Oğlanın macəraları

Nağıl ilk dəfə 1904-cü ildə Nuxada, "Приключения мальчика" ("Oğlanın sərgüzəştləri") adı nəşr olunmuşdur. Bu Azərbaycan nağılında bir qadının bir oğlu və oğlunun çox yaxın dostu olan bir dayçası var. Lakin oğlanla dayçanın yaxınlığı oğlanı dərslərindən uzaqlaşdırır. Onların dostluğuna son qoymaq niyyətində olan qadın həkim çağırır və ona özünü xəstə kimi göstərəcəyini və həkimin dərman kimi dayça əti təyin etməsini xahiş edir.

Həkim qadınla razılaşır və həkim qadının ərinə deyir ki, onu ancaq dayçanın əti sağalda bilər. Qadının əri oğlu ilə sevimli atını öldürmək barədə danışmağa gedir. Bu xəbərdən kefi pozulan oğlan dayça ilə danışır və vəziyyəti ona başa salır. Sonra dayça dil açıb danışmağa başlayır və oğlana dərsə getməyi, sonra evə qayıdıb atasından sonuncu dəfə dayça ilə bir az gəzməyi istəməsini tövsiyə edir. Gəzinti zamanı isə, oğlan atın bədənindən möhkəm yapışıb onu möhkəm qamçılamalı və evdən uzaqlaşmalıdır.

Oğlan atın planına əməl edir və hər ikisi ata-anasının evindən uzaqlaşaraq meşəyə gedirlər. Onlar meşədə güclü hənirti eşidirlər. Səs gələn yerə baxanda görürlər ki bir pələng maralı yeyib, amma maralın buynuzları pələngin ağzında ilişib qalıb. Oğlan pələngə kömək etmək üçün maralın buynuzlarını kəsir və pələng ona minnətdarlıq əlaməti olaraq balalarından birini verir. Səyahətə davam edən oğlan bir az irəlidə eyni çətinliyə düşən aslanla qarşılaşır. Aslana da kömək edən oğlan maralın buynuzlarını aslanın ağzından kəsir və aslan da minnətdarlıq əlaməti olaraq ona balalarından birini verir.

Daha sonra oğlan və bala heyvanlarla şəhərə gəlir. Balalar oğlana deyirlər ki, atı saxlamaq üçün onlarla birlikdə qoysun özü isə iş tapmağa getsin. O, iş tapmaq üçün şəhərə gedərkən, o, balaların köməyinə ehtiyac duyarsa əllərini bir birinə vuararaq çaoan çalıb onları köməyə çağırsın. Oğlan onların məsləhətinə əməl edir və yşəhərin şahının bağında bağban kimi işə düzəlir. Günlərin bir günü oğlan pələng və şir balasını çağırır. Onlara yer qazmağı tapşırır, özü isə, at ilə gəzməyə başlayır. Oğlana aşiq olan, padşahın kiçik qızı bu hadisələrin şahidi olur.

Bir müddət sonra şahın qızları evlilik keyfiyyətlərinə sahib olduqlarını və evlənməyə hazır olduqlarının bildirmək üçün atalarına müxtəlif dərəcədə yetişmiş üç qarpız göndərirlər göndərirlər. Şahın vəzirləri şahzadələrin niyyətini şaha şərh edir və padşah şəhərin bütün gənclərini şəhərin meydanına toplaşmağı əmr edir. Qaydalara görə şahzadələr seçdikləri taliblərinə alma atacaqlar. Tədbir zamanı böyük şahzadə almanı böyük vəzirin oğluna, ortancıl isə bir zadəgan oğluna atır. Ancaq kiçik şahzadə almasını heç kimə atmır. Sonra padşah məclisdə olmayanların olub-olmadığını soruşur və ona təvazökar bir bağban haqqında danışırlar. Bağbanı gətirirlər və ən kiçik şahzadə almanı onun yanına atır. Qızının bu hərəkəti padşahı dəhşətə gətirir. Şah, qızının bu hərəkəti təkrar etməsini israr edir. Qız, yenə bağbanı seçir.

Kral böyük qızları üçün təm-təraqlı toy edir. Kiçik qız isə bağban ilə evlənərək bağçanın yaxınlığındakı daxmaya köçür. Daha sonra padşah xəstələnir və saray həkimləri deyirlər ki, onu ancaq dadlı maral əti sağalda bilər. Şahın iki kürəkəni maral əti üçün ova gedir. Bu zaman bağban arvadından soruşur ki, atası ona at ala bilərmi? Şahzadə atası ilə danışmağa gedir, lakin şah, hələ də kiçik qızının ər seçiminə əsəbiləşərək ondan imtina edir. Şahın bu reaksiyasına baxmayaraq, bağban pələng və aslan və at dostunu çağıraraq onlarla ova gedir.

