Ov və meşə əyələri (qadın cinsli)

Qədim dünya ovçularının mifoloji təsəvvüründə ov əyələri əhəmiyyətli rol oynayır. Ov əyəsi meşə, dağ, su heyvanlarının qoruyucusu, ağası sayılırdı, ovçu ov əyəsinin razılığı olmadan ov ovlaya bilməzdi. Ov əyəsi, meşə əyəsi Ana tanrı kultuna bağlı dünya xalqlarının folklorunda sabitləşmiş hami ruhdur. Ana tanrının dünya mifoloji modelində yaradıcı funksiyası üç aspektdən qiymətləndirilir: yerin, göyün yaranması; tanrıların, insanların, bədheybətlərin yaranması; torpağın, insanların, heyvanların artımı, məhsuldarlığı və bununla əlaqədar cinsi aktivliyin təmin edilməsi ^[1] Amma onun yaradıcı funksiyasına xaos da daxildir, Ana tanrı qəddar, zalım, dağıdıcı qüvvə, demon rolunda görünür, bu da onun ikili xarakterini ortaya çıxarır, insanların təbiət, kainat haqqında görüşləri buradan qaynaqlanır. Bu baxımdan irəlidə görəcəyimiz kimi meşə və ov əyələrinin xeyirxah və bədxah ruh olması hami obrazın genetik kodunun ilahi mənşəyə bağlı olmasından irəli gəlir: əyə aid olduğu məkanı qoruyur, qaydanı pozanı cəzalandırır, öldürür, onu razı salanlara bol ruzi, var-dövlət verir. Mifoloji təfəkkürün ilk mərhələsində ov əyəsi qadın donunda təsəvvür olunurdu. Altay ovçuları ova çıxmazdan qabaq oda qurban verir, alqış deyirdilər, od ovçuluğun hamisi idi, onlar odu “Od ana”, “kıs ana” deyə öyürdülər. Od, ocaq ilk insanın təsəvvüründə ağ, açıq rəngli qız kimi təsvir olunurdu ^[2] Sibir və Orta Asiya türklərinin inanc sistemində Od ana Umay ana kultuna bağlı qadın tanrıça sayılır, ovçular ona qurban verərkən “otuz başlı od ana”, “altın donlu od ana” – deyib dua edərdilər ^[3] Şorların inancına görə tayqanın əyəsi nağıl dinləməyi və xomısda (qopuzda) nəğməyə qulaq asmağı xoşlayır və ovçuların yanına qız obrazında gəlir ^[4]

Hal anası ov və meşə əyəsi haqqında mifoloji təsəvvürlərin mərkəzində dayanmaqla bir çox türk xalqları ilə paralellik təşkil edir. Türk xalqlarında onu müxtəlif adlarla adlandırırlar: Almıs, Albıs, Almas, Albastı, Al qarısı, Al nənəsi, Albab, Şurale və s. Altay əfsanələrində, kumandinlərdə, buryatlarda Almıs meşədə və dağda yaşayan gözəl, uzun sarı saçlı, misdırnaqlı, misdişli, burnu sırğalı gənc qadın kimi təsvir olunur, “Sarı qız” adı ilə də tanınır. Potapov bu iki obrazı fərqləndirir və özbək söyləyicilərinə istinadən birinin cin, o birinin pəri kateqoriyasına aid olduğunu bildirir, Sarı ana doğanların hamisi, xeyirxah ruh sayılır, albastı (Аlmıs) isə əksinə, doğan qadını və körpənin öldürən bəd ruhdur, onun fikrincə Sarı ana Umaydan transformasiya olunmuş obrazdır.

