Nicat Ordusu

Məhəmmədəli şahın parlamenti topa tutaraq ləğv etdiyi və müxtəlif şəhərlərdə məşrutəçilərə qarşı repressiya apardığı günlərdə, Təbrizin məşrutəçiləri Səttar xan və Bağır xanın rəhbərliyi ilə şahın təslim tələblərini rədd etdilər. Buna cavab olaraq şah Təbrizin mühasirə olunması barədə göstəriş verdi. Təxminən 10 ay davam edən mühasirədən sonra şəhərdə ərzaq tükənmiş, çox sayda sakin aclıqdan həlak olurdu.^[1] Belə bir şəraitdə əsasən Memorial məktəbinin şagirdlərindən ibarət təqribən 150 gənc, həmin məktəbin amerikalı müəllimi Hovard Baskervilin rəhbərliyi ilə bir dəstə təşkil etdilər. Məqsəd mühasirəni yararaq kəndlərdən ərzaq gətirmək idi.^[2]

Baskervil Təbrizə gəldiyi ilk gündən Məşrutə inqilabını dəstəkləyirdi. Məktəbdən kənarda o, Təbriz üsyanının başlamasından sonra döyüş meydanında məşrutəçilərə yemək paylayır və tələbələri ilə birlikdə İranla bağlı İngilis-Rus Razılaşmasını tənqid edirdi. O, həmin məktəbdə ədəbiyyat müəllimi işləyən və Təbrizdə məşrutə hərəkatının nüfuzlu liderlərindən biri olan Həsən Şərifzadə ilə yaxın dostluq münasibəti qurmuşdu. 1908-ci ildə Şərifzadənin qətlə yetirilməsi onu dərindən sarsıtdı və bu hadisə onun məşrutə döyüşçülərinin sıralarına qoşulmasına mühüm təsir göstərdi.^[3]

O, Təbriz üsyanı ilə şəhərin mühasirəyə alınmasına şahidlik etdikdən sonra öz tələbələrindən ibarət hərbi dəstə təşkil etmək qərarına gəldi. Qısa müddət ərzində şəhərin əsilzadə və varlı təbəqəsindən olan 100-dən çox şagirdi onun bu dəstəsinə qatıldı. O, döyüşçülərindən and almışdı ki, "hansı savaş olursa-olsun, ön sıralarda olsunlar və düşmənə yaxınlaşdıqları zaman səngərə qapanmayaraq fədai kimi hücuma keçsinlər".^[4][5]

Baskervil ABŞ-da hərbi təlim keçmişdi və hərbi texnikalara bələd idi. Eyni zamanda Təbriz Amerikan Memorial Məktəbinin müəllimi kimi Ərk qalası həyətində şagirdlərinə hərbi dərslər də verirdi. Bunun səbəbi onun məşrutəçilərə qoşulmasına görə həm Təbrizdəki ABŞ konsulluğunun, həm də məktəb şagirdlərinin valideynlərinin tələbələrinin təzyiq göstərməsi idi.

Baskervilin belə bir dəstə düzəltməsi bəzi mücahidlərdə şübhə oyanmasına yol açmışdı. Hətta Səttar xan bu dəstənin gücünə inanmayaraq bunları demişdi:

Bu dəstənin adamları, əsasən, naz-nəmətlə böyümüş, rahatlığa öyrəşmiş şəxslərdir; nə döyüş dəfinin gurultusunu, nə də igidlərin nərəsini eşidiblər. Onlar ata-ananın əziz övladlarıdır. Qorxuram ki, vuruşmamış qaçmağa üz tutsunlar və bu yolla öz liderlərini ölümə düçar etsinlər.

