Nuklein turşuları — Vikipediya - Haqqinda Melumat

Nuklein turşuları — monomerləri nukleotidlər olan biopolimerlər. Nuklein turşularının iki əsas qrupu vardır: dezoksiribonuklein turşusu (DNrT) və ribonuklein turşusu (RNdT). Canlının genetik proseslərində və turşuların sintezində vacib rol oynayırlar. Nuklein turşularını 1868-ci ildə İsveçrədə F. Mişer qızılbalığın hüceyrə nüvələrində aşkar etmişdir.

RNT və DNT nuklein turşularının müqayisəsi

1869-cu ildə İsveç bioloqu F.Mişer hüceyrənin nüvəsindən aldığı maddəni nuklein (latınca "nucleus" nüvə deməkdir) adlandırdı. Müasir təsəvvürlərə görə alınan birləşmə əslində dezoksiribonuklein və ribonuklein turşuları (DNT və RNT) idi. Nuklein turşuları və ya polinukleotidlər bir-biri ilə 3'- və 5'-fosfodiefir əlaqəsi ilə birləşmiş nukleotidlərdən təşkil olunan irimolekullu birləşmələrdir. İnsan hüceyrəsindən alınan DNT molekulunun uzunluğu təxminən 3–5 sm-ə, 23 cüt xromosomda olan DNT-nin ümumi uzunluğu isə təxminən 1.5 m-ə bərabərdir. RNT molekulunun uzunluğu çox qısa olub 0.01 mm-dən artıq olmur. DNT-nin əsas hissəsi xromatinin tərkibində – hüceyrənin nüvəsində, az bir hissəsi – təxminən 2%-i mitoxondrilərdə yerləşir. RNT isə hüceyrənin bütün hissələrində müşahidə olunur. Nuklein turşularının ən yaxşı mənbəyi çəngələbənzər vəzin (timus) böyük nüvəli hüceyrələridir. Timusdan alınan nuklein turşusunu hidroliz etdikdə purin əsaslı adenin, quanin və pirimidin əsaslı sitozin, timin və həmçinin 2-dezoksiriboza və fosfat turşusu alınır. Mayanı hidroliz etdikdə isə adenin, quanin, sitozin, urasil, D-riboza və fosfat turşusu alınır. Nuklein turşularının quruluşunun müəyyənləşdirilməsində hidroliz reaksiyası mühüm rol oynayır. Nukleoproteidin hidrolizini aşağıda verilmiş sxem üzrə mərhələlərlə aparmaq olur. Hidroliz prosesini istənilən mərhələdə saxlamaq mümkündür:

Nuklein turşularının birincili quruluşu

Nuklein turşuları da birincili, ikincili və üçüncülü quruluşda olur və nukleaza fermentinin təsiri ilə nuklein turşuları nukleozid monofosfatlara parçalanır. Nukleozid monofosfatlar nuklein turşularının monomerləridir. Nuklein turşusu molekulunda monomerlər bir-birilə mürəkkəb efir əlaqəsi ilə birləşmişlər. Başqa sözlə, bir nukleotiddəki pentozada yerləşən 3' karbon atomundakı hidroksil qrupu ilə digər nukleotiddəki pentozada yerləşən 5' karbon atomundakı hidroksil qrupu fosfat turşusu ilə qarşılıqlı təsirdə olaraq fosfodiefir əlaqəsini əmələ gətirir (3',5'-fosfodiefir əlaqəsi). Ribonuklein turşusu hidroliz olunanda dörd tip ribonukleozidmonofosfata çevrilir. Hər ikisində üç azot əsasları eynidir (adenin, quanin, sitozin). RNT-də UMF var. DNT-də TMF var. Adətən, nuklein turşusunu qısaldılmış şəkildə göstərirlər. Dörd nukleotid əsasında olduqca çoxlu kombinasiyada birincili quruluşda nuklein turşusu düzəltmək olur. Bu cəhətdən onlar da zülallara oxşayır.

RNT quruluşunun xüsusiyyətləri

Yuxarıda DNT molekulu üçün nəzərdən keçirdiyimiz Çarqaf qaydaları ribonuklein turşusu üçün xarakter deyildir. Ən fərqli cəhət ondan ibarətdir ki, DNT-də timin olduğu halda, RNT-də urasil mövcuddur. RNT-nin monomerlərinin miqdarca münasibətində 6-keto qrupların sayı 6-amin qruplarının sayına bərabərdir: Q+U=A+S RNT molekulu bir ədəd polinukleotid zəncirindən təşkil olunmuşdur. Zəncirdə monomerlərin yerləşmə ardı- cıllığı RNT-nin birincili quruluşunu xarakterizə edir. RNT quruluş və funksiya etibarı ilə üç cür olur:

Ribosom RNT-si (r-RNT)
Məlumat RNT-si (m-RNT)
Nəqliyyat RNT-si (n-RNT)

r-RNT–nin RNT hüceyrədəki payı 28 % təşkil edir. Onun bir neçə növü var:

a) 28S – r-RNT, molekul kütləsi 1,5 mln. Bu isə 4000 nukleotid qalığı deməkdir
b) 5S – r-RNT, molekul kütləsi 6897%-dir.

Bu 100 nukleotid qalığından ibarətdir. Bunun molekul kütləsi 3000-dir. n-RNT-hüceyrə RNT-nin 15 %-ni təşkil edir. Birincili quruluşu fərqlənməklə n-RNT–nin onlarla növü vardır. n-RNT-nin molekul kütləsi 25000-dir. Birincili quruluşlu n-RNT-nin xarakterik xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, onda məlum nukleotidlərdən başqa minor nukleotidlər vardır. Bunların kimyəvi quruluşu aşağıdakı kimidir:

m-RNT- hüceyrə RNT-nin 2%-ni təşkil edir. Hüceyrədə bir-birindən birincili quruluşu ilə fərqlənən çoxlu miqdarda m-RNT vardır. Aparılan tədqiqatlardan məlum olmuşdur ki, hüceyrələrdə RNT-nin miqdarı hüceyrənin tipindən, toxumanın növündən, orqanizmin yaşından və digər faktorlardan asılı olaraq dəyişə bilir. Embrional toxumalarda, sekretor orqanlarda və eləcə də tez artan və böyüyən hüceyrələrdə RNT toplanır. Digər tərəfdən məlumdur ki, hüceyrənin böyüməsi və protoplazmada zülal kütləsinin biosintezi ilə əlaqədardır. Hüceyrənin ribosomunda 40–50% RNT olur. Məhz buna görə də zülalın sintezi də ribosomda gedir. Buradan da aydın olur ki, RNT-nin əsas bioloji funksiyası canlı hüceyrədə zülalın sintezi ilə əlaqədardır. Protoplazmanın ribosomunda zülalın biosintezi prosesi xüsusi ferment sisteminin köməyi ilə sərbəst aminturşuların fəallaşdırılması ilə başlanır. Məsələn, aminturşu və adenozintrifosfat turşusundan (ATF) aminasiladenilatlar əmələ gəlir:

İstinadlar

Babayev et al, Biologiya Lüğəti, 2011

[1] Babayev et al, Biologiya Lüğəti, 2011