Ov əyələri meşənin dərinliklərində, keçilməz qayaların zirvəsində yaşayır, ovçularla sevgi əlaqələri yaradır, onlarla evlənir, vəhşi maralları, əlikləri sağırlar. Ovçu ov əyəsi ilə olan hər hansı münasibətini gizli saxlamalıdır, əks təqdirdə ruzi və xoşbəxtlik onu tərk edəcək. Əfsanələrdə dağ əyəsi ilə evlənən ovçunun ruzisinin bol olduğu, dağ əyəsi ilə bir müddət yaşadıqdan sonra onu tərk edib öz ailəsinin yanına qayıtması motivi verilmişdir ^[5] İnanca görə ovçu yuxuda pivə içərsə və tayqanın əyəsi gözəl qadınla cinsi münasibət yaşayarsa onun ovu uğurlu olacaq ^[6] Yakut ovçunun dediyinə görə uğurlu ovdan qabaq həmişə yuxusunda arvadını görürmüş, kişi və it görmək isə uğursuzluq demək idi, belə günlərdə ova getmirmiş ^[7] Altay folklorunda Almısla ovçunun qarşılaşması süjeti verilmişdir. Almıs gecə vaxtı ovçunun yanına gəlir, ovçu qadının Almıs olduğunu bilir, çünki qadın əllərini gizlətməyə çalışır. Ovçu onu aldadır, öz paltarını götüyə geyindirir, gizlənir, gecə yarısı gələn Almıs kötüyü ovçu bilib həmlə edir, ovçu tüfənglə onu öldürür ^[8] Ovçu ilə yaşayan Almıs süjetli əfsanələrdə Almısın öz ətindən kəsib yemək hazırladığı, dizlərinin ölmüş dərisini qaşıyıb “dadlı çay” hazırladığı deyilir. Ovçu onun Almıs olduğunu bilib tərk edir. Başqa bir əfsanədə deyilir ki, ovçu gözəl qızla evlənir, xoşbəxtlik və bolluq içində yaşayırlar. Bir müddət sonra aclıq dövrü başlayır, ovçu ov vurmaq üçün meşəyə yollanır, amma ov vura bilmir, evə əliboş qayıdır. Ovçu əliboş gəlsə də evdə həmişə yeməyə ət olurmuş. Bu hal bir neçə dəfə təkrar olandan sonra ovçu özünü ova getmiş kimi göstərir, gizlənib arvadını güdür. Görür ki, qadın adi görkəmindən çıxıb Almısa çevrilir, qoltuğundan ət kəsir, özündən süd sağır, yemək hazırlayır. Onun görkəmi qorxunc imiş: kök, çirkin, sallaq döşlü, bürünc dırnaqlı, dəhşətli üzü varmış. Ovçu Almısdan qaçıb sidr ağacına çıxır, Almısın iti ona kömək edir, Almıs ovçunu tutmaq üçün ağaca dırmaşır, ancaq dırnaqları ağaca batıb qalır, ovçu isə ondan gizlənir ^[9] Selkup folklorunda qadın meşə əyəsi hündür boylu, xəz geyinmiş uzun saçlı qadın kimi təsvir olunur, başında ağ ləçək, ayağında ağ səndəli var, obrazın zoomorfik variantı ov heyvanlarından transformasiya olunmuşdur.^[10] Onlar ovçularla cinsi əlaqəyə girir, əvəzində bol ov verirlər. Mansıların meşə qadını haqqında təsəvvürlərinə görə incimiş meşə qadını ovçunun birinci arvadı olmuşdur. O, insanları tərk edib meşəyə getmiş, ovçunun uğurunu da özü ilə aparmışdır. Araşdırıcılar yakut mifologiyasında Bayanay adlı tayqa ruhunun olduğunu göstərirlər. Bayanay “nayana” sözündən olub “varlı ana” mənasını ifadə edir. Məhsuldarlığın, bolluğun simvolu olan bu mifoloji obraz ov tanrısı və meşə ruhudur. Genezisi Ana tanrıya uzanan Bay-bayanay yakut mifologiyasında boz saçlı, boz saqqallı şən, zarafatcıl kişi, tayqa ovçusu kimi təsvir olunur ^[11] Funksiya eynidir, qadın və kişi cinsli ov, meşə, su əyələri Ana tanrının övladları sayılır, bu baxımdan kişi cinsli hami obrazları mifoloji təfəkkürün yetkin mərhələsinin məhsulu hesab edə bilərik. Tatar mifologiyasında Şurale meşə əyəsi kimi verilir. Şurale uzun döşlərini çiyninə atan, uzun dırnaqlı, uzun barmaqlı, ayağı, qolu, gözü tək olan, çılpaq gəzən meşə qoruyucusu hami ruhdur. O, şər vaxtı tənha yolçulara