Nizami Gəncəvinin Azərbaycan ədəbiyyatına təsiri

Nizami lirikasındakı ictimai sevgi fəlsəfəsi, şairin yaradıcılığındakı ideya və ictimai motivlər, Azərbaycan dilli lirikanın erkən təmsilçiləri olan İzzəddin Həsənoğlu və Nəsiminin yaradıcılığı üçün ədəbi əsas və bədii məktəb rolunu oynamışdır.^[3]

Azərbaycan tədqiqatçısı Qasım Cahaniyə görə, Həsənoğlu yalnız Nizami şeirlərinin ideyalarını deyil, həm də formalarını istifadə etmişdir. Nizami kimi, Həsənoğlu da şeirlərində emosionallığın gücləndirilməsi üçün, bədii obraz və ifadələrin sual-cavab şəklində təkrarlanmasından istifadə edir. Belə formalar qəzəlləri daha oxunaqlı etməklə yanaşı, hissləri ehtirasa çevirir, mənanı izah edir.^[4]

Farsdilli poeziyanın Rumi, Gəncəvi və Əttar kimi klassiklərinin Nəsimi poeziyasına təsiri rahatlıqla müşahidə edilir.^[5] Nizami əsərlərini dəfələrlə oxuyan Nəsimi, onlardan ilham almışdır. Nəsimi yaradıcılığında Nizami təsiri, şairin bir sıra şeirlərində həm məzmun, həm də obraz baxımından özünü büruzə verir. Yaradıcılığının başlanğıcında Nizami bədii mirasından istifadə edən Nəsimi, poeziyasının hürufizm dövründə də, Nizami ənənələrinə sadiq qalmışdır.^[4]

İnsanı təbiətin şah əsəri hesab edən Nəsiminin diqqətini, Nizami poeziyasındakı ali sevgi, həyata bağlılıq və insan gözəlliyi ideyaları cəlb etmişdi. Nizami lirikası və epik əsərlərindəki canlı hisslər, dünyəvi meyllilik, ideal mənəvi keyfiyyətlərin təsiri ideyaları, şairin bədii irsinin Nəsimi poeziyasına təsir gücünü daha da artırmışdır.^[4]

Nizami Gəncəvinin lirikasının təsiri, İmadəddin Nəsiminin yaradıcılığında həyati əlaqələrin dərinləşməsində və onun müəyyən mistik-sufi cərəyanların təsirinə məruz qalmasında mühüm amillərdən biri kimi çıxış etmişdir.^[6]

XV əsr Azərbaycan şairi Şah Qasım Ənvar, özünün "Ənis-ül-arifin" adlı poemasını, Nizaminin "Sirlər xəzinəsi" poemasının təsiri ilə yazmışdır. Ənvarın qəzəllərində izə Nizami lirikasının təsiri açıq-aşkar müşahidə edilir. Nizami kimi, Şah Qasım Ənvar da, insanları bir-birinə bağlayan ilkin mənəvi gücün sevgi olduğuna inanır. Nizami kimi, Şah Qasım Ənvar da, sevgini, təşəbbüs, cəsarət və nəciblik mənbəyi hesab edir.^[7] Nizami Gəncəvi qəzəllərinin təsiri ilə yazılmış əsərlərində, Şah Qasım Ənvar, müdrik sələfinin yalnız ideya-estetika istiqamətləndirməsini deyil, eyni zamanda, forma, obraz və digər bədii ifadə vasitələrini də məharətlə istifadə etmişdir.^[8]