Oğlan canavar balalarına daha yaxşı ov etmək üçün bütün heyvanları dərədə bir yerə toplamağı əmr edir. Sonra birdən digər kürəkənlərinin yaxınlaşdığını görür. Onlar oğlandan bir az ət istəyirlər və oğlan onlara bir az ət verməyə razı olur. Maralı öldürəndə, o, ətin dadı heyvanın başına və ayağına getməli olduğunu bildirir. Böyük kürəkənlər maral əti gətirir, arvadları xəstə atalarına yemək hazırlayır. Padşah onların dadsız yeməklərini yeyir, ancaq yaxşılaşmır. Lakin kiçik şahzadə ona maralın baş və ayağından hazırlanmış yemək gətirir və kralın səhhəti yaxşılaşır.

Bir müddət sonra padşaha qonşu padşahın onun şəhərinə hücum etməyə hazırlaşması xəbəri gəlir və o, öz səltənətini müdafiə etmək üçün ordusu ilə yola düşür. Döyüşün əvvəlində düşmən ordusu şahın ordusunu məğlub edir. Ancaq sonradan iki heyvan, bir pələng və bir aslanın müşayiəti ilə döyüş meydanında əsrarəngiz cəngavər peyda olur. Cəngavər düşmən ordusunu məhv edir. Padşah öz qəribə xilaskarını qarşılamağa gedir və ONUN əlində yara görüb, dəsmalını çıxarıb əlini bağlayır, sonra şəhərə qayıdır.

Növbəti gün padşah xalqı bayram ziyafətinə çağırır və ümid edir ki, onu xilas edən sirli cəngavarı görə biləcək. Ancaq qonaqlar arasında əli yaralı birini görmür və hamının ziyafətdə olub-olmadığını soruşur. Mühafizəçilər bağbanın olmadığını bildirirlər. Sonra bağbanı da ziyafətə gətirirlər. İnsanlar yeməkdən əvvəl əllərini yuyanda padşah dəsmalın və bağbanın əlindəki yaranı görür, onun döyüş meydanında döyüşçü olduğunu anlayır. Daha sonra şah kiçik qızına razılıq verir və onu özünün varisi təyin edir.^[1]

Nağıl ikinci dəfə, Azərbaycan folklorşünası Hənəfi Zeynallı tərəfindən 1930-cu ildə Naxçıvandakı toplanmış və "Oğlanın sərgüzəştləri" (Bir oğlanın sərgüzəştləri) adı ilə nəşr etdirilmişdir.^[2] Nağılın ikinci çapı birincisində yazılanlardan çox da fərqlənmir. Burada da, oğlanın, dostu olan atına çox bağlı olması, anasını incidir. O, özünü xəstə kimi göstərərək, dərman kimi at ətini istəməklə oğlanı atdan birdəfəlik ayırmaq qərarına gəlir. Oğlan bu barədə ata danışır. Sonra onlar qaçmaq planı qururlar və başqa şəhərə qaçırlar. Yolda oğlan aslan və pələngi xilas edir. Getdikləri şəhərdə oğlan şahın bağında bağban işləməyə başlayır. Şahın kiçik qızı oğlanı görür və ona aşiq olur. Şah qızları özlərinə həyat yoldaşı seçərkən şahın kiçik qızı bağbanı seçir. Şah buna qarşı olur. Sonra müharibədə şahın ordusu mühasirəyə düşür. Aslan və pələnglə gələn bir cəngavər şahı xilas edir. Döyüşdə cəngavərin əli yaralanır və şah öz dəsmalı ilə onun əlini bağlayır. Növbəti gün şah cəngavərin kim olduğunu öyrənmək üçün şəhər əhalisini ziyafətə dəvət edir və burada cəngavərin bağban olduğunu öyrənir.^[3]

Tərtibçi çap zamanı nağılı ilk versiyanın bir variantı kimi qəbul edərək onu 554 və 314 nömrələri ilə təsnifləşdirmişdir.^[4]

Rus alimi Nikolay Andreyev Hənəfi Zeynallının nəşrinə yazdığı icmalda nağılı 532 nömrəsi və "Neznayka" adı ilə təsnifləşdirmişdir.^[5]

Azərbaycan folklor indeksində nağıl 532 nömrəsi və "Ağ atlı oğlan" adıyla təsnif edilir.^[6]

Bununla belə, beynəlxalq Aarne-Tompson-Uther indeksində nağıl ATU 314 nömrəsi və "Qızılçı" adıyla təsnif edilir.^[7][8]