Nqanasanlar (nqan. нгана́саны́)[3][4] — Sibirdəki yerli Somoedlərə daxil olan xalq. Nqanasan (nanas, nanasan - insan) termini 1930-cu illərdə sovet dilçiləri tərəfindən bir çox şimal xalqlarına məlum olan "insan" sözünün endo-etnonim kimi səhv istifadə edilməsi nəticəsində ortaya çıxır.
| |||
| Nqanasan ailəsi | |||
| Ümumi sayı | |||
|---|---|---|---|
| 700 (2012) | |||
| Yaşadığı ərazilər | |||
| |||
| Dili | |||
| Dini | |||
|
Şamanizm, Provaslavlıq, | |||
| Qohum xalqlar | |||
Nqanasanlar Krasnoyarsk diyarının Taymır rayonunun şərqində və Dudinka şəhər administrasiyasına tabe olan ərazidə yaşayırlar. Nqanasanlar Avrasiyanın ən şimal xalqdır. 1940-1960-cı illərdə köçəri həyat tərzindən oturaq həyata keçid planının həyata keçirilməsi ilə əlaqədar olaraq, keçmiş köçərilərin yaşadığı əsas yerlərdən cənubda, Dolqan etnik ərazisində Ust-Avam, Voloçanka, Novaya kəndləri salındı. Hal-hazırda Nnanasanların əksəriyyəti bu kəndlərdə cəmləşmişdir. Yalnız Dudıpta çayının yuxarı axınlarında tundrada ov və balıq ovu "nöqtələrində" təxminən 100 nəfər yarıköçəri həyat tərzi yaşayır.
Rusiyada əhali nqanasanların sayı 862 nəfərdir.
Rusiyada XX əsrdə Nqanasan əhalisinin artım dinamikası: 1929 - 867 nəf, 1959 - 748, 1970 - 953, 1979 - 867, 1989 - 1262[5], 2002 - 834, 2010 - 862[6]. Bundan əlavə Ukraynada 44 nqanasan yaşayır (2001)
2010-cu ildə yaşayış məntəqələrində nqananların sayı:
Nqanasanların əcdadları təxminən 1618-1639-cu illərdə Rusiyaya tabe edildi. 1618-ci ildə Pyasid Samoyedləri yasak vergisi ödəməyə məcbur edildi. 1625-ci ildə Kuraklar və Vanyadlar, 1627-ci ildə tidrilər və taqların bir hissəsnə bu vergi tətbiq edildi.
Rus mənbələrinin verdiyi məlumata görə 1639-1664-cü illərdə Vanyadlar və Olenek çayı hövzəsində yayılmış Tunus Adyanları arasında bir neçə toqquşma qeydə aldı. 1666-cı ildə Avam Nqanasanların böyük bir üsyanı oldu. Bu üsyan zamanı otuzdan çox rus hərbçisi, iş adamı və dörd tunqulu öldürüldü.
1679-cu ildə Avam Nqanasanlar və eneslər (ruslarla ittifaqda), neneslər arasında son böyük qarşıdurma baş verdi. 1683-cü ildə Essey gölü sahilində vanyadların üsyanı oldu. Nəticədə 11 hərbçini və bir neçə iş adamı öldürüldü . Vanyadların başqa bir qiyamı 18-ci əsrin birinci yarısında qeydə alındı.Təbii çiçək Sonra nqnasanların tarixində 1907-1908-ci illərdə baş verən təbii çiçək epidemiyası istisna olmaqla, heç bir böyük hadisə qeydə alınmadı.
1921-ci ildə Sovet hakimiyyətinin ilk nümayəndələri nqanasanlarən görüşünə gəlmişdir. O vaxta qədər onlar artıq böyük maral çobanlarından ibarət bir təbəqə formalaşmışdı. 1925-ci ildə knyazların başçılıq etdiyi nqanasan klan idarələri 1931-ci ildə ərazi köçəri, daha sonra kənd Sovetləri tərəfindən dəyişdirilən sədrlərin rəhbərlik etdiyi klan məclislərinə çevrildi. 1928-ci ildə Avam qəbilə məclisi Avam və Taymır olaraq iki yerə bölündü. 1931-ci ildən bəri nqanasanlar Taymır Milli Dairəsinə daxil edildi.
1931 - 1938-ci illərdə nqanasanların kollektivləşməsi (1966-cı ildə bütün kolxozlar dövlət təsərrüfatlarına çevrildi) baş verdi. 1938-ci ildə ilk nqanasan ibtidai məktəbi açıldı.
1940-1960-cı illərdə köçəri həyat tərzindən oturaq həyata keçid planının həyata keçirilməsi ilə əlaqədar olaraq, keçmiş köçərilərin yaşadığı əsas yerlərdən cənubda, Dolqan etnik ərazisində Ust-Avam, Voloçanka, Novaya kəndləri salındı. Hal-hazırda Nnanasanların əksəriyyəti bu kəndlərdə cəmləşmişdir. Yalnız Dudıpta çayının yuxarı axınlarında tundrada ov və balıq ovu "nöqtələrində" təxminən 100 nəfər yarıköçəri həyat tərzi yaşayır.
Ural dil ailəsinin Samodi dilləri qrupuna aid olan Nqanasan dilində danışırlar. 2010-cu il siyahıyaalınmasına görə, Rusiyadakı 862 nqanasandan 125-i nqanasan dilində danışır (14.5%). Rus dilini isə 851 (98.72%)[10] nqanasan sərbəst bilir. Nqanasanlar iki qəbilədən - Avam (Ust-Avam və Voloçanka) və Vadeev (Novaya kəndi) - ibarətdir.
Etnoqrafik tədqiqatlara görə[11], qədim dövrlərdə nqanasanlar hava dəfn adətini tətbiq edirdilər.
- ↑ "Всероссийская перепись населения 2010 года. Размещение населения коренных малочисленных народов Российской Федерации" (PDF). 19 oktyabr 2016 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 dekabr 2019.
- ↑ Государственный комитет статистики Украины. Всеукраинская перепись населения 2001 года. "Распределение населения по национальности и родному языку". 13 fevral 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 iyul 2011.
- ↑ "Нганасанский язык". 18 mart 2007 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ "Нганасаны". 19 fevral 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 avqust 2009.
- ↑ "National composition of population and citizenship". 9 iyun 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 dekabr 2019.
- ↑ "Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010". 30 aprel 2020 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 dekabr 2019.
- ↑ 1 2 3 4 "Административный центр и посёлки МО "Город Дудинка""". 9 dekabr 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 dekabr 2019.
- ↑ "База микроданных Всероссийской переписи населения 2002 года". 12 iyul 2019 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 dekabr 2019.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 "Административный центр и посёлки МО «Сельское поселение Хатанга»". 9 dekabr 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 dekabr 2019.
- ↑ "Всероссийская перепись населения 2010 года. Население по национальности и владению русским языком" (PDF). 12 mart 2017 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 dekabr 2019.
- ↑ "Г. Ю. Ситнянский, О ПРОИСХОЖДЕНИИ ДРЕВНЕГО КИРГИЗСКОГО ПОГРЕБАЛЬНОГО ОБРЯДА.Печатная версия://Среднеазиатский этнографический сборник. Выпуск IV.М.,2001.С.175-180". 22 iyun 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 iyun 2012.