Oruc bəy Sultanəli bəy oğlu Bayat, 1602-ci ildən sonra Don Xuan (1560, Səfəvilər – 1620, İspaniya) — mənşəcə Azərbaycan türklərindən olan tarixçi, diplomat. 1599–1602-ci illərdə ispan kralı sarayında Səfəvi səfiri olmuşdur.
| Oruc bəy Bayat | |
|---|---|
| isp. Don Juan de Persia | |
| 1599 – 1602 | |
| Monarx | Şah Abbas |
| Sədr | Hüseynəli bəy Bayat |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | (59-60 yaşlarında) |
| Vəfat yeri | |
| Fəaliyyəti | yazıçı, diplomat |
| Atası | Sultanəli bəy Bayat |
| Həyat yoldaşı | Maria Villarte |
| Uşağı | Xuana Bernarda |
| Dini | İslam, katolisizm |
Oruc bəyin 1560-cı ildə doğulduğu ehtimal olunur.[1] Onun atası türk-qızılbaş tayfalarından olan məşhur Bayat boyunun nümayəndəsi[2][3] Sultanəli bəy Səfəvi şahı Məhəmməd Xudabəndənin (1578–1587) və onun oğlu Həmzə Mirzənin yaxın adamlarından olub.
Xudabəndənin hakimiyyəti illərində az qala bütün Azərbaycan Osmanlı imperiyası tərəfindən işğal olunmuşdu və səfəvi hakimlərinin bütün cəhdləri ilk növbədə Təbrizin azad olunmasına yönəldilmişdi. Gənc Oruc bəy atası ilə birlikdə Təbriz uğrunda döyüşlərdə iştirak edir. 1585-ci ildəki belə döyüşlərdən birində atası Sultanəli bəy Bayat həlak olur və onun öz hesabına topladığı 300 nəfərlik dəstənin komandanlığı Oruc bəyə tapşırılır.[4] Bundan 7 il sonra sonra Oruc bəy Əliqulu bəy Bayat ilə birlikdə Herat döyüşündə iştirak edib.
1599-cu ildə I Şah Abbas ingilis səyyahı Entoni Şirli və Hüseynəli bəy Bayatın başçılığı ilə Avropaya səfirlik göndərdi. Oruc bəy nümayəndə heyətinin tərkibində katib kimi işləyirdi. Səfirlik İspaniya, İngiltərə, Şotlandiya, Reç Pospolita, Moskva çarlığı və Venesiya respublikası hökmdarlarına məktub aparmışdı.[4]
9 iyun 1599-cu ildə İsfahanı tərk edən[5] səfirlik Kaşan-Qum-Savə-Qəzvin-Gilan yolu ilə getdi. Xəzər dənizində avqust və sentyabr ayları boyu şimal küləyi onların önündə əngəl olur və gəminin batmasının qarşısı son anda alınır və 2 ay sonra Manqışlağa çatırlar. Daha sonra onlar Həştərxana çatdılar və burada səfirlik Pirqulu bəyin başçılıq etdiyi, şahın əvvəllər çar Boris Qodunova göndərdiyi nümayəndə heyətini qarşıladı. Buradan onların səfəri Volqa çayı boyunca Kazana qədər uzanır 2 ay sonra Kazana çatırlar. Nijni Novqorod və Vladimirdən keçərək, Moskvaya gəlirlər. Noyabrda səfarət Moskvada böyük cah-cəlalla qarşılanır və çar Boris Qodunov tərəfindən təntənəli surətdə qəbul olunur. Lakin səfirlik heç vaxt Polşaya gedə bilmədi.[6] Oruc bəyin yazdığına görə, fasiləsiz yağan qar və yağış ara vermədiyindən onlar düz beş ay Moskvada qalırlar. 1600-cü ilin əvvəllərində çardan qiymətli hədiyyələr alan səfarət Qərbə doğru öz yoluna davam edir. Polşa versiyasına görə, Rusiya çarı Reç Pospolita və Səfəvilər arasında əlaqə qurulmasını istəmirdi. Çarın təkidi ilə nümayəndə heyəti Reç Pospolitadan yan keçərək[7] Skandinaviya ətrafından üzərək Arxangelsk limanı vasitəsilə Emden limanına, oradan isə 1600-cü ilin oktyabrında Praqaya çatdı. Səfirlik 13 avqust 1601-ci ildə İspaniyaya çatdı və burada Valyadoliddə kral III Filipp tərəfindən qarşılandı. Daxili çəkişmələr nəticəsində elçilərin bir qismi İspaniyada qalıb vəftiz olundu, onların arasında Əliqulu bəy Bayat da var idi.
