Novxanı

Qaynaqlara görə hələ 500 il əvvəl indiki Novxanıdan bir qədər aralı, Binəqədi duz gölünün xəzrisində "Siyan" adlı kənd olub. "Siyan" sözü "yanmaq" sözü ilə bağlı olub. "Sis", "his", "tüstü" sözünün deformasiyaya uğramış variantı kimi yozulur "hisyandıran" kimi mənalandırılır. Lakin dünyanın bir çox yerlərində - İranda, Çində və s. Siyan adlı kənd olduğu üçün "hisyandıran" etimologiyasını düzgün hesab etməyən tədqiqatlar var. Bu kənd XVII əsrin ortalarından dəniz suyunun artması (bəzi mənbələrdə güclü zəlzələ) nəticəsində batmış, əhali indi Aşağıbaş adlanan yerdə məskunlaşmışdır. Bu kənddə tikilmiş yeni evlərə "təzə evlər"- həmin dövr üçün Azərbaycan dilinə təsiri qüvvətli olan fars dilindən "nov xanı" (noii xanə) adı verilmişdir ki, sonralar kənd bütövlükdə Novxanı adlandırılmışdır.

32 Bakı kəndindən biri, kəndin bir hissəsi Sumqayıt şəhərinin eyniadlı inzibati ərazi vahidinə, bir hissəsi isə Bakının Abşeron və Binəqədi rayonlarının inzibati ərazisinə daxildir, Abşeron yarımadasındadır. Oykonim İran dillərindəki noıı (yeni, təzə) və xanə (ev, məskən) sözlərindən ibarət olub, "yeni evlər", "yeni kənd" mənasındadır. Lakin "nov" həm də 9 deməkdir, bəzi ehtimallara görə ilk vaxtlar burada 9 ev olduğu üçün Novxanı belə adlanır. Yaşayış məntəqəsi bir neçə kilometrlikdəki qəd. bir kəndin əhalisinin XVI əsrin axırlarında indiki yerdə məskunlaşması nəticəsində yaranmışdır.^[2]

Novxanı həm zahirən, həm də mental cəhətdən Abşeronun başqa kəndlərinə çox oxşasa da, fərqli cəhətləri var. Kəndin qədim hissəsində qalmış ev və həyətlərə diqqət yetirdikdə görürük ki, hər bir həyətdə su quyusu və tövlələr, habelə xırman, bostan məhsulları saxlamaq üçün anbarlar vardır. Novxanı kəndinin əncir və üzümü başqa kəndlərdən fərqlənir. Binaların və həyətlərin quruluşundan belə məlum olur ki, insanlar əsasən əkinçilik və maldarlıqla məşğul olmuşlar. Novxanıda demək olar ki, hamının evində xalça, palaz toxunub, parçadan, zər baftadan tikmələr tikilib. Yerli əhalinin özəl xüsusiyyətləri haqqında danışarkən bir fakt tez-tez vurğulanır ki, novxanılılar heç vaxt bağa çəpər çəkməz, həyətə qıfıl vurmazlarmış. Milli adətlərdən xeylisi bu günə gəlib çıxmasa da, bir qismi qorunmaqdadır. Məsələn, bağa köçəndə, bağdan geri qayıdanda "Yurd halvası " çalınır, bağa gedənlər üçün aparılırmış. Kənddə əsasən xəmir və ət xörəklərinə üstünlük verilir. Əvvəllər çox işlənən balıq xörəkləri indi az işlənir. Çünki bir vaxtlar insanlar istədiyi balığı vətəgələrdən gətirirdilər. İndi həmin balıq növlərini tapmaq çətindir. Novxanının özünə məxsus "əncirfərəc" adlı məşhur şirniyyatı var.

Kənddən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Mirzəbala Məmmədzadə, Seyid Hüseyn, Ümgülsüm, Oqtay Sadıqzadə, Kamil Balakişiyev, Əzim Əzimzadə, Lütfi Zadə, Mixaylo - Mehdi Hüseynzadə, Süleyman Rüstəm, Sabit Orucov kimi şəxsiyyətlər çıxmışdır. Novxanıda Mehdi Hüseynzadə adına 1 saylı tam orta məktəb var. Abşeron nemətlərindən olan zəfəran, badam və püstə sovxozlar ləğv edildiyindən yalnız fərdi həyətlərdə yetişdirilir. Novxanıda XVII əsrə aid Şah Sultan Hüseyn məscidi və Hacı Səfəralı məscidi vardır.

Qarabağ savaşında 52 novxanılı iştirak edib. Onlardan 5 nəfəri şəhid olub.

• Bəxtiyar Məmmədzadə (1947-2010) — Azərbaycan filoloqu, əruz vəzninin tədqiqatçısı, XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi və nəzəriyyəsinin mütəxəssisi, şair, alim və pedaqoq.
• Əzim Əzimzadə (1880-1943) — Azərbaycan rəssamı, Azərbaycan karikatura sənətinin banisi, Azərbaycan SSR xalq rəssamı (1927), Əmək Qəhrəmanı (1927).
• Kamil Balakişiyev (1906-1973) — Azərbaycan tibb elminin möhkəm dayaqlarından biri sayılan görkəmli alim, Azərbaycanda elmi anatomiyanın banisi, uzun illər qayğıkeş pedaqoq, bacarıqlı təşkilatçı kimi insan anatomiyası kafedrasının müdiri vəzifəsində çalışmış əməkdar elm xadimi, tibb elmləri doktoru, professor.
• Lotu Bəxtiyar (1959-1998) — qanuni oğru.
• Lütfi Zadə (1921-2017) — azərbaycanlı ABŞ alimi, süni intellekt sahəsində müəssisəsinin ömürlük professoru seçilmiş yeganə şəxs. Amerikadakı Azərbaycan diaspor təşkilatlarının fəxri sədri.
• Mehdi Hüseynzadə (1918-1944) — leytenant, partizan və təxribatçı, İkinci Dünya müharibəsi dövründə kəşfiyyat-təxribat qrupun rəhbəri, Sovet İttifaqı Qəhrəmanı.
• Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (1884-1955) — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin banilərindən biri, Azərbaycan ictimai-siyasi və dövlət xadimi, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının sədri (may-dekabr 1918).
• Oqtay Sadıqzadə (1921-2014) — Azərbaycan təsviri sənətinin nümayəndəsi, Azərbaycan Respublikasının xalq rəssamı (1992), Azərbaycan Respublikası Dövlət Mükafatı laureatı (2014), Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdçüsü (2002).
• Süleyman Rüstəm (1906-1989) — Azərbaycan şairi, dramaturq, tərcüməçi, ictimai xadim, 1934-cü ildən AYB-nin üzvü, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1976), Azərbaycan SSR xalq şairi (1960), "Stalin" mükafatı (1950), 2 dəfə Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı laureatı (1970, 1986), 1940-cı ildən Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası üzvü.
• Seyid Hüseyn Sadiq (1887-1938) — yazıçı, tənqidçi, pedaqoq, Stalin repressiyalarının qurbanı.
• Ümmügülsüm (1899-1944) — Azərbaycan şairəsi, repressiya qurbanı.

2009-cu ilin siyahıyaalınmasına əsasən kəndə 8.409 nəfər əhali yaşayır.^[3]

• Abşeron rayonu

• Novxanı Bələdiyyəsi
• Bakının qədim Novxanı kəndindən foto-reportaj Arxivləşdirilib 2014-08-16 at the Wayback Machine
• Azərbaycan Respublikası Abşeron Rayon İcra Hakimiyyəti