Nizami lirikası, xüsusilə şairin sevgi fəlsəfəsinin təsiri ilə yazıb-yaratmış orta əsr Azərbaycan şairlərindən biri də, Nemətullah Kişvəri olmuşdur.^[9] Məşhur qəzəllərindən birində Kişvəri, qəzəlin qəhrəmanının gözəlliyinə heyranlığını ifadə etmək və əsərin emosional təsirini gücləndirmək üçün, Nizami qəzəlinə xas formanı istifadə etmişdir. Başqa bir qəzəlində isə, Kişvəri, Nizami qəzəlinin həm forma, həm də ideyasını təkrarlamışdır. Nizami kimi, Kişvəri də qəzəllərində, sevgilisi ilə öyünmüş, onun sevgisini qazandığına görə xoşbəxtliyini ifadə etmişdir.^[9]

Nizami yaradıcılığı və sevgi fəlsəfəsi, Səfəvilər dövlətinin banisi və Xətai ləqəbi ilə Azərbaycan dilində əsərlər yaratmış I İsmayıl üçün də ilham mənbəyi olmuşdur. Xətaini ilk növbədə sevgi və fəlsəfi lirikası maraklandırırdı. Sevgi və fəlsəfə lirikasının təsirini müşahidə edən Xətai, sələflərinin bədii irsini hörmətlə anırdı. Xətai hesab edirdi ki, böyük əhəmiyyət kəsb edən sevgi lirikasının gücünü istifadə etməklə, bədii əsər qəhrəmanlarının vasitəsi ilə vacib ictimai problemləri dilə gətirmək olar. ^[9]

Nizami Gəncəvi ənənələri, xüsusilə, şairin sevgi fəlsəfəsinin mənimsənərək inkişaf etdirilməsini, Xətainin "Dəhnamə" poemasında müşahidə etmək mümkündür.^[11] Poemaya daxil olan "Bahariyyə" hissəsinin yazılması zamanı, Xətai, Gəncəvinin "Leyli və Məcnun" poemasından "Baharın tərifi və Leylinin xurmalıq tamaşasına getməsi" adlı hissəsindən ilhamlanmışdır.^[12]

Həmçinin, bu poemada Xətai izah edir ki, mənəvi intibahına görə, Nizami qəhrəmanlarına borcludur. Nizami kimi, Xətai də sevgini ictimai anlam daşıyan məvhum kimi qəbul edir. Sevgini həyatla əlaqələndirən Xətai, onu, dini təsəvvürlərdən kənarlaşdıraraq, "həyat tərəfindən doğulmuş" adlandırır.^[12]

XVI əsrdə yaşayıb-yaratmış Məhəmməd Füzuli, Azərbaycan dilli iki poemasının - "Leyli və Məcnun" və "Bəngü-Badə" poemalarının mövzusunun Nizami Gəncəvinin yaradıcılığından götürmüşdür. Bunu, şair özü "Leyli və Məcnun" poemasında etiraf edir. "Bəngü-Badə" poemasının yazılması zamanı, şairin ilham üçün müraciət etdiyi mənbə, Nizaminin "Yeddi gözəl" poeması olmuşdur. Lakin, Füzulinin alleqorik tərzdə yazılmış bu poeması, süjet baxımından Nizaminin romantik məsnəvisindən xeyli fərlənir. ^[13]

Nizaminin İsa və ölmüş it haqqında hekayəsindən təsirlənən Füzuli, oxuyucularına yol göstərmək üçün həmin hekayəyə istinad edir.^[14]

Füzuli Nizami yaradıcılığında müşahidə etdiyi sevgi fəlsəfəsini qəbul edərək, öz yaradıcılığında daha da inkişaf etdirir.^[15] Bu baxımdan, Nizaminin bəzi qəzəlləri və Füzulinin müsəddəsləri arasında məzmun və forma oxşarlıqları izlənilir.^[16]

XVII əsrdə Füzulinin təsiri ilə yazıb-yaratmış Saib Təbrizi, Qövsi Təbrizi, Rüknəddin Məsud Məsihi və xüsusilə Təsir Təbrizi kimi şairlərin yaradıcılığı üçün də, Nizami Gəncəvinin sevgi fəlsəfəsi, ideya və süjet mənbəyi, o cümlədən, ədəbi nümunə rolunu oynamışdır.^[17]