Səfirliyin qalan hissəsi 1601-ci il oktyabrın 11-də yola düşdü. Hüseynəli bəy Bayat Lissabon vasitəsilə İrana yolunu davam etdirdi. Lakin Merida yaxınlığındakı yolda səfirliyin üzvü - bir molla bıçaqlandı və Hüseynəli bəy Orucu krala xəbər vermək üçün paytaxta göndərdi. Oruc bəyin ifadəsinə görə, Əli Qulunun (sonralar Don Felipe) yezuitlər tərəfindən necə öyrədildiyinə şahid olan Oruc 1602-ci il yanvarın 14-də Valyadoliddə vəftiz olundu və Don Xuan de Persia adını aldı.[4] Lakin o, çox güman ki, türkcə danışan Nikolas Krivelli adlı venesiyalı və Osmanlıdan xristianlığı qəbul etmiş və III Filippin tərcüməçisi Fransisko de San Xuandan təsirlənmişdir.[8] Xristianlığı qəbul edən digər şəxs Bünyad bəydir (Don Dieqo). Hər üç şəxsin xaç valideynləri kral və kraliça - III Filipp və Avstriyalı Marqarita idi.
Oruc bəy xristianlığa keçəndən sonra ailəsini İspaniyaya gətirmək məqsədi ilə İrana qayıtmağa qərar verdi və Hüseynəli bəyə Lissabonda çatdı. Səfirliyin başqa bir üzvü Həsənəli bəy onun gizlincə din dəyişdiyini aşkar edərək onu İslamdan dönmüş kimi öldürməklə hədələdiyi üçün plan uğursuz oldu. Səfirlik 1602-ci ildə Qoa vasitəsilə İrana getdi.[9]
Oruc bəy həmin ilin sonunda İspaniya kralından illik 1200 dukat təqaüd almağa başladı.[8] Lakin bir il sonra həm Bünyad bəy, həm də Oruc bəy həbs olundu və Səfəvilərin növbəti səfiri Bəstamqulunun katibi olan Xoca Həsənin ittiham olundular.[10] 1605-ci il mayın 16-da o, əvvəlcə Fransa səfirliyinə sığınsa da, səfirlikdən qovulmuş və sonradan bir il yarım həbsdə saxlanmışdır. Lakin qatilin sonradan xristianlığa keçmiş başqa bir iranlı - Fransisko de Persianın olduğu məlum oldu.
