Novruz oyunları

Novruzun əsas mahiyyəti, üç mərhələdən-40 günlük böyük çillə (22 dekabr-19 yanvar), 20 günlük kiçik çillə (20 yanvar-18 fevral), 1 aylıq boz aydan (19 fevral-20 mart) ibarət qışın zillətindən qurtulub bahara qovuşmağın sevincidir. Bu sevincin təbii nəticəsi öz əksini Novruzun bayram kimi qeyd olunmasında tapır. Novruz bayramına hazırlıq məhz böyük çillə çıxandan sonra 40 gün müddətinə davam edir, bu da içində su, od, yel torpaq çərşənbələri olan kiçik çilləni və boz ayın müəyyən günlərini əhatə edir. Müxtəlif bayram hazırlıqlarının və adət-ənənələrin həyata keçirildiyi Novruz bayramında insanlar öz sevinclərini, bayram əhval-ruhiyyəsini oyunlarla daha da əyləncəli və yadda qalan hala gətirirlər. Bildiyimiz kimi, Novruza hazırlıq ilin axır çərşənbələrindən başladığı üçün Novruz oyunları da məhz elə həmin vaxtlardan başlayır.^[1]

İlaxır çərşənbələri içində birinci gələn su çərşənbəsini xalqımız müxtəlif mərasim və oyunlarla qeyd edir. Çərşənbənin adı ilə adlandırılan və oyun elementləri ilə zəngin olan “su çərşənbəsi mərasimi” ayin və ritual xarakterli oyun şəklində icra olunur. Belə ki, su çərşənbəsi mərasimində sübh tezdən bulaq başına gedərək “Ağırlığım-uğurluğum, azarım-bezarım suya” deyib su üstündən atlanması, əl-üz yuyub, bir-birlərinin üstünə su atıb, sifətlərinə su çilənməsi, xəstələri su üstündən hoppandırıb, sonra günah işləmiyəcəklərinə, yaxşılıq edəcəklərinə and içdikdən sonra əl-ələ tutub suyun ətrafında suyla bağlı nəğmələr oxuması və s. bütün bunların hamısı ümumilikdə oyun formasında həyata keçirilir. Su çərşənbəsində müxtəlif “Su falı” oyunlarının da oynanılması dəbdə olmuşdur. Su həyatın qaynağı olmağı baxımından insanlar üçün hər zaman böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. İlk başlanğıclardan biri sayılmış “su” türk xalqları üçün idik, yəni müqəddəs idi. Hər suyun bir yiyəsi (əyəsi) olduğuna inanan və suyu kult kimi qəbul edən əski türk inanclarının izləri günümüzdə “su çərşənbəsi mərasimi”ndə öz əksini tapmışdır. Belə ki, mərasimdə suya ağırlıq-uğurluq, azar-bezar tökülərək sudan bütün xəstəliklərin, pisliklərin aparılmasının istənməsi, suda əl-üz yuyub bir-birlərinin üstünə su atmaları, sifətlərinə su çiləmələri, günah işləməyəcəklərinə və yaxşılıq edəcəklərinə dair and içmələri, həmçinin Ağbabada vaxtilə at üstündə oğlanların bulaq başında qızlar ilə deyişməsi, gənc ailənin təməli də məhz elə bulaq başında, su üstündə qızın verdiyi cavabla başlaması, bəxti bağlı qızların bulaq başına gedib diləklər eləməsi, suya “ay ana” deyə müraciət edib oxuması kimi nümunələr bunun bir göstəricisidir.^[1]

İlaxır çərşənbələri içində ikinci yeri tutan “od çərşənbəsi”ndə inama görə, hər kəsin odu-ocağı gur yanmalıdır ki, şər qüvvələr həyat-bacaya, ev-eşiyə gələ bilməsin. Yer ilahəsini bu çərşənbədə oyatmaq, yeri isitmək, donunu açmaq, yerə nəfəs vermək, əkin-səpini faraş etmək, mal-qaranı örüşə çıxarmaq üçün od çərşənbəsi müqəddəs hesab olunmasında, hətta tərəkəmələrin qapıda, əkin sahələrinin qırağında ocaq qalayaraq Yer ilahəsindən kömək gözləməsində, dilək diləməsində qədimdən ayinlər keçirərək od ətrafında toplanan əski türklərin od yiyəsi və od kultu inancının izləri özünü göstərir. Od çərşənbəsi mərasimi keçirilən zaman kiçik çilləni, boz ayı qorxutmaq və baharı, yeni ili-Novruzu gətirmək məqsədiylə “Duman qaç” ritual oyununu oynayaraq belə oxuyardılar:

Sonra isə yeri isindirmək, qızdırmaq üçün günəşi çağıraraq “Gün çıx” ritual oyununu oynayardılar. Hətta sonralar böyüklərin icra etdikləri bu oyun əyləncəli uşaq oyunları içində yer almşdır. Günü çağıraraq ondan keçəl qızı (qış günəşi) deyil də, saçlı qızın (yaz günəşi) gətirilməsi istənən “Gün çıx” təkərləməsinin bölgələrimizə görə fərqli variantları olsa da, demək olar ki, təkərləmənin ilk dörd misrası hər bölgə üçün eynidir:

Od çərşənbəsində oynanılan ən maraqlı oyunlardan biri “Tonqal üzərindən tullanma”dır. Bu oyunda od üzərindən tullanmada, həmçinin Qazaxda həyət-bacada, əkin sahələrində od qalama, tövlədə, yataqda, evdə çıraq-şam yandırma, tonqal ətrafında “Alov babam”, “Ağırlığım uğurluğum”, “Şamçırağı alışdırdım” təkərləmələrinin oxunaraq yallı getməsində, Ağbabada el-obada nişanlısı ölən, bəxti bağlı qızların təndirdə oturub od-ocaqdan xoşbəxtlik diləməsində əski türk ayinlərinin, şaman ayinlərinin izləri yaşamaqdadır. Çox güman ki, bu oyunlar vaxtı ilə ayin olaraq yaranmış, zamanla oyun formasını almışdır.^[1]

Bütün çərşənbələr kimi dəbdəbəli keçirilən yel çərşənbəsində Yel babanın su və yerin donunu açdığı, odu üflədiyi, günəşin qarşısını kəsən qara buludları qovaraq təbiəti isindirib cana gətirdiyi dilək-niyyət, uğur çərşənbəsidir. Hər çərşənbədə olduğu kimi bu çərşənbədə də uğurlu, yaxşı sözlər danışılır, torba atan oğlanlara qızlar maraqlı avazlamalar oxuyur. Yelə “yel baba”, “xeyir baba” kimi müraciət edib əsməyi istənilən, diləklərinin düz, bağ-bağçanın gül olacağına, torpağın diriləcəyinə, taxılların bol olacağına, qoyunların balalayacağına və s. inanılan bu çərşənbədə “Su falı”, “Şal-torba atmaq”, “Yel baba” və ya “Yelli baba” və b. oyunlar oynanılır. Bu oyunlarda “Yel baba” oyununun bölgələrimizə görə müxtəlif variantları olsa da, zamanla əksəriyyəti unudulmuş, antologiyalarda isə daha çox təkərləmə qisimləri yer almışdır. Lakin bu təkərləmələrdə, qədimdən ayin, ritual xarakterli “Yel baba” oyunlarının oynanıldığı açıq şəkildə görülür.

Yuxarıda verilən “Yel baba” təkərləməsinin davamında Yeldən həm azar-bezarı aparmağı, həm də bazarı bol etməyi, xeyir xəbər gətirməyi, güzaranı yaxşılaşdırmağı istənilir:^[1]