görünür, hansısa suala cavab verməyi xoşlamır, amma özü suallar verir. O, meşəyə tək getmiş insanları aldadıb öldürür, onlara “qıdıklı-mıdıklı” oynamağı təklif edir, əgər kimsə onun sözünə aldanıb oynamağı qəbul edərsə onu uzun barmaqları ilə qıdıqlayıb güldürür, o vaxta qədər qıdıqlayır ki, adam gülməkdən nəfəsi kəsilib ölür. Şurale dişi görünən, gülən adamları xoşlamır, həmin adamın arxasına düşərək qıdıqlamaq oyununa razı salana qədər əl çəkmir, bununla belə o, itdən və sudan qorxur, ondan yaxa qurtarmaq üçün çaya tərəf qaçmaq lazımdır ^[12]

Almıs obrazının variantı Qazax mifologiyasında Jeztırnak adı ilə qarşımıza çıxır. Adı çəkilən demon gözəl, cavan qadın şəklində təsvir olunur, onun burnu və dırnaqları misdəndir, güclü səsi var, çığırtısı ilə quşları və zəif canlıları öldürür. Gecə vaxtı ovçunun qonağı olan Jeztırnak burnunu gizlədir, amma ovçu onu tanıyır, yuxarıdakı süjetdə olduğu kimi aldadıb öldürür ^[13] Qazax və altay mifologiyasında Albastı və Jeztırnak eyni mənşəli demon obraz kimi göstərilir. Doronin Jestırmakın Almısın dönərgələrindən biri olduğunu və kişi almısların təhlükə hiss etdiyi vaxt Jestırmaka çevrildiyini qeyd edir ^[14] Albastı, Hal, Almıs və başqa bu tipli demonik varlıqlar su stixiyasına bağlı personajlardır, onların kişi variantlarının sinəsində balta var, Baltadöş, Qılıncdöş, Dəmirdöş adları ilə türk xalqlarının mifologiyasında yer almışlar. Kondıbay Albastının təkcə su yox, həm də ilan kultuna bağl olduğunu bildirir, Halın çiyninə atdığı döşlərini iki liana bənzətməklə qədim skif mifologiyasında Yupiter tanrının yarıvəhşi bədənli, qoşa ilanlı arvadına bağlandığı fikrini irəli sürür ^[15] Qırğızlarda Umay ana ovun ağası hesab olunurdu və bu obraz qartal, quş şəklində təsəvvür olunurdu. Arxaik Umay it kultuna bağlı Kumayıkla birləşərək it başlı, quş bədənli sakral obraz şəklində qırğız mifologiyasında saxlanmışdır. Azərbaycan epik mətnlərində rast gəldiyimiz əfsanəvi Simurq quşu genezisi ov əyəsi Umaya bağlı sakrallaşmış mif personajıdır ^[16] Ov iti kultu gürcü mifologiyasında da qarşımıza çıxır, Amiranın iti Kurşanın quzğun və ya qarğa yumurtasından çıxmış qanadlı ov tulası olduğu göstərilir ^[17] Bu obrazın türk mifologiyasından abxazlara keçdiyini söyləyə bilərik.

Udmurt mifologiyasında obıd haqqında mifoloji təsəvvürlər diqqəti cəlb edir. Bu meşə əyəsi qadın cinslidir, Şurale kimi tək gözlü, tək ayaqlı, tək qolludur, böyük döşlərini çiyninə atır və onunla insanları boğur. Onun başqa adı Palesmurtdur, bu da yarım adam mənasını verir. Başqırdlar həmin obraza Yarımtık adını vermişlər. Araşdırıcı iri döşlü demonik varlığın təkcə türk xalqlarında yox, slavyan, fin-uqor xalqlarının mifologiyasında da olduğunu qeyd edir ^[18]

Yunan mifologiyasında Artemida ov tanrısı sayılır, o, vəhşi heyvanların və doğan qadınların hamisi sayılır. Rəssam-heykəltəraşlar onun çoxdöşlü ilahə obrazını yaratmışlar. Araşdırıcılar bu ov tanrısının türk mifologiyasına aid olduğunu və Artemida kultunun Anadoludan qədim Şərqə, oradan Yunanıstana və İtaliyaya keçdiyi fikrini irəli sürürlər ^[19] Artemida həm ov əyəsi, həm də ovçudur, varlıdır, qızıl yay-oxunu və ov itini götürüb ova çıxır, qarapaça, geyik, qaban ovlayır, onun heç bir səhvi bağışlamadığı və rəhimsiz olduğu yunan miflərində əksini tapmışdır.

