On qiraət

Qiraət elmi haqqında ilk əsərlər qələmə alındığı dövrdə qiraətlər hələ "Yeddi qiraət" və "On qiraət" şəklində sistemləşməmişdi. On qiraət, yeddi məşhur qiraətə üç qiraətin də əlavə edilməsi ilə meydana çıxmışdır. On qiraəti ilk dəfə sistemləşdirən və bu haqda "əl-Qayə fil-qiraətil-əşr" adlı əsər qələmə alan İbn Mehran ən-Nisaburi olmuşdur. Əndərəbi "Qiraətül-qurrail-mərufin bi-rəvayətir-rüvatil-məşhurin" adlı və Əbül-Əla əl-Həmədani, "Qayətül-ixtisarfil-qiraətil-əşr li-əimmətil-əmsar" adlı əsərləri ilə bu yolu təqib edərək, on qiraəti rəvayətləri və təriqləri ilə birlikdə tanıtmışlar. Ancaq bu sistem qiraət təhsilində qəbul olunmamışdır. Onluq təsnifini qiraət təhsilində bir təriq halına salan İbn əl-Cəzəri olmuşdur. Onun "ən-Nəşr", "Tayyibətün-Nəşr" və "Təqribün-Nəşr" adlı əsərləri vasitəsilə qiraət tədrisində yeddi təriqinin yerini on təriq almışdır. Əvvəllər Misir, Osmanlı imperiyası və Orta Asiyanın bəzi yerlərinə yayılmış onluq sistem, Əndəlüsün ispanlar tərəfindən işğalından sonra (1492) bütün İslam aləminə yayılmışdır.^[1]

• Nafi (v. 169/785). Əbu Ruveym Nafi ibn Əbdürrəhman ibn Əbu Nueym əl-Leysi. Əslən isfahanlıdır, Mədinədə vəfat etmişdir. Nafinin raviləri bunlardır:

1. Qalun (v. 220/835). İsa ibn Mina. Mədinədə vəfat etmişdir.
2. Vərş (v. 197/812). Osman ibn Səid əl-Misri. Misirdə vəfat etmişdir.

• İbn Kəsir (v. 120/738). Abdullah ibn Kəsir. Tabiin nəslindəndir. Məkkədə vəfat etmişdir. İbn Kəsirin raviləri:

1. əl-Bəzzi (v. 250/864). Əhməd ibn Məhəmməd ibn Abdullah ibn Əbu Bəzzə.
2. Qunbul (v. 291/904). Məhəmməd ibn Əbdürrəhman ibn Məhəmməd ibn Xalid ibn Səid. Məkkədə vəfat etmişdir.

• Əbu Əmr (v. 154/771). Zeyyan ibn Əla ibn Əmmar əl-Məzini əl-Bəsri. Adının Yəhya olduğu da rəvayət edilmişdir. Kufədə vəfat etmişdir. Əbu Əmrin raviləri:

1. əd-Duri (v. 246/860). Əbu Əmr Həfs ibn Ömər ibn Əbdüləziz əd-Duri.
2. əs-Susi (v. 261/875). Əbu Şüeyb Saleh ibn Zəyyad ibn Abdullah əs-Susi.

• İbn Amir (v. 118/736). Abdullah ibn Amir əş-Şəmi əl-Yəhsubi. Vəlid ibn Əbdülməlik zamanında Dəməşqin qazısı olmuşdur. Tabiin nəslindəndir. Dəməşqdə vəfat etmişdir. İbn Amirin raviləri:

1. Hişam (v. 245/859). Hişam ibn Əmmar ibn Nuseyr əl-Qazi əd-Dəməşqi. Dəməşqdə vəfat etmişdir.
2. İbn Zəkvan (v. 242/856). Abdullah ibn Əhməd ibn Bəşir ibn Zəkvan əl-Qureyşi əd-Dəməşqi. Dəməşqdə vəfat etmişdir.

• Asim (v. 127/745). Asim ibn Əbun-Nücud. Künyəsi Əbu Bəkirdir. Tabiin nəslindəndir. Kufədə vəfat etmişdir. Asimin raviləri:

1. Şöbə (v. 193/809). Əbu Bəkr Şöbə ibn Əyyaş ibn Səlim əl-Kufi. Kufədə vəfat etmişdir.
2. Həfs (v. 180/796). Həfs ibn Süleyman ibn əl-Muğirə əl-Bəzzar əl-Kufi.

• Həmzə (v. 156/773). Həmzə ibn Həbib ibn Əmmarə əz-Zəyyat əl-Fərdi ət-Təmimi. Əbu Cəfərin xilafəti dövründə Hilvanda (İraq) vəfat etmişdir. Həmzənin raviləri:

1. Xələf (v. 229/844). Xələf ibn Hişam əl-Bəzzar. Bağdadda vəfat etmişdir.
2. Xəllad (v. 220/835). Xəllad ibn Xalid. Kufədə vəfat etmişdir. Xələf və Xəllad qiraəti imam Həmzədən Əbu İsa Süleym ibn İsa əl-Hənəfi vasitəsilə rəvayət etmişlər.

