Kömək
Bu səhifəni kitabınıza əlavə edin
Kitabı göstər (0 səhifə)
Səhifə təklif edinNuon Çea (khm. នួន ជា; əsl adı: Lao Kim Lorn (khm. ឡៅ គឹម លន); 7 iyul 1926 – 4 avqust 2019) — Kamboca siyasətçisi və inqilabçısı, qırmızı khmerlərin baş ideoloqu. O, 1960–1981-ci illərdə Kampuçiya Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi baş katibinin müavini, 1976–1979-cu illərdə Kampuçiya Xalq Nümayəndələri Məclisi Daimi Komitəsinin sədri olmuş, 1976-cı ilin sentyabr–oktyabr aylarında isə Demokratik Kampuçiyanın Baş naziri vəzifəsini müvəqqəti icra etmişdir. Nuon Çea 1975–1979-cu illərdə baş vermiş Kamboca soyqırımı zamanı qırmızı khmerlər hərəkatında iyerarxiya baxımdan ikinci şəxs olduğu üçün "Qardaş nömrə iki" (khm. បងធំទី២) ləqəbi ilə tanınmışdır.
| Nuon Çea | |
|---|---|
| khm. នួន ជា | |
 | |
.svg){kind=small}  | |
| 13 aprel 1976 – 7 yanvar 1979 | |
| Əvvəlki | Tol Sat |
| Sonrakı | vəzifə ləğv edilib |
| |
| 27 sentyabr 1976 – 25 oktyabr 1976 (səlahiyyətlərin icraçısı) | |
| Əvvəlki | Pol Pot |
| Sonrakı | Pol Pot |
| |
| 30 sentyabr 1960 – 6 dekabr 1981 | |
| Baş katib | Tu Samut Pol Pot |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum adı | Lau Kim Lorn |
| Doğum tarixi | 7 iyul 1926[1] |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 4 avqust 2019[1] (93 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Partiya |
|
| Təhsili |
|
| Fəaliyyəti | siyasətçi, inqilabçı |
| Uşağı | 4 |
| Dini | buddizm |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
2014-cü ildə Nuon Çea qırmızı khmerlərin digər yüksəkranqlı rəhbəri Khieu Samphan ilə birlikdə insanlıq əleyhinə cinayətlərdə, 2018-ci ildə isə soyqırımında təqsirli bilinmiş və ona ömürlük həbs cəzası verilmişdir. O, 2019-cu ildə cəzaçəkmə müəssisəsində vəfat etmişdir.
Əsl adı Lao Kim Lorn olan Nuon Çea 7 iyul 1926-cı ildə hazırkı Kambocanın Battambanq vilayətində yerləşən Voat-Kor kəndində anadan olmuşdur.[2][3] Onun atası Lao Liv həm tacir, həm də qarğıdalı fermeri kimi çalışmış, anası Dos Pean isə dərzi olmuşdur. 2003-cü ildə aparılan müsahibədə Nuon Çeanın atasının çinli, anasının isə yarı çinli, yarı khmer olduğu bildirilmişdir.[4] 2011-ci ildə Nuon Çea məhkəmədə atasının yarı çinli olduğunu, buna görə də özünün dörddəbir çinli sayıldığını demişdir.[5] Uşaqlıq illərində Nuon Çea həm çin, həm də khmer adət-ənənələri ilə böyümüşdür. Ailə Theravada buddist məbədində dua edir, lakin Ay təqvimi ilə Yeni il və Qinqminq festivalında çin ənənələrini qoruyurdu. Nuon Çea yeddi yaşında məktəbə başlamış və tay, fransız və khmer dillərində təhsil almışdır.[4]
1940-cı illərdə Nuon Çea Banqkokda Vat Bençamabophit Məktəbində və Tammasat Universitetinin Hüquq fakültəsində təhsil almış, eyni zamanda Tailand Xarici İşlər Nazirliyində yarımştat işləmişdir. O, siyasi fəaliyyətinə Banqkokda Siam Kommunist Partiyasında başlamışdır.[6] 1960-cı ilin sentyabrında o, Kampuçiya Fəhlə Partiyası (sonralar Kampuçiya Kommunist Partiyası) Mərkəzi Komitəsi baş katibinin müavini seçilmişdir.[7] Demokratik Kampuçiyada o, əsasən, "Qardaş nömrə iki" kimi tanınmışdır.[8] Qırmızı khmerlərin əksər liderlərindən fərqli olaraq Nuon Çea Fransada təhsil almamışdır.[8]