Mövzunun geniş aspektdə izlənməsi baxımından Qafqaz xalqlarının ov və meşə əyəsi haqqında mifoloji təsəvvürlərinə diqqət yetirmək yerinə düşər. Qaraçay-balkarların ov nəğmələrində ov tanrısı Apsat və onun qızı Fatimə xatırlanır. Ovçular ova çıxmazdan qabaq ov tanrısı və onun qızına dua edir, uğurlu ov etmələrini diləyirlər ^[20] “Biynəgör” haqqında nəğmədə ovlanması qadağan olunmuş heyvanı – ağ turu yaralayan Biynəgörün Apsatın qızı Baydımatın (Fatimə) lənətinə uğrayaraq ölməsindən danışılır ^[21] Ov əyəsi Baydımat uzun saçlı, gözəl qız kimi göstərilir, bəzi vaxtlarda qızıl buynuzlu, üçayaqlı, axsaq ağ maral donunda görünür ^[22] Qaraçay-balkar folklorunda Fatimə ilə ovçu Tegeyin məhəbbəti, Tegeyin faciəli ölümü əfsanə süjetinə daxil edilmişdir. Abxazların ov miflərində meşə əyəsi uzun saçlı, gözəl, çılpaq qadın kimi təsvir olunur, bütün vəhşi heyvanlar onun ixtiyarındadır, meşə qadını ovçulara sevgi münasibətləri təklif edir, təklifini qəbul edən ovçuya ov bəxş edir, onun sirrini açan ovçunu isə bədbəxtlik gözləyir^[23] Dargin və ləzgilərdə meşə əyəsi Al pab Hal anası görünüşündə olub meşənin və heyvanların ağası kimi təsvir olunur. Bu obraz mifologiyada həm də doğan qadınların qənimi kimi göstərilir ^[24] Inanca görə o, boğaz heyvanları ovlayan ovçuları cəzalandırırmış. Qafqaz və türk xalqlarının inancına görə demonik ruhların qarğışı keçərlidir, cin, Hal, meşə, dağ, su əyələri onlara pislik edən insanları lənətləyir, bir nəslin adamları o lənətin qurbanı olurlar. Svanlarda Dali dağlarda yaşayan buynuzlu heyvanların, Meşə mələyi isə meşə heyvanlarının hamisi sayılır. Bunlar Ber-sisvlis adlı ov tanrısının köməkçiləridir ^[25] Gürcü miflərində ov tanrıçası Dal’la ovçu Darjelanın sevgi qurması və onların oğlu Amiranın qəhrəmanlığından danışılır. Amiran və onun ov iti Kurşa haqqında nəğmələr gürcü xalq poeziyasının maraqlı nümunələrindəndir ^[26] Rutul, avar, ləzgi, lak, saxurlarda pəri hami obraz sayılır və gözəl qadın şəklində təsəvvür olunur. Rutul mifologiyasında ov əyəsi ana və onun qızılı saçlı qızı hesab olunur. Bundan başqa ağsaqqal qoca və onun köməkçisi uzun saçlı qızı vəhşi heyvanların hamisi kimi rutul əfsanələrində rast gəlinir. Onlar dağ kəllərini (turları) qoruyur, sağır, boğaz heyvanları ovlayan ovçunu lənətləyirlər, ovçu o lənətdən yaxa qurtara bilmir ^[27]

Azərbaycan folklorunda meşə və ov əyəsi haqqında inanclara nəzər salsaq onun Qafqaz xalqlarına daha yaxın olduğunu görərik. Toplanmış materiallara əsasən meşə əyəsinin Hal anası görünüşündə olması məlum olur: iri bədənli, iri döşlü, tüklü, çılpaq. Süjetlərdən birində göstərilir ki, meşədə ovçu ilə qarşılaşan Hal ona uğurlu ov arzulayır, sonra mağaraya aparıb öldürmək istəyir. Ovçu ağıllı tərpənib əlindəki yaraqla onu yaralayır, Hal qaçıb canını qurtarır ^[28] Başqa bir süjetdə çöldə gecələyən kişinin yanına gələn Hal onu öldürməyə