Oruc bəy və Bünyad bəy Alvaro de Karvaxal sayəsində sərbəst buraxılsa da, o, tam bəraət qazanmadı və Flandriyada dəniz qüvvələrində xidmət etməyə məcbur oldu. 13 fevral 1607-ci ildə Oruc bəy maliyyə çətinlikləri barədə məlumat verərək Bünyad bəy ilə ilə Flandriyaya səyahət etmək imkanının olmadığını bildirdi. Bir ay sonra, 1607-ci il martın 13-də o, kralla birlikdə Madridə köçdü və III Filippin fərmanı ilə ona olan təqaüd borcunu aldı. Bu maliyyə yardımı Oruc bəyə biznesə girməyə imkan verdi və burada o, Qalisiyanın San Xuan de Krespos kəndindən Alonso Seoane Salqado adlı bir qulluqçunu işə götürdü. Lakin 1609-cu il yanvarın 13-də onun maddi vəziyyəti pisləşdi və kreditorlar onun əmlakını ələ keçirdikləri üçün krala müraciət etməyə məcbur etdi. Onun xahişi təmin edilərək, maliyyə sabitliyi bərpa edildi. 1611-ci il yanvarın 21-də o, qulluqçusunu azad etdi və kraldan onu işlə təmin olunmasına köməklik etməsini istədi, kral fevralın 7-də bunu təsdiqlədi.[1]
1611-ci ilin martında Oruc bəy Tengiz bəy Rumlunun tərcüməçisi kimi Səfəvilərin Romadakı səfirliyində iştirak etmək imkanı təklif olunur. Qəbul etsə də, Tengiz bəyin xəstəliyi səbəbindən bu iş alınmadı. 11 aprel 1612-ci ildə o, İspaniyadakı yeni həyat yoldaşına 1600 real dəyərində zinət əşyaları, o cümlədən birində doqquz brilyantlı qızıl, digərində yaqut və üçüncüsündə zümrüd olan üzük hədiyyə etdi.[11]
1615-ci ildə Oruc bəyin həyatında daha bir uğursuzluq baş verdi, etibarnamə verdiyi Kristobal Hernandez adlı bir şəxs 1616-cı ilin yanvar və fevral ayları üçün Oruc bəyə verilməli olan kral təqaüdünü girov kimi istifadə edərək, onun adına kredit götürdü. Artıq 1500 real borcu olan Oruc bəy, kreditə icazə verməmək üçün keçmiş qulluqçusu Alonso Seoane və digər ispanların dəstəyi ilə notarius qarşısında ifadə verərək məhkəməyə müraciət etmişdi.[1]
7 fevral 1616-cı ildə Oruc bəy yenidən III Filippə müraciət edərək, Oruc bəyın xristian inancında qalmasını təmin etmək üçün 1602-ci ildə kral tərəfindən təyin edilmiş bir keşişin fəaliyyətinin dayandırılmasını xahiş etdi. Oruc bəy müraciətində iddia edirdi ki, İspaniyada uzun müddət yaşadıqdan, yerli qadınla evləndikdən, 8 yaşlı uşaq böyütdükdən və borc yükü altında qaldıqdan sonra artıq keşişin nəzarətini maliyyələşdirməyə ehtiyac qalmayıb. İki həftə sonra kralın cavabı sorğunun qəbul edildiyini təsdiqlədi və kahinin fəaliyyətinin çoxdan dayandırılmalı olduğunu bildirdi. Kral şurası belə nəticəyə gəldi ki, Oruc bəy artıq ispan sayılırdı.[1]
1616-cı ilin üçüncü rübündə Oruc bəy çox güman ki, həyat yoldaşını itirdi və qızının gələcəyi ilə bağlı daha çox narahat oldu. 1616-cı il noyabrın 5-də o, krala ərizə təqdim edərək, kralın əvvəllər Əliqulu bəyin qızına xərcləri üçün 30 dukat verdiyini xatırladıb və onun yerinə 100 dukatın öz qızına verilməsini xahiş edib. Bu tələb də təsdiqləndi.
Oruc bəyin Səfəvi İranında ailəsi var idi, lakin onları heç vaxt İspaniyaya gətirə bilmədi. Xristianlığa keçdikdən sonra katolik kilsəsi onun şəriət ilə bağladığı izdivacları keçərli saymayaraq İspaniyada evlənməyini məsləhət gördü. Oruc bəy 1606-cı ildə Kastiliyanın Medina del Pomar şəhərindən olan Maria Villarte adlı bir qadınla evləndi. Cütlüyün növbəti il Xuana Bernarda adlı bir qızı dünyaya gəldi.[1]
Bir çox Azərbaycandilli mənbədə onun 1602 və ya 1604-cü illərdə küçə döyüşlərindən birində öldürüldüyü qeyd edilir.[12] Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Atif İslamzadə isə Oruc bəyin sui-qəsd qurbanı iddia edirdi.[13] Jalə Qəmbərli məqaləsində bu gümanın 17-ci əsrə aid ispan müəllif Pinero de Veyqanın səbəb olduğu yanlış anlaşılma kimi göstərmişdir.[14]