Sovet arxivlərinə əsasən Nuon Çea 1970-ci ildə Şimali Vyetnamın Kambocanı işğalı ilə bağlı danışıqlarda mühüm rol oynamışdır. Bu işğalın məqsədi Lon Nol hökumətinin devrilməsinə nail olmaq idi. Vyetnam xarici işlər nazirinin keçmiş müavini Nquyen Ko Thatın sözlərinə görə kömək çağırışını Pol Pot yox, Nuon Çea etmiş və nəticədə on gün ərzində Kambocanın beş vilayəti işğal olunmuşdu. 1970-ci ildə vyetnamlı qüvvələr ölkənin demək olar ki, dörddəbirinə nəzarəti ələ keçirmiş və bölgələrdə hakimiyyət Kampuçiya Kommunist Partiyasına verilmişdi.[9] Nuon Çea khmer rəhbərliyinin əsl planlarını davamlı və qəsdən gizlətsə də, şimali vyetnamlılar ona Pol Pot və İenq Saridən daha çox etibar edirdilər.[9]
Qırmızı Khmerlər hakimiyyəti ələ keçirdikdən sonra dövlətin qanunverici orqanı kimi olan Kampuçiya Xalq Nümayəndələri Məclisi 11–13 aprel 1976-cı ildə ilk plenar iclasını keçirdi və Nuon Çea Məclisin onun Daimi Komitəsinin sədri seçildi. Pol Pot sağlamlıq səbəblərini əsas gətirərək bir aylıq istefa verdikdə, onun yerinə baş nazir vəzifəsini müvəqqəti icra etmişdir.[10] Tarixçi Dmitri Mosyakova görə 1978-ci ilin sonlarına qədər Hanoy hələ də Nuon Çeanın Vyetnam tərəfdarı olduğuna inanırdı. Halbuki o, Pol Potun ən sadiq tərəfdarı idi və vyetnamlı azlığın Kampuçiyada yaşamasına qarşı sərt mövqe tuturdu.[9] 1979-cu ilin yanvarında vyetnamlılar Pnompeni ələ keçirdikdə, Nuon Çea Xalq Nümayəndələri Məclisinin sədri vəzifəsini, eləcə də digər vəzifələrini itirdi.[11][12] S-21 həbsxanasının rəisi Kanq Kek İeu (Duç) Nuon Çeanı "qətllərə görə əsas məsul şəxs" adlandıraraq, rejim devrilməzdən az əvvəl onun həbsxanadakı (hazırda Tuolslenq Soyqırımı Muzeyi) qalan bütün məhbusların öldürülməsi əmrini verdiyini bildirmişdir. Məlumata görə Nuon Çea vyetnamlılar əraziyə daxil olmamışdan əvvəl Duçun işgəncə və kütləvi qətlləri əks etdirən geniş arxivləri məhv etməməsinə görə çox qəzəblənmişdi.[11][12]
1998-ci ilin dekabrında Nuon Çea Tailand sərhədi yaxınlığındakı Paylində qırmızı khmerlər müqavimətinin son iştirakçılarından biri kimi təslim oldu.[13] Keçmişdə qırmızı khmerlərin üzvü olmuş baş nazir Hun Senin hökuməti Nuon Çeanı məhkəməyə vermək cəhdlərindən imtina etməyə razılaşsa da, bu qərar Qərb ölkələri tərəfindən qınandı.[14] Pol Pot ilə son müsahibəni aparan amerikalı jurnalist Neyt Tayerə görə Nuon Çea qırmızı khmerlər dövründəki qətllərə görə bəlkə də Pol Potdan da çox günahkar idi.[15]
19 sentyabr 2007-ci ildə 81 yaşlı Nuon Çea Paylindəki evində həbs olunaraq Pnompendəki qırmızı khmerlər tribunalına gətirildi və burada ona qarşı müharibə cinayətləri və insanlıq əleyhinə cinayətlər ittihamları irəli sürüldü.[16] Tutulduqdan sonra o, mütəmadi olaraq olaraq nəzarət altında saxlanıldı. 2008-ci ilin fevralında Nuon Çea məhkəmədən işinin beynəlxalq standartlara uyğun aparılmasını istədi və holland vəkili Mixil Pestman hələ gəlmədiyi üçün iclasların təxirə salınmasını tələb etdi.[17]