Nizami yaradıcılığında didaktik biliklərin xüsusiyyətləri və mahiyyətin əks olunmasını istifadə edən XVII əsr Azərbaycan şairi Saib Təbrizi, Nizami kimi, həyatın və insan ömrünün mənasını dərk etməyə çalışırdı. Nizaminin fikirləri, xüsusilə, "Xosrov və Şirin" poemasını istifadə edən Saib Təbrizi, öz yaradıcılığında hedonistik ideyaları təbliğ edirdi.^[18]

XVII əsrdə yaşayıb-yaratmış, əsərlərini Azərbaycan və fars dillərdində yazmış Təsir Təbrizi, Nizami ədəbi məktəbinin davamçılarından olmuşdur. Təsir Təbrizi, özünəməxsus orijinallıqla Nizami ədəbi məktəbinin ənənələrini XVII əsrdə də yaşatmış və inkişaf etdirmişdir.^[19]

Təsir Təbrizi, yazdığı beş poemasında (məsnəvi) Nizami Gəncəvini böyük hörmətlə anaraq, onun davamçısı olmaqdan qürur duyduğunu qeyd edir. "Cahannüma" adlı poemasını yazarkən, Təsir Təbrizi Nizaminin "Sirlər xəzinəsi" poemasından ilhamlanmışdır. Təbrizinin poeması, ilk növbədə ideya-məzmun xüsusiyyətləri, daha sonra isə yazılma tərzi ilə Nizaminin didaktik poeması ilə əlaqəlidir.^[20] Nizaminin "Xosrov və Şirin" poemasında inkişaf etdirdiyi, "şərəfin ləkələnməsi mənəvi ölümə bərabərdir" ideyası isə, Təsir Təbrizinin "Səmarətül-hicab" poemasının leytmotivinə çevrilmişdir.^[21] Həmçinin poemanın süjetində, Nizaminin "Yeddi gözəl" poemasından Hind gözəlinin hekayəsi ilə oxşarlıq vardır. Struktur quruluşu baxımından da Təsir Təbrizinin poeması, Nizaminin "Yeddi gözəl"ini xatırladır.^[22] "Yeddi gözəl" poemasının təsiri, Təsir Təbrizinin başqa bir poemasında - "Meymanatnamə"də də müşahidə olunur.^[23]

Nizaminin "Xosrov və Şirin" poemasının təsiri ilə, Təsir, özünün "Dəvətül-aşiqin" adlı əsərini ərsəyə gətirmişdir. Bu poemada, Təsir, Nizami ənənələrindən irəli gələn sevgi mövzusuna toxunsa da, müstəqil və orijinal məsnəvi yaratmağa nail olmuşdur.^[24]

Yaradıcılığı son orta əsrlər poeziyasına meylli olan XIX əsr Azərbaycan şairi İsmayıl bəy Nakamın əsərlərində epiqonluq cizgiləri müşahidə olunur. Onun bu ruhda yazılmış iki poeması, mövzu baxımından Nizami bədii məktəbinin ardıcılıdır.^[25]

Nakamın "Leyli və Məcnun" poeması, məzmun baxımından kiçik dəyişikliklərlə, Nizaminin "Leyli və Məcnun" poemasını təkrar edir. Burda da, Nizami poemasında olduğu kimi, xırda qısaltmalarla da olsa, Zeydin süjet xətti davam etdirilir. Nakamın bəzi qəzəlləri isə, sadəcə Nizaminin orijinal qəzəllərinin tərcüməsini xatırladır. Nizaminin Nakam yaradıcılığına və bədii düşüncəsinə təsiri o qədər güclüdür ki, şair, hər nə qədər çalışsa da, orijinal əsər ərsəyə gətirə bilməmişdir. Nakamın "Leyli və Məcnun"u XIX əsrin sonlarında, yəni realist Azərbaycan ədəbiyyatının çiçəkləndiyi dövrdə yazılmasına baxmayaraq, əsərin dili kifayət qədər arxaikdir, şair ərəb-fars söz və ifadələrini orta əsr ədəbiyyatında olduğu kimi gen-bol istifadə edir, hətta bəzən, sufi ədəbiyyatına xas ifadə və terminləri işlədir ki, bu da, nəticədə, Nakamın "Leyli və Məcnun"unun məşhurlaşmasına mane olmuşdur. Nakamın özünün qeyd etdiyi kimi, onun "Leyli və Məcnun"u 3/10 beytdən ibarətdir.^[25]