İspan tədqiqatçı Luis Gil Fernandezin tədqiqatı nəticəsində tapılmış 12 iyun 1621-ci ildə Oruc bəyin qızı Xuana Bernarda tərəfindən yazılmış ərizə, onun yetim qaldığını və indi Madriddəki Pinto monastırında rahibə olduğunu deyirdi. Görünür ki, Oruc bəy 1621-ci ilin yayından öncə vəfat etmişdir amma onun ölümünün dəqiq tarixi və dəfn olunduğu yer məlum deyil.[1]
Oruc bəy 1604-cü ildə İspaniya krallığının paytaxtı Valyadolid şəhərində ispan dilində keşiş Alonso Remon tərəfindən tərcümə edilərək yayımlanmış "İranlı Don Xuanun hesabatı" (isp. Relaciones de Don Juan de Persia) kitabını qələmə alıb.[8] Bu kitabın tamamilə Oruc bəyə aid olması ilə bağlı akademiyada şübhələr var. İspan ədəbiyyat tarixçisi Emilio Kotarelonun (1857-1936) fikrincə, yenicə xristian olmuş Oruc bəy belə qısa bir vaxtda kitab yaza biləcək qədər kastiliya dilini axıcı bilə bilməzdi. Onun fikrincə, bu kitabın həmmüəllifi əslində elə Alonso Remondur.[15] 1561–1632‑ci illərdə yaşamış Alonso Remon Oruc bəyi həbsdən qurtarmış Alvaro de Karvaxalın katibi kimi çalışırdı. Əliqulu bəyin xristianlığı qəbul etdiyi Yezuit evinin rəhbəri Françesko de Qalarza (1548–1606) isə həmin kitabın nəşrinə icazə vermişdi. 1602‑ci ildə Kastiliya senzorluğuna yüksələn Qalarza, Remonun etdiyi Oruc bəyin əsərini 20 oktyabr 1603‑cü ildə təsdiqləmişdi. Tədqiqatçılar hesab edirlər ki, Oruc bəyin xatirələrində Yezuit orderinin banisi İqnati Loyolaya dair, yeni xristian olmuş bir iranlının bilə bilməyəcəyi dərəcədə detallı məlumatları əslində Remon qələmə alıb.[8]
Kitabın orijinalının farsca və ya türkcə yazılmağı mümkündür.[10] Belə ki, qızılbaş tayfaları haqda o vaxt ispanlara məlum olmayan məlumatlar mövcuddur, həmçinin kitabın sonunda müxtəlif farsca və türkcə sözlərin tərcümələri var. O, “darğa”, “eşikağasıbaşı”, “axta” (xədim), “zəhrimar” kimi sözlərin tərcüməsini, hətta “Çingiz”, “İmam Rza”, “Xudabəndə” və “Pərixan xanım” kimi şəxs adlarının da izahını verir. Hər bir sözün önündə “P” (fars), “T” (türk) və “A” (ərəb) hərfləri yerləşdirərək etimoloji mənbəni də göstərir.[10]
Kitab 1926-cı ildə ingiliscəyə çevrilərək, Londonda nəşr edilib[16], 1959-cu ildə fars dilinə tərcümə olunub. Bu kitab rus dilinə Bakıda orta əsrlər tarixi üzrə tanınmış alim Oqtay Əfəndiyev və Akif Fərzəliyev tərəfindən geniş giriş və şərhlərlə çevrilmiş və nəşr olunmuşdur.[17]
Oruc bəy və Hüseynəli bəy 1601-ci il 7 oktyabrda Valyadolid şəhərindəki San Pablo kafedralında keçirilən Avstriyalı Annanın vəftiz mərasimində iştirak etmişdi.[10] Həmin dövrdə İspaniyada yaşayan və Salamanka Universitetində təhsil alan florensiyalı tədqiqatçı Cirolamo da Sommaya (1573–1635) Hüseynəli bəynin bu mərasimdə mahnı ifa etdiyini qeyd etmişdi. O, Hüseynəli bəynin mahnısına "Şahzadənin doğumu münasibətilə İran səfirinin etdiyi mahnı" (isp. Canción que el Embaxador de Persia hizo al nacimiento de la Princesa) adını verir. O, həmçinin Oruc bəyin "Eşq məni əsir etdi" (isp. Tiéneme cautivo amor) adlı mahnı yazdığını qeyd etmişdi. Hər iki mahnını təhlil etmiş Françesko de Benediktis isə şeir müəllifinin kastiliya dilini bilən Oruc bəy Bayat olduğunu iddia edir.[18] Françesko bunu Oruc bəyin İranda aldığı yüksək təhsillə əlaqələndirir. Lakin Luiz Gil Fernandez bu fikrə qarşı çıxaraq, Oruc bəyin qısa müddətdə kastilya dilində sonet və ya qafiyəli şeir yazmasının çox sadəlövh fərziyyə olduğunu bildirir.[1]
Bununla belə 1615-ci ildə Oruc bəy kralın tərcüməçisi Françesko de Qurmendinin müəllifi olduğu “Hökmdarların Fiziki və Əxlaqi Doktrina” (isp. La Doctrina Physica y Moral de Principes) kitabına sonet yazmışdı.