2013-cü ilin mayında Nuon Çea məhkəmədə və qurbanların ailələrinə bilərək və ya bilməyərək törədilmiş cinayətlərə görə peşman olduğunu bildirdi.[18] 7 avqust 2014-cü ildə məhkəmə Çeanı insanlıq əleyhinə cinayətlərdə təqsirli bilərək və ona ömürlük həbs cəzası verdi.[19] Onun vəkili dərhal Çeanın hökmə qarşı apellyasiya şikayəti verəcəyini açıqladı.[20] Çea eyni məhkəmədə soyqırımı cinayəti üzrə ayrıca mühakimə olundu.[21][22] 16 noyabr 2018-ci ildə məhkəmə onu və Khieu Samphanı vyetnamlılara və tyamlara qarşı soyqırımı törətməkdə təqsirli bildi.[23] Bu ömürlük həbs cəzaları Məhkəmə Palatası tərəfindən birləşdirilərək vahid ömürlük cəza ilə əvəzləndi.[24]
Məhkəmədə təqdim etdiyi təxminən 500 səhifəlik yekun məruzəsində Nuon Çea qırmızı khmerlər dövründə baş verən demək olar ki, bütün fəlakətlərdə vyetnamlı casusları günahlandırdı. O, kütləvi qətllərə görə məsuliyyəti inkar etsə də, bu iddia rejimin özü tərəfindən buraxılmış sənədlərlə təkzib olunurdu. Bu sənədlərə Tuolslenqdə işgəncə altında alınmış "etiraflar", təmizləmə qurbanlarının fotoları və 2007-ci ildə həbsindən əvvəl kambocalı jurnalistin qeydə aldığı səs yazısı daxil idi. Həmin yazıda Çea etiraf edirdi: "İnanın mənə, əgər bu xainlər sağ qalsaydılar, khmer xalqı olaraq məhv olacaqdıq… Əgər bu adamlara rəhm etsəydik, millət yoxa çıxacaqdı."[11][12]
Nuon Çea 4 avqust 2019-cu ildə Pnompendə yerləşən Khmer-Sovet Dostluq Xəstəxanasında 93 yaşında vəfat etdi.[25] Ayaq barmağına qan axını kəsildiyi və qaraldığı üçün o, 2 iyul tarixində xəstəxanada müalicə olunurdu. Qan dövranının pozulması nəticəsində barmağında infeksiya yaranmış və bu da, çox güman ki, sepsis və çoxsaylı orqan çatışmazlığına səbəb olaraq onun ölümünə gətirib çıxarmışdı.[24] Onun cəsədi Paylin vilayətinin Sala Krau rayonuna aparılmış və buddist ənənəsinə uyğun olaraq kremasiya edilmişdir.[26][27]
- ↑ 1 2 3 4 Nuon Chea, ancien dirigeant khmer rouge et bras droit de Pol Pot, est mort.
- ↑ "Nuon Chea". Extraordinary Chambers in the Courts of Cambodia. İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2025.
- ↑ Lee Khoon Choy. Golden Dragon and Purple Phoenix: The Chinese and Their Multi-ethnic Descendants in Southeast Asia. Singapore: World Scientific. 2013. ISBN 978-981-4383-43-1.
- ↑ 1 2 Eiji Murashima, "The Young Nuon Chea in Bangkok (1942 1950)and the Communist Party of Thailand: The Life in Bangkok of the Man Who Became "Brother No. 2" in the Khmer Rouge" Arxivləşdirilib 15 avqust 2011 at the Wayback Machine, Journal of Asia-Pacific Studies (Waseda University) No. 12 (March 2009), retrieved 29 October 2013
- ↑ Sann Rada, "Transcript of Trial Proceedings–Case File Nº 002/19-09-2007-ECCC/TC", Day 4–5 December 2011, Extraordinary Chambers in the Courts of Cambodia, retrieved 29 October 2013
- ↑ Frings, K. Viviane. Rewriting Cambodian History to 'Adapt' It to a New Political Context: The Kampuchean People's Revolutionary Party's Historiography (1979–1991) in Modern Asian Studies, Vol. 31, No. 4. (Oct. 1997), pp. 807–846.