çalışmır, danışmır, amma kişinin verdiyi yeməyi yeyib gedir, kişinin iti ona hürmür. Söyləyicinin meşə gəlini adlandırdığı mifoloji obraz iri sallaq döşlü, tüklü, hündür boylu təsvir olunur, başında kəlağayısı var ^[29] Şəkidən toplanmış ov mətnində gecəni meşədə qalan ovçunun qadın tipli məxluqun həmləsinə məruz qaldığı deyilir. Burada meşə əyəsi pırtlaşıq saçlı, vəhşi qadın kimi təsvir olunur, o, ovçunu öldürməyə çalışır, amma buna nail ola bilmir^[30] Azərbaycan etnik xalqları arasında Albab haqqında əfsanələr geniş yayılmışdır. O, uzun hörüklü, gözəl qadın kimi təsvir olunur, demondur, doğan qadınların və ruhi xəstələrin qənimidir. Eyni obraz Dağıstan ləzgilərinin folklorunda rast gəlinir, orada Al pabın heyvanların ağası olduğu göstərilir, o, heyvanların dilini bilir və boğaz heyvanları ovlayan ovçuları cəzalandırır ^[31] Azərbaycan mifoloji mətnlərində Sarı qız adlı meşə əyəsindən danışılır, o, meşədə yaşayır, ağacları kəsən adamları vurur, vurduğu adam ölür, ya da şikəst olur ^[32] Nümunə verdiyimiz meşə əyəsi obrazlarının hamısı Hal anasına aiddir, söyləyicilərin danışdığı əhvalatlarda onun ən çox qabardılan cəhəti gecə vaxtı görünməsi, pırpız saçlı və həddən artıq iri döşlü olmasıdır, fiziki əlamətləri onu kişi cinsli variantından fərqləndirir, kəlağayı isə milli atribut kimi əlavə olunmuşdur. Azərbaycan folklorunda marala dönmüş qadın haqqında əfsanələr qeydə alınmışdır. Mətnlərdə dini elementlər özünü göstərir, amma maral qadının ov əyəsi – hami funksiyası qorunub saxlanmışdır. Dini mətnlərdə, rəvayətlərdə maral sağan qadın obrazı ilə qarşılaşırıq, maralın sağıldığı yerlər sakral məkanlar, pir, ocaq, ziyarətgahlardır, maralı sağan qadın isə ov əyəsindən transformasiya olunmuş məkanın yiyəsi qadındır. Qadın maralları sağıb südünü evə gətirir, ailə bolluq içində yaşayır, amma bu sirdir, qadın sirri heç kimə demir, qadının əri şübhələnir və arvadını güdür, maralları sağdığını görür, sirr açılanda qadın marala dönüb evi tərk edir, ailənin ruzisi və xoşbəxtliyi də onunla bərabər gedir^[33] İnanca görə ovçu ova güllə atanda gözünə maral sağan qadın görünərsə, bu, onun ov normasının – yüzüncü ovunun bitdiyini bildirir, ovçu silahı basdırmalıdır, əks təqdirdə onu bədbəxtlik gözləyir ^[34] Əfsanələrdə bu inancın süjetə salındığını müşahidə edirik ^[35] Mətnlərdə biz təkcə hami obrazın maralı sağmasını deyil, həm də yaralarını sarımasını, ovçudan qorumasını da söyləyicinin dilindən eşidirik, sonuncu maralı ovçudan qoruyan qadınla qız ov əyələridir, bütün maralları qırdığına görə qadın ovçuya qarğış edib, ovçunun balaları lal olub ^[36] Qafqaz xalqlarının mifologiyasında hami obrazlar tək qadın, tək kişi, ata-qız, ana-qız şəklində saxlanmışdır, Azərbaycan ov mətnlərində ov tanrısı və onun qızının (ata-qız) ov yaxud meşə əyəsi rolunda olduğunu görmürük, ən çox rast gəlinəni Hal və ağsaqqal kişi obrazlarıdır.

