Niderlandda Böyük Depressiya ( böhran illəri də adlanır: a. alm. de Crisisjaren, de Crisistijd ) 1933 və 1936-cı illər arasında baş verdi. Digər ölkələrlə müqayisədə bu böhran Niderlanda bir qədər gec toxundu.[1] Bu, 1930-cu illərdə Niderland da daxil olmaqla bütün dünya ölkələrinə təsir edən ağır maliyyə böhranı dövrü idi.[2]
ABŞ-da 1929-cu il birja çöküşü Böyük Depressiyanın başlanğıcı kimi başa düşülür.[3] Lakin Niderlandda depressiya daha tədricən başladı və iqtisadiyyat tədricən tənəzzülə uğradı. İqtisadiyyatda qızıl standartı ləğv etməkdən imtina mərkəzi rol oynadı. Böyük Depressiya siyasi qeyri-sabitliyə və iğtişaşlara səbəb oldu və Niderlandda Milli Sosialist Hərəkatının yüksəlişinə gətirib çıxartdı.[4] Ölkədə depressiya 1936-cı ilin sonunda azalsa da, real iqtisadi sabitlik İkinci Dünya Müharibəsindən sonrakı dövrə qədər geri qayıtmadı.[2]
Niderland Birinci Dünya Müharibəsində neytral mövqe tutduğu üçün digər Avropa ölkələrində iqtisadi problemlərə səbəb olan müharibə xərcləri, müharibə itkisi və əhali itkisi problemi ilə üzləşmədi. Xüsusilə, 1920-ci illərin əvvəllərində Hollandiyanın əsas ticarət tərəfdaşlarından biri olan Almaniyada baş verən iğtişaşlar və iqtisadi problemlər Hollandiyanı 1925-ci ilə qədər (ən aşağı vəziyyətə 1923-cü ildə çatmışdır) ağır böhrana salmışdı.[5]
1925-ci ildən sonra Almaniyada qismən iqtisadi inkişaf səbəbiylə Niderlandda da müharibədən sonrakı böhran sona çatdı və ölkə yenidən qızıl standartına qoşuldu. Bununla belə, Almaniyaya tətbiq olunan güclü ticarət məhdudiyyətləri səbəbindən bəzi digər Avropa ölkələrində və ABŞ-da olduğu kimi iqtisadi yüksəliş güclü olmadı ( Kükrəyən iyirmilər ilə əlaqəli).[5]
Niderland iqtisadiyyatı Böyük Depressiyadan əvvəlki dövrdən qalan struktur problemləri ilə mübarizə aparırdı. Ticarət məhdudiyyətləri və iqtisadi proteksionizm Birinci Dünya Müharibəsindən sonra tam olaraq aradan qalxmamışdı və dünya ticarəti müharibədən sonra yenidən yüksələ bilmədi. Niderland iqtisadiyyatı uzun müddət beynəlxalq ticarət və maliyyədən asılı idi (1929-cu ildə ÜDM- in təqribən 30%-i ixracdan gəlirdi) və xüsusilə böyük gəmiçilik sektoru ticarət imkanlarının olmamasından əziyyət çəkirdi. Digər problem Birinci Dünya Müharibəsindən sonra yüksək doğum səviyyəsi ilə əmək məhsuldarlığının artmasının birləşməsi idi ki, bu da tələbatın hər hansı bir artımının ümumi rifahın artmasına və ya işsizliyin azalmasına səbəb olmadığı anlamına gəlirdi.
1931-ci ilə qədər iqtisadi böhranın sosial nəticələri məhdud idi, iş saatları ilə maaşları da azaltmaqla o zamanadək əksər sektorlarda kütləvi işsizliyin qarşısı alınmışdı. Bununla belə, təxminən 1931-ci ildə kütləvi işsizlik başladı və işlərini saxlaya bilən işçilər tez-tez maaşların əhəmiyyətli dərəcədə azaldılmasını qəbul etməli oldular. İşsizliyin təxmini hesablamaları 1930-1932-ci illər arasında artdığını və 1936-cı ilin sonuna qədər davamlı artdığını göstərirdi. İqtisadiyyatın hər bir sektoru eyni dərəcədə zərər görmədi, gəmiçilik və ticarət sektorları xüsusilə ağır zərbə alarkən, tütün sənayesi kimi bəzi ixtisaslaşmış sektorlar depressiyanın birinci mərhələsindən nisbətən zərər görmədən çıxdı.