Ümumiyyətlə Don Xuanın İspaniyada geniş sosial dairəsi var idi. O, Əliqulu bəy (Don Felipe) və Bünyad bəy (Don Dieqo) kimi şəxslərlə dostluğunu davam etdirirdi. Onun sosial şəbəkəsinə Maksimiliano de Sespedes, Aqustin de Teksada, şair Alonso de Ledesma və Seqoviyadan olan şairə Ana de Espinosa i Ledesma[19] kimi görkəmli şəxslər də daxil idi. Digər görkəmli dost Migel de Servantesin həmyerlisi, Oruc bəyin kitabına şeirlər yazan Aqustin de Virueqa idi.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Gil, Luis. "Apuntamientos para una biografía de don Juan de Persia" [İranlı Don Xuanın tərcümeyi-halı üçün qeydlər]. Boletín de la Real Academia Española (ispan). 99 (320). 2019: 618–631.
- ↑ Fisher; və b. The Cambridge History of Iran, Volume 6. Cambridge: Cambridge University Press. 1986. səh. 387. ISBN 978-0521200943.
- ↑ Blow, David. Shah Abbas: The Ruthless King Who Became an Iranian Legend. I.B.Tauris. 2009. səh. 61. ISBN 978-0857716767.
(...) and another Bayat noble, Uruch Beg, who acted as first secretary.
- ↑ 1 2 3 F. Cutillas, José, "Don Juan de Persia", Christian-Muslim Relations 1500 - 1900 (ingilis), Brill, İstifadə tarixi: 2023-12-30
- ↑ Gil Fernández, Juan. "Sobre el trasfondo de la embajada del Sha Abbas I a los príncipes cristianos: contrapunto de las 'relaciones' de d. Juan de Persia" [Şah I Abbasın xristian knyazlarına səfirliyi fonunda: İranlı Don Xuanın hesabatı haqda əks fərziyyə]. Estudios clásicos (ispan). 27 (89). 1985: 347–377. ISSN 0014-1453.
- ↑ Nəcəfli, Tofiq. "From the history of Safavid-Poland relations in the first half of the 17th century" (PDF). Studia Wschodnioeuropejskie (18). ISSN 2450-0267.
- ↑ Połczyński, Michael. "The Relacyja of Sefer Muratowicz: 1601–1602 Private Royal Envoy of Sigismund III Vasa to Shah 'Abbas I" [Səfər Muradoviçin yazıları: 1601-1602-ci illərdə III Sigizmund Vazanın Şah I Abbasa xüsusi səfiri]. Turkish Historical Review (ingilis). 5 (1). 2014-04-30: 59–93. doi:10.1163/18775462-00501009. ISSN 1877-5454.
- ↑ 1 2 3 4 García Hernán, Enrique. Persian Knights in Spain: Embassies and Conversion Processes [İspaniyadakı İran cəngavərləri: səfirliklər və din dəyişmə prosesləri] // García Hernán, Enrique; Cutillas Ferrer, José; Matti, Rudi (redaktorlar ). The Spanish Monarchy and Safavid Persia in the Early Modern Period: Politics, War and Religion [Erkən Müasir Dövrdə İspan Monarxiyası və Səfəvi İranı: Siyasət, Müharibə və Din] (ingilis). Albatros Ediciones. 2016. 63–97. ISBN 9788472743182.