- ↑ Chandler, David P., Revising the Past in Democratic Kampuchea: When Was the Birthday of the Party?: Notes and Comments, in Pacific Affairs, Vol. 56, No. 2 (Summer, 1983), pp. 288–300.
- ↑ 1 2 Thul, Prak Chan. "Cambodian Khmer Rouge's chief ideologist, 'Brother Number Two', dead at 93". Reuters. 4 avqust 2019. İstifadə tarixi: 4 avqust 2019.
- ↑ 1 2 3 Dmitry Mosyakov, "The Khmer Rouge and the Vietnamese Communists: A History of Their Relations as Told in the Soviet Archives," in Susan E. Cook, ed., Genocide in Cambodia and Rwanda Yale Genocide Studies Program Monograph Series No. 1, 2004, p54ff. Available online at: www.yale.edu/gsp/publications/Mosyakov.doc
- ↑ Susan E. Cook, Genocide in Cambodia and Rwanda: new perspectives, Transaction Publishers, 2005, page 62
- ↑ 1 2 3 Branigin, William. "Nuon Chea, Khmer Rouge's infamous 'Brother Number Two,' dies at 93". The Washington Post. 4 avqust 2019. İstifadə tarixi: 12 avqust 2019.
- ↑ 1 2 3 Mydans, Seth. "Nuon Chea, Khmer Rouge's Chief Ideologist, Dies at 93". The New York Times. 4 avqust 2019. İstifadə tarixi: 12 avqust 2019.
- ↑ "Khmer Rouge leaders surrender". BBC News. 26 dekabr 1998. 14 iyul 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 avqust 2014.
- ↑ Mydans, Seth. "Cambodian leader resists punishing top Khmer Rouge". The New York Times. 29 dekabr 1998. 27 yanvar 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 avqust 2014.
- ↑ Pike, Amanda. "Cambodia - Pol Pot's Shadow". Public Broadcasting Service. oktyabr 2002.
- ↑ "Top former Khmer Rouge leader arrested in Cambodia". International Herald Tribune. Associated Press. 18 sentyabr 2007. 1 oktyabr 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- ↑ "Former Khmer Rouge foreign minister, detained for trial, taken to hospital". International New York Times/HighBeam Research. Associated Press. 4 fevral 2008. 27 yanvar 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 avqust 2014.
- ↑ "Khmer Rouge leader Nuon Chea expresses 'remorse'". BBC News. 31 may 2013. 27 aprel 2014 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ McKirdy, Euan. "Top Khmer Rouge leaders found guilty of crimes against humanity, sentenced to life in prison". CNN. 7 avqust 2014. 11 avqust 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 avqust 2014.
- ↑ "Cambodian court sentences two former Khmer Rouge leaders to life term". BBC News Online. The Cambodia News. İstifadə tarixi: 8 avqust 2014.
- ↑ "Top Khmer Rouge leaders guilty of crimes against humanity". BBC News. 7 avqust 2014. 7 avqust 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2014.
- ↑ "Khmer Rouge leaders found guilty of Cambodia genocide". BBC News. 16 noyabr 2018. 8 iyun 2023 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ "Khmer Rouge leaders found guilty of Cambodia genocide". BBC News. 16 noyabr 2018.
- ↑ 1 2 Khuon, Narim; Khy, Sovuthy. "Brother Number 2 Nuon Chea dies at 93". Khmer Times. 5 avqust 2019. İstifadə tarixi: 21 fevral 2021.
- ↑ "Nuon Chea, ideologue of Cambodia's Khmer Rouge, dies at 93". Bangkok Post. 4 avqust 2019. İstifadə tarixi: 4 avqust 2019.
- ↑ Voun, Dara. "Brother No 2 Nuon Chea's body taken to Pailin". The Phnom Penh Post. 6 avqust 2019. 6 avqust 2019 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 avqust 2019.
- ↑ "Top Khmer leader Nuon Chea dies" Manila Times