"Leyli və Məcnun"la müqayisədə, Nakamın digər poeması - "Fərhad və Şirin" o qədər də böyük deyil. Nakamın bu poemasının süjet əsası, Nizaminin "Xosrov və Şirin" poemasında Fərhadla bağlı süjet xətti təşkil edir. Sasani hökmdarı Xosrovla, daşyonan Fərhad arasındakı dialoqda Nizaminin istifadə etdiyi poetik fəndləri rahatlıqla istifadə edən Nakam, əsərin məzmunu qısaldarkən, oxucunun əvvəlcədən Nizami əsəri ilə tanış olacağını nəzərə almışdır. Belə ki, Nizaminin orijinal əsərinin məzmunu ilə tanış olmadan, Nakamın əsərinin bəzi fəsilləri arasında əlaqəni anlamaq çətinlik yaradır. Nakam, "Fərhad və Şirin" poemasının bəzi hissələrini fars dilində yazmışdır.^[26]

Nakamın yazdığı hər iki poemada, mövzunun sufizmlə bağlı təfsiri əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirilmişdir. Nizaminin dünyəvi sevgini öyən poemalarından fərqli olaraq, Nakam, həm "Leyli və Məcnun", həm də "Fərhad və Şirin" poemalarında sufi-panteistik sevgini öymüşdür.^[26]

Nizami Xəmsəsinə daxil olan ikinci məsnəvi - "Xosrov və Şirin"in mövzusu, XX əsr Azərbaycan yazıçısı Mirmehdi Seyidzadənin 1940-cı ildə yazdığı "Sevgi" adlı pyesdə təkrarlanmışdır. Pyesdə, personajların xarakterlərinin təsviri zamanı, Seyidzadə, israrla Nizami Gəncəvini izləmişdir. Seyidzadənin personajların xarakterinə gətirdiyi yeganə dəyişiklik, Sasani hökmdarı Xosrovla əlaqədardır; Seyidzadənin pyesində Xosrov qəddar hökmdar, İran əməkçilərinin zalım hakimi kimi təsvir edilir.^[27]

M. Seyidzadənin əsərinin yayımlanmasından bir neçə ay sonra, Nizami yaradıcılığını hərtərəfli öyrənmiş və tədqiq etmiş^[28] Səməd Vurğun tərəfindən Nizaminin "Xosrəv və Şirin"inin əsas mövzusu müstəqil "Fərhad və Şirin" pyesində istifadə edilmişdir. Bu pyes, SSRİ ədəbiyyatında Nizami ənənələrinin ən yaxşı bədii məcəssümlərindən biri hesab edilir.^[29]

Lakin, əgər Nizaminin məsnəvisində, Şirinin fikir və hərəkətlərində ardıcıllıq - Xosrova aşiq olan Şirin, ömrünün sonuna kimi sevgisinə sadiq qalır - müşahidə olunursa, Səməd Vurğunun pyesində, Şirin əvvəlcə Xosrova, daha sonra isə FƏrhada aşiq olur. Pyesdə, Şirin, əbədi sevgilisinin ölüm xəbərini alaraq intihar edən Fərhadın nəşi başında özünə qəsd edir.^[30]