Azərbaycanda və Anadoluda el arasında “torpaq çərşənbəsi” ilin axır çərşənbəsi olduğu üçün “axır çərşənbə” və həmin gün süfrəyə yeddi çeşid nemət qoyulduğu üçün “yeddi ləvin” və bu kimi də adlandırılmışdır. Qədim türk xalqlarında olduğu kimi şamanların da yeri-torpağı ana kimi qəbul etmələri və bu inancın izlərinin öz əksini tapdığı torpaq çərşənbəsi də digər çərşənbələr kimi mərasim və oyunlar ilə zəngindir. Novruza ən çox yaxın olan torpaq çərşənbəsində həyata keçirilən “torpaq çərşənbəsi mərasimi” bayram təmizliyi iməciliyi ilə başlayıb müxtəlif oyun və şənliklərlə başa çatır. Böyüklərlə uşaqların birgə başlatdığı bayram iməciliyində bağlarda, əkin sahələrində ağacların dibləri bellənir, küçələr, meydanlar, həyətlər zir-zibildən təmizlənir, ağaclar budanır, quru ot, xəzəl, çör-çöp meydana toplanıb yandırılır. Təmizlik bitdikdən sonra şənlik səhərədək davam edir və bu şənliklərdə torpaqla, Novruzla bağlı söylənən təkərləmələr maraq doğurur:

Torpaq çərşənbəsində bayram iməciliyi mərasimi ilə yanaşı saya mərasimləri də dəbdə olmuşdur. Saya mərasimi günü süfrələr şirniyyatlarla, ağartıdan hazırlanan yeməklərlə bəzədilər, heyvan kəsilməz, qan tökülməz, yeri murdarlamaq, bitkiləri qırmaq, suya, oda, torpağa tüpürmək olmaz. Ulu əcdadımızın ən qədim əmək peşələrindən biri qoyunçuluq olduğu üçün saya mərasimi və həmin günlərdə həm Azərbaycanda, həm də Anadoluda oynanılan “Saya oyunları” da torpaq çərşənbəsinin atributlarından birinə çevrilmişdir. Saya sözü barədə müxtəlif mülahizələr mövcüddür. Bu sözün ilk dəfə izahını verən F.Köçərliyə görə, “saya” nemət, yaxşılıq, xeyirxahlıq, Ə.Axundova görə isə, say sözündən olub qoyunları cütləmək, saymaq mənasındadır. Sayaçılar tərəfindən qapı-qapı gəzərək “Sayaçı nəğmələri” oxuyub, əvəzində yağ, pendir, un, buğda, düyü və s. alaraq icra edilən “Saya oyunları”nda qoyunçuluq həyatı tərənnüm edilir. Digər çərşənbələrdən fərqli olaraq, Novruza ən yaxın olan torpaq çərşənbəsi oyunları ilə daha da zəngindir. Bu çərşənbədə oynanılan əsas oyunlar bunlardır: Bir çox bölgələrimizdə “Tonqal üzərindən atlama”, “Papaq atdı” və ya “Torba atdı”, “Yumurta döyüşdürmə”, Ağbaba bölgəsində oğlanlar “Papaqaltı”, qızlar isə “Yaylıqaltı”, Loru-Pəmbək mahalı və Ləmbəlidə “Hostana”, “Bor-boru”, “Qaçaq-qaçaq”, “Ənzəli”, “Molla-molla”, “Gizlənpaç”, “Dız-dız”, “Bənövşə”, “Dirədöymə”, “Eşşəkbeli”, “Baca-baca gəzmək”, “Fal baxmaq”, “Yumurta döyüşdürmək”, Şəki bölgəsində “Fala baxmaq” (“Su falı”), Təbrizdə “Dolça salama”, Naxçıvanda təşkil edilən “Can gülüm mərasimi”ndə “Fala baxmaq” və b. oyunlar oynanılır. Bildiyimiz kimi, Novruza qədər olan ilin axır çərşənbələrinin hər biri bayram kimi qeyd olunmuşdur. Müxtəlif adət-ənənələrlə, mərasim və oyunlarla bəzədilmiş bütün çərşənbələrin ortaq cəhəti, ağırlığın-uğurluğun tökülməsi, mənən təmizlənmə, şər qüvvələri özündən qovma, paklığa-təmizliyə qovuşmaq, bolluq-bərəkət, uğur, gözəl bəxt və b. arzulamaqdır. Buna görə də ağırlığı töküb azar-bezardan qurtulmaqla, uğuru da töküb uğurların daha da artmasını nail olurlar.^[1]