Su əyəsi ov əyəsi kateqoriyasına daxil olan hami obrazlardan sayılır. Türk xalqlarında balıqçılıq və su əyəsi ilə bağlı təsəvvürlər azdır, əsasən quru ovçuluğu inkişaf etmişdir, inanclar da bu istiqamətə köklənmişdir, bu sahədə aparılmış az-çox tədqiqatları və toplanmış materialları əldə əsas tutub obrazın təsvirinə və funksiyasına aydınlıq gətirmək məqsədəuyğundur. Azərbaycan mifologiyasında Hal anasının su əyəsi rolunda olması bu mifoloji obrazın funksiyasının genişliyini ehtiva edir. Hal meşədə ovçuların, çayda, dənizdə balıqçıların gözünə görünür, söyləyicilər onu çayda çimən yerdə gördüklərini və daha çox kişilərin gözünə göründüklərini qeyd edirlər^[37] Süjetlərdən birində balıqçıların dənizdən tutduğu canlının yarı balıq, yarı qadın olduğu deyilir, tutulan canlı Hal anasıymış. Hal onu qadına, qıza göstərməməsini deyir, lakin balıqçılar ona qulaq asmır, onu hamıya göstərirlər, Hal yoxa çıxır ^[38] Süjetdən məlum olur ki, Hal anası təkcə meşənin və meşə canlılarının deyil, həm də suyun hamisidir, quruda insan cildinə düşür, suda isə yarı balıq, yarı insan. Naxçıvandan toplanmış əfsanələrdə su pərisi obrazına rast gəlirik, o, yarı balıq, yarı qadın kimi təsvir olunur ^[39] su pərilərinin su əyəsi olduğunu görmürük, amma başqa xalqlarda hami obrazın funksiyası qorunub saxlanmışdır. Tatar mifologiyasında su anası, su əyəsi hami obrazlar içərisində əsas yer tutur, o, sualtı səltənətin sahibəsidir, ailəsi var, sahildə oturub qızıl daraqla uzun saçlarını darayır, tatar əfsanələrində onun su canlılarını qoruduğu deyilir. Su anası çox varlıdır, insanlar onu aldadıb pullarına sahib olurlar. Su əyələri də meşə əyələri kimi demondur, suda üzən adamları, balıq ovuna çıxmış balıqçıları suyun dibinə çəkib boğur. Tatarların inancına görə su əyəsi insan əti yeyir, buna görə də insanlar ondan qorxur ^[40] Gürcü mif personajı Dali meşənin, qayanın, heyvanların, eləcə də suyun tanrısı sayılır, o, uzun sarı saçlarını qızıl daraqla darayır ^[41] Minqrelilərin inancında sualtı dünyanın hökmdarı Çkariş-mapa su əyəsi sayılır, su canlılarını qoruyur. Bu obraz yarı balıq, yarı qadın donunda təsvir olunur. Abxazlarda su anası cazibədar qadın kimi göstərilir, onun qalın, şabalıdı saçları, qalın kirpikləri və boz gözləri var. O, kişilərə ər-arvad kimi yaşamağı təklif edir, təklifini rədd edənləri suda boğur, əgər kimsə onun saçından bir tel qoparıb gizlətsə, su anası onun qulu olar ^[42]

Deyilənləri ümumiləşdirib belə qənaətə gəlmək olar ki, insanların mifoloji təfəkküründə özünə yer tutmuş qoruyucu hami ruhlar Ana tanrıdan ayrılmış, dünya xalqlarının folklorunda sabitləşmiş mif ünsürləridir. Məhsuldarlığı simvolizə edən bu demiurq obraz sonradan parçalanaraq təbiətdə mövcud olan ayrı-ayrı predmetlərin, canlıların əyəsinə çevrilmişdir, ov əyəsi də bunlardan biri kimi mifologiyada qərarlaşmışdır. Tədqiqatçılar ov və meşə əyələrini bir mövzu daxilində araşdırmışlar, çünki hami obraz mifoloji şüurun ilk mərhələsində meşənin və heyvanların hamisi olmuş, həm də qadın cinsinə aid olmuşdur, sonradan kişi ov əyələri meydana çıxmış, funksiya daralmışdır. Almıs, Al pab, Sarı qız, Hal anası kimi tanıdığımız mifoloji obraz meşə, dağ, su əyəsi kimi ovçuluq miflərində özünə yer tutmaqla aşağıdakı fiziki və funksional əlamətlər daşıyır:

• Gözəl, uzun saçlı qadındır, saçlarını qızıl daraqla darayır
• Yekəpər, pırtlaşıq sarı saçlı, iri döşlərini çiyninə çarpaz şəklində atan ağ, tüklü, çılpaq qadın
• Yarı balıq, yarı qadın; bədən üzvləri tək olan varlıq
• Başında ağ ləçək və ya kəlağayı var, xəz geyinir
• Mis burunlu, mis dırnaqlı, dəmirdişli, qulağı sırğalıdır
• Meşədə yaşayır, ağacları və meşə canlılarını qoruyur
• Dağda yaşayır, dağ heyvanlarını, boğaz heyvanları qoruyur, heyvanların dilini bilir, ov qaydalarını pozan ovçuları cəzalandırır
• Çayda və dənizdə yaşayır, su canlılarını qoruyur
• Gecə vaxtı görünür, meşədə tək qalan ovçuları, yolçuları qorxudur, ya da öldürmək istəyir, balıqçıları suya çəkib boğur
• Öz bədən üzvlərindən, uşaqlarının ətindən yemək və çay hazırlayır
• Don dəyişir, keçi, it, insan, köhnə əşyaya çevrilir
• Kişilərin gözünə görünür, kişilərlə sevgi münasibətləri yaşayır, doğub törəyir
• İnsanlarla danışır, insanların verdiyi yeməkləri yeyir; danışmır, sual verməyi, oyun oynamağı xoşlayır.