Nizami məsnəvisində, Şirinə olan sevginin təsiri ilə Xosrov müsbət yönə dəyişərək daha nəcib insana çevrilir. Səməd Vurğunun pyesində isə, Xosrovun Şirinə olan ehtiraslı sevgisi qəddar və yırtıcıdır. Nizami poemasından fərqli olaraq, Vurğunun pyesində Xosrov və Fərhad rəqib yox, düşməndilər. Qadını adətən sevgi obyekti kimi təqdim edən klassik şərq ədəbiyyatı ənənəsindən fərqli olaraq, Səməd Vurğunun pyesində Şirin, daha aktiv, güclü iradəyə malik və müstəqil bir personajdır. Erməni ədəbi tənqidçi Arşaluis Arşaruni, Vurğunun pyesində personajın bu cür təfsirini, tarixi baxımdan əsaslandırılmış hesab edir. Onun sözlərinə görə, "Nizaminin yaşadığı dövrdə - Şərq intibahının pik ərəfəsində, qadınlar həqiqətən də güclü iradə və müstəqilliyə malik idilər."^[30]

Səməd Vurğun pyesə, Nizami poemasında olmayan bir sıra yeni personajlar da əlavə etmişdir. Onlardan ən yaddaqalanı, xalq müdrikliyinin daşıyıcısı və Fərhadın atası olan, Azər baba obrazıdır.^[30]

XX əsrdə yaşayıb-yaratmış Azərbaycan şairi Abdulla Şaiq, "Nüşabə" və "Fitnə" pyeslərinin mövzusunun, Nizami Gəncəvinin "İsgəndərnamə" və "Yeddi gözəl" poemalarından götürmüşdür. Lakin, Səməd Vurğunun "Fərhad və Şirin"i kimi, A. Şaiqin pyesləri də ideya baxımından, Nizami poemalarından xeyli fərqlənir.^[28] Səməd Vurğun kimi, Nizami yaradıcılığını dərindən araşdırmış Abdulla Şaiq, həm də şairin "İsgəndərnamə" poemasını Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir və müasirləri tərəfindən Nizaminin ən yaxşı tərcüməçilərindən biri hesab edilir. 1940-cı ildə Şaiq, Xəmsə mövzularından ilhamlanaraq "Nüşabə", 1946-cı ildə isə "Fitnə" pyeslərini yazmışdır.^[28]

1940-cı ildə yazılmasına başlanmış "Nüşabə" dramında, Makedoniyalı İsgəndərin Bərdə şəhərinə səfəri və Bərdə hökmdarı Nüşabə ilə görüşməsindən bəhs edilir; əsərdə vətənpərvərlik mövzuları ilk plana çıxarılır ki, pyesin 1945-ci ildə - SSRİ-nin Böyük Vətən müharibəsində qələbə qazanması ərəfəsində tamamlandığı nəzərə alındıqda, şairin motivləri aydın olur.^[31] Bir il sonra yenidən Nizami Gəncəvi yaradıcılığına müraciət edən Abdulla Şaiq, Gənc Tamaşaçılar Teatrı üçün, üç pərdəli "Fitnə" pyesini yazır. Əsərin süjet və mövzusu, Nizaminin "Yeddi gözəl" poemasından ("Bəhram və qul qadın") götürülmüşdür. "Nüşabə" kimi, "Fitnə" də ideya baxımından, mənbə hekayəsindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir.^[31]

• Ҹаһани, Г. Азәрбајҹан әдәбијјатында Низами ән'әнәләри (Под редакцией И. Гамидова). Баку: Элм. 1979. səh. 204.
• Алиев, Газанфар Юсиф оглы. Темы и сюжеты Низами в литературах народов Востока. Москва: Наука. 1985. 331. (#accessdate_missing_url)
• Зейналова, С. "Произведения азербайджанских советских писателей на темы «Хамсэ» Низами". Известия Академии наук Азербайджанской ССР. Серия литературы, языка и искусства. № 1. 1977: 47 — 53. (#accessdate_missing_url)