- ↑ Kołodziejczyk, Dariusz. The Relations of the Polish-Lithuanian Commonwealth with Safavid Iran and the Catholicosate of Etchmiadzin in the light of archival documents [Arxiv sənədləri işığında Reç Pospolitanın Səfəvi İranı və Eçmiədzin Katolikosluğu ilə əlaqələri] (ingilis). Varşava. 2017. 70.
- ↑ 1 2 3 4 Ağa, Cavid. "Şah Abbasın Avropa casusları – İspaniya səfirliyi və Oruc bəy Bayatın taleyi". Baku Araşdırmalar İnstitutu (az.). 2024-09-16. İstifadə tarixi: 2025-05-03.
- ↑ Alonso Acero, Beatriz. "'Being so thoroughly spanish, the persians': conversion and integration during the monarchy of Philip III" ['Hərtərəfli ispan olmuş iranlılar': III Filippin monarxiyası dövründə din dəyişmə və inteqrasiya]. The Spanish Monarchy and Safavid Persia in the Early Modern Period: Politics, War and Religion. Albatros. 2016: 99–126. ISBN 978-84-7274-318-2.
- ↑ Turan, Anar. "Don Juan ləqəbli məşhur azərbaycanlı… və ya Migel de Servantesin dostu". Xalq qəzeti. 22-04-2012.
- ↑ İslamzadə, Atif. "Dörd yüz ilin yalanı - Don Juan ləqəbli Oruc bəy Bayat". mia.az (az.). 08-03-2017. İstifadə tarixi: 2025-05-03.
- ↑ Qəmbərli, Jalə. "Oruc bəy Bayat, yoxsa Persiyalı Don Xuan?," (PDF). Elmi İş. 20 (4). 2010.
- ↑ Cotarelo, Emilio. Obras de Alonso Jerónimo de Salas Barbadillo (ispan). 1. Madrid: Tipografía de la Revista de Archivos. 1907. xxxii.
- ↑ Bayat, Oruc bəy. Don Juan of Persia: A Shi'ah Catholic 1560-1604 (ingilis). Strange, G. Le tərəfindən tərcümə olunub. Routledge. 2013. ISBN 978-1-134-28459-7.
- ↑ Россия и Европа глазами Орудж–бека Баята — Дон Жуана Персидского Arxivləşdirilib 2022-07-22 at the Wayback Machine. Перевод с английского, введение, комментарии и указатели О. Эфендиева и А. Фарзалиева. Санкт-Петербург: "Филологический факультет СПбГУ; Издательство Санкт-Петербургского университета", 2007, 211 с. ISBN 5846504051, ISBN 5288041393
- ↑ de Benedictis, Francesco. "Tra letteratura di viaggio e memoria nella Valladolid del 1601". Atti del XXI Convegno [Associazione Ispanisti Italiani]: Salamanca 12-14 settembre 2002, Vol. 1, 2004 (Letteratura della memoria), ISBN 88-86897-33-2, págs. 85-98. Associazione Ispanisti Italiani, AISPI. 2004: 85–98.
- ↑ Revilla, Angel. Notas para la historia de la poesía segoviana [Seqoviya poeziya tarixi haqda qeydlər] (ispan). 8. Segovia: Instituto Diego de Colmenares. 1956. 20.
- Azərbaycan Tarixi Portalı :Каджар Чингиз. Выдающиеся сыны древнего и средневекового Азербайджана. — Баку, издательство "Азербайджан" — 370146, Метбуат проспекти, 520-й квартал., издательство "Эргюн", 1995. — 392 с. (rus.)
- E. Zinovyeva "İran motivləri" (rus.)
- Don Juan of Persia, a Shiàh Catholic, 1560–1604 By Juan (de Persia), Guy Le Strange [ölü keçid] (ing.)
- Relaciones de Don Juan de Persia sobre las cosas notables de Persia (1604)
- W. E. D. Alden "Notes on Don Juan of Persia's account of Georgia", 1930, School of Oriental and African studies (ing.)