Təbrizdə vəziyyət pisləşdiyi üçün Səttar xan Şənbi-Qazana hücum edilməsi qərarına gəlmişdi. Məqsəd Şənbi-Qazanı ələ keçirərək şahçı qoşunların komandamı Səməd xan Şücaüddövlənin dəstəsinin Qaraməlik ilə əlaqəsini kəsmək idi. Hücum da Baskervilin dəstəsi də iştirak edəcəkdi. Bu zaman onun Nicat Ordusuna iki yüz nəfər daxil olsa da, onlardan sadəcə 40 nəfəri əhdli üzv idi.^[5]

1909-cu ilin aprel ayının ortalarında, Təbrizin mühasirəsinin başlanmasından on ay sonra, dəstə ərzaq və dərman qıtlığı səbəbindən mühasirə xəttini yararaq kəndlərdən ərzaq gətirmək qərarına gəldi. Baskervil bu missiyaya könüllü oldu və Səttar xandan silah istədi. Səttar Xan hesab edirdi ki, Baskervil və dəstəsinin döyüşçüləri silahla işləmək üçün kifayət qədər təcrübəyə malik deyillər, buna görə də əvvəlcə onların silahlanmasına qarşı çıxdı. Lakin sonda dəstə silahlandırıldı. Enni Vilsonun məlumatına görə, o, aprelin 15-də D.C. Mur adlı britaniyalı jurnalistlə birlikdə bu missiyaya qoşulmuşdu. Aprelin 19-da Təbrizdə buğda ehtiyatı yalnız bir günə çatırdı, digər tərəfdən isə Səttar xan ona top təmin edə bilməmişdi. Baskervil əvvəlcə Səttar xanı Avropalılardan kömək istəməyə və şahın münasib şərtlərlə təslim olmaq təklifini qəbul etməyə razı salmağa çalışdı. Lakin Səttar xan yeni bir hücuma başlamaqda israrlı idi. Əvvəlcə, Aprelin 18-i şənbə gecəsi Azərbaycan Əncüməninin iclasında ertəsi gün hücuma keçmək qərara alınsa da, sonda hücumun aprelin 19-u, bazar ertəsi səhəri başlanmasına qərar verildi. Dəstəsinin üzvü Mehdi Ələvizadə belə deyirdi:

Səməd xanın qüvvələrinə qarşı hücumun səhəri günü başlamağı nəzərdə tutulan gecə, Baskervil özünü hazırladı və tərəfdarlarına əmr verdi. Gecə yarısından əvvəl hamı polis bölməsində (Təbriz polis binası, millətçilərin bazalarından biri) toplaşdı… (amma) əhdlilik andı içənlərdən yalnız on bir nəfər gəldi, digərləri ya iştirak etmədi, ya da onların anaları və ataları – Baskervilin xəbərdar olduğu kimi – oğullarını dayandırdı. Lakin digər tərəfdən böyük bir qrup hazırlandı və gecə yarısı Qara Ağaç istiqamətinə yola çıxdıq; həmin məhəllə döyüşçülər və topçularla dolu idi. Bir neçə saat istirahət edə biləcəyimiz bir məscidə gətirildik. Baskervil bir an belə istirahət etmədi və məscidin içində bizə məşq etməyi əmr etdi.

Moore bunları qeyd etməkdədir:^[6]

Əvvəlcə eşitdim ki, düşmən xəttinə yaxınlaşanda onun qoşunlarının sayı 150-dən beş nəfərə düşmüşdü. Amma sonradan orada olan iki nəfərlə görüşəndə dedilər ki, onların sayı təxminən doqquz və ya on nəfər olub.

Bu dəstə 19 aprel tarixində, bazar ertəsi günü səhər tezdən şah tərəfdarlarının, yəni Səməd xan Şücaüddövlənin başçılıq etdiyi qüvvələrin mövqelərinə hücum edərək mühasirəni yarmaq istədi. Lakin qarşıdurmanın başlanğıcında dəstənin rəhbəri Baskervil mühasirəçilərin açdığı atəş nəticəsində həlak oldu. Baskervilin cəsədi bir müddət döyüş meydanında qaldı və onu oradan çıxarmaq mümkün olmadı. Sonda Hüseynxan Kermanşahı onu döyüş meydanından çıxarmağı bacardı. Bundan sonra döyüş davam etdirilsə də, dəstənin bir sıra üzvləri də öldürüldü və yalnız cüzi irəliləyiş əldə edildi. Nəticədə dəstə mühasirəni yarmaq cəhdində uğursuzluğa düçar oldu.^[7][5]