• Həmcinsləri, ailəsi, uşaqları var
• İtdən və sudan qorxurlar; it ona hürmür
• Varlıdır, əli bərəkətlidir, insanlara ruzi, var-dövlət verir
• Onun sirrini açan, pislik edən insanları lənətləyir, lənət bir nəsil boyu davam edir

Türk xalqlarının mifologiyasında Od ana, Umay ana, maralları ovçudan qoruyan qadın, maral sağan qadın genezisi Ana tanrıya bağlanan hami obrazlar kimi göstərilir, sonuncu mifoloji hami obraz dini əfsanələrdə, inanclarda semantikasını qoruyub saxlamışdır. Su əyəsi (su anası) yarı balıq, yarı qadın donunda təsvir olunur, su heyvanlarını qoruyan demon ruhdur, su pərilərinin su anasının qızları olduğu deyilir, hamilik funksiyası göstərilmir.

• AFA XVII kitab (Muğan folkloru) (2008), Bakı, Nurlan
• AFA XIII kitab (Şəki, Qəbələ, Oğuz, Qax, Zaqatala, Balakən folkloru) (2005) Bakı, Səda
• AFA VIII kitab (Ağbaba folkloru) (2003) Bakı, Səda
• AFA Naxçıvan folkloru. 3-cü cild (2012) Naxçıvan.
• Av ve avcılık kitabı (2008) İstanbul
• Azsaylı xalqların folkloru. VI kitab (2024) Bakı, Elm və təhsil
• Божества охоты и охотничий язык у абхазов. (К этнографии Абхазии) (1926) Сухум-Аqуа, с. 3-20. http://apsnyteka.org/file/gulia_d_bozhestvo_ohoty_i_ohotnichy_yazyk_u_abhazov_1926.pdf
• Доронин Дмитрий Юрьевич (2016) 1 (89) Между козлом и людоедом: мифологические рассказы об алмысах на Алтае. Живая старина. Журнал о русском фольклоре и традиционной культуре. с. 12-16
• Dümezil G. (2000) Kafkas Halkları Mitolojisi. Çeviren: Musa Yaşar Sağlam. Ankara
• Дыренкова Н.П. (1949) Охотничьи легенды кумандинцев / / Сб. Музея антропологии и этнографии. Т. 11. М.; Л., с. 110—132;
• Ефимова Л.С., Шкурко Н.С., Афанасьев Н.В., Антонова В.Н., Баишев И.И., Павлова О.К. (2019) Охотничья культура народа саха: человек и мир тайги. Culture and Civilization/ Vol 9, Is. 6A, p.315-327. http://publishing-vak.ru/file/archive-culture-2019-6/35-efimova.pdf
• Əsatirlər, əfsanə və rəvayətlər. (2005) Bakı, Şərq-Qərb
• Ильдарова Эмма Шахбоновна. (2007) Мифологические персонажи в прозаическом фольклоре рутульцев. Автореферат. Диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук. Махачкала
• Каташ Сергей Сергеевич. (1978) Мифы, легенды Горного Алтая. Горно-Алтайское отделение Алтайского книжного изд.
