşularımız türklərə qarşı vuruşmayırıq, çünki, hərgah qüvvətliyiksə bu vuruşma insafsızdır, zəifiksə- ağılsızlıqdır. Ağ bayraq qaldırır və bizim dağlarda və dərələrdə məhəbbəti və sülhü qorumağa çalışırıq".
1906-cı ilin yanvarın 6-da Şahəlidən Şulaverə, çar qəza rəisi N.K.Rezanova göndərdiyi məktubda Qazax sərhəddindəki hadisələr, qırğın təhlükəsi, özünün tədbirləri haqqında danışır və araqızışdıranları ifşa edirdi. O yazırdı: "Mən Sizə iki məktub yazmışam. Bilmirəm, alıbsınız ya yox. Deyirlər Qazax sərhəddində anlaşılmamazlıq baş vermiş və türklər-köçərilər oradan uzaqlaşmışlar. Mən oraya gedirəm ki, onları geri qaytaram və özləri ilə danışam. Onların içərisində başa düşən yaxşı adamlar vardır... Hər iki tərəfdə də xalq hazırlaşır və baharda böyük bədbəxtlik baş verə bilər. Biz hamımız birlikdə işləməliyik, bəlkə də gələcək fəlakətin qarşısını ala bildik". Tumanyan öz məktublarında qanlı cinayətkarlara aman verməmək tələbini irəli sürərkən, eyni zamanda cəsarətlə onların adlarını da açıq-aşkar göstərirdi.Şair xüsusən erməni mülkədarı Başbeyuk-Melikova nifrətlər yağdırır, onun qanlı hiylələrini açıb göstərirdi. Bu mülkədar iki xalqın arasında qanlı toqquşmalar törətmək məqsədilə azərbaycanlı köçərilərdən yüzədək qoyun zəbt etmişdi. Tumanyan yazırdı ki, "Axı türklər Başbeyuk-Melikovu başqa ermənilərdən fərqləndirmirlər, buna onlar borclu da deyirlər. Onlar deyirlər ermənilər bizi taladılar və məsələ qızışar". Tumanyan həmin mülkədara nifrətlər yağdıraraq deyirdi ki, "O, iki xalq arasında ancaq qorunmuş sülhü pozur, qanlı toqquşmalar törədir. O, bizi qonşularımız yanında biabır edir, axı biz onlara sərhədlərdə tam əmin-amanlıq olacağına söz vermişik. Bizim bu əyanın həmin kədərli şücaətindən hamımız da qəlbimizin dərinliklərinə qədər hiddətlənmişik".
Tumanyanın məktubunda milli qırğını qızışdırmaqda mənfur rol oynamış çar kazaklarının ünvanına da nifrətlər yağdırılır. Ölməz dramaturq Cəfər Cabbarlının "1905-ci ildə" pyesində təsvir olunan çar kazaklarının qanlı işi Tumanyanın məktubu ilə bir daha təsdiq edilir. Tumanyan göstərir ki, çar hökumətinin guya əmin-amanlığı qorumaq, qırğına yol verməmək məqsədilə qəzalara göndərdiyi kazak dəstələri əksinə, hiyləgərliklə iki xalq arasına düşmənçilik toxumu səpirlər. Malikanəsində kazaklar və silahlı nökərlər olan Başbeyuk-Melikov onların köməyi ilə azərbaycanlı köçəriləri talayır, üstəlik hökumətə şikayət də edir ki, guya onalr "Kurtik" adlanan malikanədə özbaşınalıq edərək ağacları kəsmiş, mal-qaranı otlaqlarda otarmışlar. Tumanyan bütün bu baş verənlər qarşısında yazmışdır: "Kurtik... Kurtik düz haman yerdir ki, orada kazaklar yerləşiblər. Kurtikdə meşənin ağacları kəsilməmişdir. Türk köçərilər çox sakit halda keçib getmiş, heç bir yerdə, heç kəsə əziyyət verməmişlər". Tumanyanın bütün bu səyləri nəticəsində Lori, Qazax, Şəmşəddin və Borçalıda baş verə biləcək qanlı qırğının qarşısı alınmışdır.
Həmin hadisələrin şahidlərindən biri- Armenak Tumanyan 1906-cı il may ayının 15-də Qazaxın Birana kəndinin yaxınlığında ermənilərlə azərbaycanlıların bağladıqları sülh haqqında öz xatirələrində belə yazır: "Mayın 15-də, gün təzəcə çıxan zaman Tumanyanın sərəncamı ilə biz 150 nəfər atlı, ağ bayraq qaldırıb azərbaycanlıların Xan-Bulaq binələrinə doğru yola düşdük". Sonralar, öz yoldaşlarından birinə göndərdiyi məktubunda Tumanyan yazırdı:
"Səni və bir neçə yaxın adamı tez-tez xatırlamışam. Düşünmüşəm ki, dağlarda, çiyinlərində patrondaşlar, əllərində ağ bayraq, təpədən dırnağadək silahlanmış yüzlərlə atlını görsəydiniz nə deyərdiniz, necə də gülərdiniz" "Mən sizə ermənilərin və türklərin münasibətlərindən, onların mehriban qardaşlıq əlaqələrindən o qədər təsirli hadisələr danışaram ki, təəccüb edərsiniz"
O, 1912-ci ilin fevralında Peterburq həbsxanasında olarkən öz gündəliyində bu sözləri yazmışdır:
"1905-ci ilə qədər mən öz kabinetimi ictimai, yaxud qeyri-ədəbi işlər üçün heç tərk etməmişdim. Əgər dəhşətli cəhənnəm əzabını xatırladan qırğınlar olmasaydı, 1905-ci ildə də öz ədəbi fəaliyyətimi buraxmazdım. Bu iş mənim üçün doğma xalqımın və vətənimin həyatı məsələsi idi. Xalqın tarixi və taleyi ilə bağlı bir şəxs olduğum üçün ədəbi fəaliyyətimi dayandırdım. Çünki, milli fərq qoymadan sülh yaratmaq başlıca məqsədim idi. Mən qırğınlar, yanğınlar, talan və quldurluq və dəhşətlər içərisində sülh və barışıq işi ilə məşğul idim. Bütün bu qarışıqlıq müddətində əlimdə tutduğum o ağ bayrağı heç aşağı endirməmişəm. Mən fəaliyyətimə xalq içərisində və xalqla birlikdə başlamışam"[8]
- ↑ 1 2 ТУМАНЯН // Большая российская энциклопедия (rus.). Москва: Большая российская энциклопедия, 2004.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Հայկական սովետական հանրագիտարան (erm.). / red. Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 2000.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 Туманян Ованес Тадевосович // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
- ↑ 1 2 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- ↑ Հայկական համառոտ հանրագիտարան (erm.). Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1990. C. 2.
- ↑ Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә] (az.). IX ҹилд:. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. 1986. 370. (#first_missing_last); (#first_missing_last)
- ↑ Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә] (az.). IX ҹилд: Спутник-Фронтон. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. 370.
- ↑ Yerevanlı, Əkbər. Hovannes Tumanyan və Azərbaycan ədəbiyyatı (az.). Yerevan: Hayastan. 1974. 11–21.