Şəfəq döyüşün başlanğıcını belə təsvir edir:^[2]

29-cu Fərvardin gecəsi, şəhərdə hazırlıq xəbəri qarışıq vəziyyətdə idi. Məqsədimiz Şənbi Qazan idi. Yadıma gəlir ki, bizdən bir neçə nəfər idik. Qazana çatmaq təxminən bir saatımızı aldı. Dəhlizin sağ tərəfindəki bağdan ora daxil olduq və ayağımızı oraya qoyduq. Baskervil birdən ‘hücum’ qışqırdı və irəliləməyə başladı. Onun arxasınca mən getdim və bir neçə nəfər də mənə qoşuldu. Hələ sakitlik hökm sürürdü, bəlkə də hücumçular təəccübləndirmək istəyirdi...Hələ qaranlıq idi ki, birdən bizə bir sıra tüfəng atəşi açıldı. Rəisimiz [Baskervil] dərhal yolun kənarına uzandı, biz də onu kiçik torpaq təpəsinin arxasınca izlədik... Yatarkən, Həsən xan Kirmanşahi və başqalarının tələbi ilə mən Baskervilə, kanalda uzanmış vəziyyətdə olan rəisimizə qışqıraraq dedim ki, qalxmasın ki, digər döyüşçülər bizi düşmənin ətrafından geri itələyə bilsin və ya yolumuza davam edək, amma təəssüf ki, Baskervil çağırışıma cavab vermədi və divarın altındakı kanaldan sola, bağa keçdi; bağ divarı bizimlə onun arasında qaldı. Bir neçə dəqiqə içində ətrafdakı xəndəklərdən "Amerikalı məğlub oldu" qışqırığı eşidildi. Biz onu mərmilərin altında sürüyüb, qırılmış divarın sığınacağında döşünə söykədik. Biri həvəslə qışqırdı: ‘O, sağdır!’ Amma çox keçmədən, o parlaq gözlərini yumdu və Şənbi-Qazanın qanlı torpaqlarında bu dünyanın süngər kimi torpağında son nəfəsini verdi. Bundan sonra digər döyüşçülər müharibəni davam etdirdi və nəticədə digər gənclər yaralandı və ya öldü, lakin irəliləyiş çox az oldu.

Mehdi Ələvizadə xatirələrində Baskervilin ölümünə səbəb olan hadisələri belə təsvir edir:

...Baskervil ikinci əmri verdi və düşünmədən Kazakların mövqeyinə doğru qaçdı, bir neçə nəfər də onu izlədik. Amma digərləri, qabaqda top və güllələri görüb, onu izləmədi və dərhal iki qrupa bölündü: bir qrup bağlara, digər qrup isə ağacların və divarların arxasına çəkildi. Lakin Baskervil ox atıb bir neçə addım qaçan kimi, Kazak ona atəş açdı və o yıxılarkən uzanmasını əmr etdi. O anda Baskervilin səsi qalxdı: ‘Mən yaralandım!...’ və bundan sonra sükut etdi. Bu arada, digər qrup silahlılar başqa yolla irəliləyib düşmənin sağ tərəfini ələ keçirdi və atəş açarkən, ‘Kazaklar hərəkət etməli idi, biz isə azlığı sərbəst buraxmaq və Baskervilin qanlı bədənini çıxarmaq fürsətini əldə etdik.

Baskervilin dəfni şəhər əhalisindən və tələbələrindən ibarət izdihamlı kütlənin müşayəti ilə həyata keçirildi. Dəfndə iştirak edənlərdən biri bu sözləri demişdir:^[5]

İndi mən əminəm ki, məşrutə olacaqdır, çünki belə bir azad ürəkli və günahsız şəxsin qanı İran konstitusiyasının tərəqqisində töküldü.