Depressiyanın başlanğıcında işləyən işçilər hələ də maaşlarının azaldılmasının istehlak mallarının qiymətində güclü azalma ilə uyğunlaşdığını gördülər. Lakin depressiyanın ilk illərindən sonra onlar da real gəlirlərinin azalmasından əziyyət çəkdilər. İşsizlərin sayının artması vəziyyəti gərginləşdirirdi. 1930-cu illərə qədər Hollandiya (Niderland) cəmiyyətində kütləvi işsizliklə mübarizə aparmaq üçün lazım olan təcrübə və infrastruktur yox idi. Cəmiyyətin böyük hissəsində hiss olunurdu ki, işsizlər hər şeydən əvvəl iş tapmağa həvəsləndirilməlidir, ona görə də yalnız yaşayış minimumu səviyyəsində gəlir dəstəyi verilməlidir. Artıq çoxlu sayda insan üçün iş tapmaq qeyri-mümkün olsa da, işsizlərə qarşı sosial münasibət dəyişdi.
Həmkarlar ittifaqlarının yeni işsizlər üçün müvəqqəti gəlir dəstəyi vəsaitləri var idi və hökumət onlara bir qədər subsidiya da əlavə etdi. Beləliklə, həmkarlar ittifaqı üzvləri qısa müddət ərzində real yoxsulluqdan xilas oldular. Depressiyanın sonrakı mərhələlərində isə bu həmkarlar ittifaqı fondları tükəndi, hökumət də subsidiyalarını azaltmaqla həmkarlar ittifaqlarını da davamlı olaraq dəstək miqdarını azaltmağa məcbur etdi. Həmkarlar ittifaqına daxil olmayan işçilər və həmkarlar ittifaqı dəstəyi müddəti bitmiş işçilər, onlara yaşayış minimumuna qədər dəstək verən dövlət yoxsulluq fondundan asılı idilər. Bu minimal gəlir dəstəyi müasir cəmiyyətin dəyərlərini əks etdirən ağır sosial stiqma oldu. Dəstək alanlar depressiyanın simvoluna çevrilən sonsuz işsiz növbələrində gündə iki dəfə dövlət qurumuna müraciət etməli olurdular. Onlar həmçinin hökumət müfəttişlərinin onlara evdə baş çəkməsinə və gündəlik həyatlarını araşdırmasına icazə verməli idilər ki, bu da tez bir zamanda işsizlər arasında çox nifrət dolu narazıçılıqla qarşılanırdı.
Əksər ölkələrdə olduğu kimi, Niderlandda da Böyük Depressiya zamanı əhəmiyyətli sosial iğtişaşlar yaşandı. Ancaq bu iğtişaşlar əslində miqyas baxımından olduqca məhdud idi. Məsələn, əmək tətillərinin statistikası göstərir ki, 1931-1937-ci illərdə tətillər 1925-ci ildən 1930-cu ilə qədər əvvəlki iqtisadi sabitlik illərinə nisbətən əslində daha az yayılmışdır. Hollandiyada Böyük Depressiyanın ən yüksək olduğu dövrdə tətillərin sayı əksinə ən az idi. Etirazın başqa bir forması kirayə tətili idi, kirayəçinin ev sahibinə kirayəni ödəməkdən imtina etməsi idi. Bu etiraz forması da qismən hökumətin sərt müdaxiləsi səbəbindən miqyasında kifayət qədər geniş deyildi.
Böyük Depressiyanın yüksəlişi ksenofobiyanın artması ilə də əlaqələndirilə bilər və bu Milli Sosialist Hərəkatının (MSH) uğuru hesab olunurdu. Belə ki, 1931-ci ildə qurulan MSH depressiya dövründə 1936-cı ildə üzvlük baxımından dəstək qazandı. 1937-ci ildən sonra depressiyanın gücü azaldıqda MSH-a dəstək yenidən azaldı.
