Orta əsrlər Azərbaycan tərcümə sənəti

XIV əsr Azərbaycan şairi Mustafa Zərir VIII əsr müəllifi İbn İshaqın “Sirətün-Nəbi” əsərini ərəb dilindən tərcümə etmişdir. O, Məhəmməd peyğəmbərin həyatından bəhs edən bu əsərin quruluşunu dəyişmədən tərcümə etmişdir. 1388-ci ildə tamamlanan “Sirətün-Nəbi” əsəri türk xalqları arasında Məhəmməd peyğəmbər haqqında yazılmış ilk dini dastan hesab edilir, bir neçə əlyazması Konyanın (Türkiyə) Mövlana muzeyində saxlanılır. Mustafa Zərir həmçinin IX əsr ərəb tarixçisi Vəqidinin “Fütuhüş-Şam” əsərini 1393-cü ildə nəsrlə tərcümə etmişdir. Mövzü müsəlmanların Suriyanı işğal etməsidir.^[1]

Sufi şairi Şeyx Əlvan Şirazi Şeyx Mahmud Şəbüstərinin "Gülşəni-raz" əsərini azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir.^[2] XIV yüzilliyin ortalarında Şirazdan Osmanlı imperiyasına köçmüş Şeyx Əlvan “Gülşəni-raz” əsərini 1426-cı ilin yazında bitirmiş^[3] və onu Osmanlı hökmdarı Sultan II Murada həsr etmişdir.^[4] Bu tərcümə fəlsəfi məzmun daşıyır və sufi həyat tərzini təbliğ edir.^[5]

Şeyx Fəridəddin Əttarın “Əsrarnamə” əsəri Əhmədi Təbrizi tərəfindən farscadan türk dilinə tərcümə edilmişdir. Əhmədi Təbrizi bu tərcüməni Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Xəlilə ithaf etmişdir.^[6] Digər bir fikrə görə isə əsərin ithaf edildiyi şəxs Sultan Yaqubun əmirül-ümərası, təsəvvüfə olan marağına görə Sufi Xəlil olaraq məşhurlaşmış Xəlilullahdır. Əsər 1865 beytdir, 1479-cu ildə Təbrizdə tamamlanmışdır.^[7] Əsrarnamə əsas xətlərilə köhnə Anadolu türkcəsinin xüsusiyyətlərini daşıyır. Təbrizdə yazıldığı üçün Azəri ləhcəsinə aid xüsusiyyətlər görülür. Fars dilindən tərcümə edildiyi üçün fars dilinin cümlə quruluşunu ehtiva edir.^[8]

Əhmədinin tərcümə yoxsa orijinal əsər olması dəqiq deyil, həcmcə Əttarın “Əsrarnamə”si Əhmədinin əsərindən iki dəfə böyükdür. Hər iki əsərdə Davud və Musa peyğəmbərin həyatından kiçik hekayələr verilir.^[9] Əhmədinin hekayələrindən yalnız üçü Əttarın əsərində də var.^[10] Məmmədağa Sultanova görə bəzi hekayələr Cəlaləddin Ruminin məsnəvisindən götürülmüşdür.^[11]

“Əsrarnamə” tərcüməsi bədiilik baxımından Şirazinin “Gülşəni-raz tərcüməsi”ndən geri qalır. Fuad Köprülünün fikrincə buna səbəb həmin dövrdə əsərlərin sufizmi xalq arasında yaymaq üçün sadə dildə yazılması idi.^[12] Əhmədi Təbrizi tərcüməsində çoxlu ərəb və fars sözləri olsa da xalq danışıq dilinə yaxındır.^[13] “Əsrarnamə” əsərində işlənmiş türk mənşəli sözlərin müəyyən bir hissəsi hazırda Azərbaycan dilində olmasa da, belə sözlərə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında, Azərbaycan şairləri İmadəddin Nəsimi, Kişvəri, Şah İsmayıl Xətai və Qövsi Təbrizinin şeirlərində rast gəlinir.^[14]

“Möcünamə” əsəri XVI əsrdə Məqsudi isimli şair tərəfindən yazılmışdır. XVIII əsrə aid iki əlyazması AMEA-ın Əlyazmalar institutunda saxlanılır. 6160 beyti olan tərcümə əsəri 1515-ci ildə yazılmışdır. Fars dilindən tərcümə edilmişdir. Əsər İslamda müqəddəs olan şəxsiyyətlərin həyatlarında baş vermiş möcüzəli hadisələr haqqında olduğu üçün adı “Möcüznamə”dir.^[15] Əsərin farsca hansı əsərin tərcümə olduğu bəlli deyil. Məqsudi Əhmədi Təbrizinin yolundan gedərək Fəriddədin Əttar və başqa farsdilli müəlifflərin əsərlərindən tərcümə edib, kitab şəklinə salmışdır.^[16]

Səfəvilər dövlətinin hökmdarı Şah I Abbasın dövründə saray kitabxanaçısı olmuş Azərbaycan şairi Sadıq bəy Əfşar Mövlana Cəlaləddin Ruminin "Məsnəvi"sini farscadan azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir.^[17]

• MÖHSÜN NAĞISOYLU. XVI ƏSR AZƏRBAYCAN TƏRCÜMƏ ƏSƏRİ “KƏVAMİLÜT-TƏBİR”. Bakı. 2011.
• MÖHSÜN NAĞISOYLU. ƏHMƏDİ TƏBRİZİ VƏ “ƏSRARNAMƏ” TƏRCÜMƏSİ. Bakı. 2012.
• Şeyx Səfi Təzkirəsi, Ana dilimizin dəyərli yazılı abidəsi. Bakı. 2006.
• Willem Floor and Hasan Javadi. The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran. 2013.
• H. Javadi and K. Burrill. AZERBAIJAN x. Azeri Turkish Literature. İranica. 1988.
• Eir. FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD. İranica. 2000.
• Gönül Ayan. Tebrizli Ahmedi ve Esrar-name isimli mesnevisi (PDF).^{[ölü keçid]}