• əl-Kisai (v. 189/805). Əli ibn Həmzə. Xorasan səfəri zamanı Rey şəhərinin Rənbəviyə bölgəsində vəfat etmişdir. əl-Kisainin raviləri:

1. Əbül-Haris (v. 240/854). əl-Leys ibn Xalid əl-Bağdadi.
2. əd-Duri (v. 246/860). Əbu Əmr Həfs ibn Ömər ibn Əbdüləziz əd-Duri (Əd-Duri eyni zamanda Əbu Əmrin də birinci ravisidir).

Bu imamların qiraətləri "Qiraəti-Səba" (Yeddi qiraət) adlanır. Bu Yeddi qiraətə sonradan (etibarlı hesab edilən) üç qiraət də əlavə olunmuşdur. Bunların arasında ən populyarı Asim ibn Bəhdələnin (Qirati-Asim) qiraətidir.^[2][3]

• Əbu Cəfər (128–746). Yezid ibn əl-Qaqa əl-Məhzumi əl-Mədəni. Mədinədə vəfat etmişdir. Əbu Cəfərin raviləri:

1. İbn Vərdan (160–776). Əbül-Haris İsa ibn Vərdan əl-Mədəni. Mədinədə vəfat etmişdir.
2. İbn Cəmmaz (170–786). Əbür-Rabi Süleyman ibn Müslim ibn Cəmmaz əl-Mədəni. Mədinədə vəfat etmişdir.

• Yaqub (v. 205/825). Əbu Məhəmməd Yaqub ibn İshaq ibn Zeyd əl-Hədrəmi əl-Bəsri. Bəsrədə vəfat etmişdir. Yaqubun raviləri:

1. Ruveys (238–852). Əbu Abdullah Məhəmməd ibn əl-Mütəvəkkil əl-Lului əl-Bəsri. Bəsrədə vəfat etmişdir.
2. Rəvh (234–848). Əbül-Həsən Rəvh ibn Əbdülmömin əl-Bəsri ən-Nəhvi.

• Xələf (v. 229/844). Əbu Məhəmməd Xələf ibn Hişam ibn Saleh əl-Bəzzar əl-Bağdadi. Xələfin raviləri:

1. İshaq (286–899). Əbu Yaqub İshaq ibn İbrahim ibn Osman əl-Vərraq əl-Mərvizi əl-Bağdadi.
2. İdris (292–904). Əbül-Həsən İdris ibn Əbdülkərim əl-Bağdadi əl-Həddad. Qurban bayramı günü vəfat etmişdir.

Yuxardakı on qiraət birlikdə "Qiraəti-Əşəra" (On qiraət) adlanır. Bu qiraətlər mütəvatir qiraətlər olub, dünyaya ən çox yayılmış qiraətlərdir.^[1]

Qiraət imamlarının rəmzləri bunlardır:

1. Nafi (Mədinənin qiraət imamı) — ا (əlif):
2. İbn Kəsir (Məkkənin qiraət imamı) — د (dəl);
3. Əbu Əmr (Bəsrənin qiraət imamı) — ح (ha);
4. İbn Amir (Şamın qiraət imamı) — ك (kəf);
5. Asim ibn Bəhdələ (Kufənin qiraət imamı) — ن (nun);
6. Həmzə (Kufənin qiraət imamı) — ف (fə);
7. Əl-Kisai (Kufənin qiraət imamı) — ر (ra);
8. Əbu Cəfər (Mədinənin qiraət imamı) — جع (cin-ayn)
9. Xələf (Kufənin qiraət imamı) — خل (xa-ləm);
10. Yaqub əl-Hədrəmi (Bəsrənin qiraət imamı) — يع (yə-ayn).^[4]

• İbn Mehran ən-Nisaburi, "əl-Qayə fil-qiraətil-əşr" (Riyad 1985, 1990), "əl-Məbsut fil-qiraətil-əşr" (Dəməşq Dımaşk 1980);
• Mübarək ibn Həsən əş-Şəhrəzuri, "əl-Misbəhuz-zahir fil-qiraətil-əşril-bəvahir";
• Əbül-Əla əl-Həmədani, "Qayətül-ixtisarfil-qiraətil-əşr li-əimmətil-əmsar" (Ciddə 1994);^[5]
• İbnül-Vəcih,"əl-Kənz fil-qiraətil-əşr" (Beyrut 1998);
• İbn əl-Cəzəri, "ən-Nəşr fil-qiraətil-əşr" (Qahirə 1976), "Tayyibətün-Nəşr fil-qiraətil-əşr" (Qahirə 1935, Bu əsər "İtxəfül-bərərə fil-qiraət vər-rəsm vəl-əy vət-təcvid" adlı məcmuəyə daxildir), "Təqribün-Nəşr fil-qiraətil-əşr" (Qahirə 1961, 1992), "Təhbirüt-Təysir fi qiraətil-əimmətil-əşəra" (Qahirə 1972; Beyrut 1983).^[1]

• Yeddi qari