Hollandiyadakı Böyük Depressiya ilə təsirlənən əksər ölkələrdəki vəziyyət arasındakı mühüm fərq hökumətin rolu idi. 1930-cu illərin sonlarına qədər 1933-cü ildən 1939-cu ilə qədər antiinqilabçı dövlət xadimi Hendrik Koleyn tərəfindən idarə olunan Niderland hökuməti qeyri-müdaxiləçi (ing. non-interventionist) və güclü beynəlmiləlçi kimi təsvir edilə bilərdi.[6] Onun iqtisadi siyasəti əsasən dövlət xərcləri və gəlirləri üçün balanslaşdırılmış büdcənin saxlanmasına yönəlmişdi. Bu hökumət siyasəti müasir Avropa və Amerika hökumətləri üçün xarakterik olsa da, depressiyanın son mərhələlərinə qədər xüsusilə Niderlandda ciddi şəkildə tətbiq edilmişdir.
Birləşmiş Ştatlar 1937-38-ci illərin tənəzzülündən əziyyət çəkəndə [7] 1937-ci ildə Niderlandda da qısamüddətli bərpa olmuş iqtisadi vəziyyəti yenidən durğunlaşdı. Durğunluğun digər səbəbi Almaniyanın getdikcə daha aqressiv davranışı nəticəsində qeyri-müəyyənliyə səbəb olan siyasi gərginliyin artması və kapitalın Avropa iqtisadiyyatlarından çıxarılması idi. Eyni zamanda , II Dünya Müharibəsinin preambulasında Avropa dövlətləri yenidən silahlanmağa başladıqları üçün depressiyanın təsirləri daha az nəzərə çarpırdı. Hollandiya silahlanmaya nisbətən gec başladı və silahlarının çoxunu idxal etdi.
1939-cu ilə qədər çoxlu sayda əvvəllər işsiz olan insanlar orduya çağırıldı, eyni zamanda müdafiə xərclərinin artması (1936-1939-cu illər arasında büdcə üç dəfə artdı) iqtisadiyyatın bir neçə sektorunu süni şəkildə canlandırdı. Hendrik Koleynin rəhbərlik etdiyi kabineti [8] tarixdə ilk dəfə Sosial Demokrat İşçi Partiyasının iki üzvünün daxil olduğu De Ger [9] kabineti əvəz etdi. Yeni kabinet nəhayət depressiyaya son qoymaq üçün ictimai işlərə böyük məbləğdə pul yatırmaq üçün iddialı strategiya təklif etdi. Lakin bu yeni siyasət tam həyata keçirilməmiş Niderland İkinci Dünya Müharibəsinə sürükləndi. 1940-cı il mayın 10-da Almaniya Niderlandı işğal etdi və Niderland iqtisadiyyatı müharibə iqtisadiyyatına çevrildi.[10]
- ↑ "Нидерланды (государство в Зап. Европе)". www.booksite.ru. İstifadə tarixi: 2025-03-16.
- ↑ 1 2 "Great Depression: Black Thursday, Facts & Effects". HISTORY (ingilis). 2023-10-20. İstifadə tarixi: 2025-03-16.
- ↑ "Birja çöküşü". znanierussia.ru. İstifadə tarixi: 2025.03.16.
- ↑ "Нидерланды: география, язык, культура, форма правления". Знание.Вики (rus). İstifadə tarixi: 2025-03-16.
- ↑ 1 2 "The Great Depression in Europe, 1929-39 | History Today". www.historytoday.com. İstifadə tarixi: 2025-03-16.
- ↑ "Колейн Хендрик". www.hrono.ru. İstifadə tarixi: 2025-03-16.
- ↑ "Великая Депрессия в США 1929-1933 - как это было, причины и последствия, экспертная аналитика". www.sravni.ru (rus). 2021-12-27. İstifadə tarixi: 2025-03-16.
- ↑ "Hendrikus Colijn | World War I, Dutch Politics, Military Leader | Britannica". www.britannica.com (ingilis). İstifadə tarixi: 2025-03-16.
- ↑ "Dirk Jan de Geer". www.biografischportaal.nl (holland). İstifadə tarixi: 2025-03-16.
- ↑ "1940 London Jonkheer de Geer *Netherlands Nazi Invasion". ICharta (italyan). İstifadə tarixi: 2025-03-16.
Vikianbarda Niderlandda Böyük Depressiya (böhran) ilə əlaqəli mediafayllar var.