• Коблов Яков Дмитриевич. (1910) Мифология казанских татар. Казань
• Кондыбай С. (2005) Казахская мифология. Краткий словарь, Алматы, Нурлы Алем
• Ким – Малони, Ким А.А. (2016) Магическая охота с лесными духами по данным Сибирского фольклора. Вестник Томского государственного университета. История. № 5(43) С. 148-151. file:///C:/Users/User/Downloads/magicheskaya-ohota-s-lesnymi-duhami-po-dannym-sibirskogo-folklora.pdf
• Qarabağ: folklor da bir tarixdir, IV kitab (Laçın, Qubadlı və Zəngilan rayonlarından toplanmış folklor örnəkləri) (2013) Bakı, Elm və təhsil
• Qarabağ: folklor da bir tarixdir, X kitab (Zəngilan və Şuşa rayonlarından toplanmış folklor örnəkləri) (2018) Bakı, Elm və təhsil
• Малкондуев Х.Х. (1990) Древняя песенная культура балкарцев и карачаевцев. Нальчик: Эльбрус
• Мамчуева Ф.О. (2021) Культ охоты в мифологии и фольклоре карачаевцев и балкарцев // Материалы Международной научной конференции «Актуальные проблемы исследования и преподавания тюркских языков и литератур». – АзербайджанСумгаит.: Сумгаитский государственный университет С.467-471.
• Миягашева С.Б. (2017) Охотничьи ритуалы бурят в шаманских рукописях. Этнология/Ethnology. Journal of Ancient Technology Laboratory Vol. 13 No 4 С. 85-97. file:///C:/Users/User/Downloads/ohotnichi-ritualy-buryat-v-shamanskih- rukopisyah.pdf
• Мифы народов мира. (2008) Энциклопедия. Электронное издание. Москва
• Панина Т.И. (2016) Образы лесных духов в удмуртской мифологии и фольклоре: III. Обыда (Лесная женщина). Мифология удмуртов в историко-культурном наследии. №15, с.53-66 file:///C:/Users/User/Downloads/obrazy-lesnyh-duhov-v-udmurtskoy-mifologii-i-folklore-iii-obyda-lesnaya-zhenschina.pdf
• Потапов Л.П. (1973) Умай – божество древних тюрков в свете этнографических данных. Тюркологический сборник 1972. Изд. Наука, Москва с. 265-286. http://www.orientalstudies.ru/rus/images/pdf/p_turcologica_1972_1973_16_potapov.pdf
• Потапов Л.П. (1929) Охотничьи поверья и обряды у алтайскич турков. Культура и письменность Востока. Книга V, Баку, c. 123-149.
• Плаева З.К. (2017) Охотничьи божества и обычаи Кавказа: параллели с осетинами. NARTAMONGA/ VOL XII, N 1,2. c.189-204. https://vncran.ru/upload/nartamongae/2017/189-204.pdf
• Слепцов Юрий Алексеевич. (2020) Эhэкээн – архаичный образ покровителя охоты в Якутии (на основе архивных материалов И.С.Гурвича) Культура и цивилизация Том 10, № 3А с. 247-253 http://publishing-vak.ru/file/archive-culture-2020-3/29-sleptsov.pdf
• Сефербеков Р.И., Исрапилова З.А. (2011) Боги охоты у народов Северного Кавказа. Вестник Дагестанского научного центра № 42. c. 77-83.
• Şəki folklor örnəkləri. II kitab (2014) Bakı, Elm və təhsil
• Трояков П.А. (1969) Промысловая и магическая функция сказывания сказок у хакасов. Советская этнография. 2 Март-Апрел Москва, Наука, с. 24-34. https://www.booksite.ru/etnogr/1969/1969_2.pdf
• Умаралиев, Э.С. (2019) Культ животных в национальных играх кочевников и их связь с культом матери Умай [Текст]. Вестник, Российский государственный социальный университет. – Ош– № 2 (20). – ISSN: 1694-5727. – С. 82-87.
• Вирсаладзе Е.Б. (1976) Грузинский охотничий миф и поэзия. Москва
• Яданова К.В. (2009) Встреча охотника с духами-хозяевами / алмысом. Опыт указателя сюжетов и версий по материалам алтайской фольклорной традиции // Древности Сибири и Центральной Азии. Сб. науч. тр. / Под ред. В.И. Соёнова. Горно-Алтайск, № 1-2 (13-14). С. 174–185.