Onun tüfəngi daha sonra lülədə adı həkk olunduqdan sonra Baskervil adı və şəkli olan bir cüt nəfis xalça ilə birlikdə anası üçün Amerikaya göndərilib.^[5]

Əhməd Kəsrəvi onun dəfn mərasimini belə təsvir edir:^[4]

O, qonaq hesab olunduğu üçün xəbəri eşidən hər kəs kədərləndi və soldu. Bu münasibətlə, onun cəsədini böyük hörmət və şərəflə dəfn etməyə qərar verdilər. Hər kəsi aclıq narahat etsə də, onlar bundan əhəmiyyət vermədilər və gənc amerikalının ruhunu razı salmaq istədilər. Şəhərin hər yerindən qəbiristanlığa qədər dayanaraq, döyüşçülər burada və orada tərs çevrilmiş silahlarla (hörmət əlaməti olaraq) düzülmüşdülər. Baskervilin şagirdləri və onun fədailər qrupu, ermənilər, gürcülər, amerikalılar və bütün azadlıqsevərlər – böyüyü də, kiçiyi də – tabutun ətrafında gül dəstələri ilə irəlilədilər. Bir qədər sonra Səttar xan, Baskervilin adının və ölüm tarixinin yazıldığı, İran bayrağına bükülmüş tüfəngi ilə yanaşı, Nicat dəstəsinin üzvlərinin şəkli ilə birlikdə onun ailəsinə göndərdi....Baskervilin şagirdləri, onun fədailəri, ermənilər, gürcülər, amerikalılar və bütün azadlıqsevərlər – böyüyü də, kiçiyi də – əlində gül dəstələri ilə tabutun ətrafını alaraq irəliləyirdilər. Hamını dərin kədər bürümüş, hamı solğun və məyus idi. Yolda bir neçə yerdə cənazəni çiyinlərə götürdülər və nəhayət, tabut amerikalıların qəbiristanlığına çatanda burada bir sıra çıxışlar edildi və böyük bir coşqu yarandı. Söz söyləyənlər arasında azadlıqsevər ermənilərdən Baron Sedrak da var idi və belə dedi: ‘Mən indi əmin oldum ki, İranın Məşrutəsi irəliləyəcək, çünki bu günahsız gəncin pak qanı onun yolunda töküldü...

Seyid Həsən Tağızadə dəfn zamanı bunları demişdir:

Gənc Amerika, gənc Baskervili gənc İran Məşrutəsi üçün qurban verdi.

Məşhur müğənni Məhəmməd İsfahani onların şücaətindən təsirlənərək uzun bir tərcibənd bəstələmişdir. Bu bəstədə təkrar olunan məşhur misra belə idi (burada "bir xristian gülü" ifadəsi Baskervilə işarədir):^[8]

Dəstənin digər üzvləri arasında Mö’təmed-üt-Tüccar, Həsən Əlizadə, Mirzə Əli xan Postxanə, Mirzə Əhməd Qəzvini, Hüseyn ağa Qənnadizadə, Sadiq Rzazadə Şəfəq, Məhəmməd Məhdi Əlvizadə, Kərbəlayı Əli Həriri, Hüseyn xan Kermanşahi, Mirzə Əhməd xan Məşkuh, Kərim İskəndərani, Rza Paknia, Zeynülabidin Balazadə, İbrahim Qafqayçı, Həsən Küzəkanani, Kərim Rəfii, Məhəmmədəli Paknia və Əhməd Balazadə var idi.^[5]

• Təbriz üsyanı (1908–1909)
• Hovard Baskervil

• Šafaq, Sādeq Rezāzādeh, Biyād-e Āmuzgār va Farmāndeh-ye Mā Hovārd Bāskervil, Keyhān, 1338
• Moore, Henry, Moḥāṣereh-ye Tabrīz (be naql az ḵabargār-e vižeh-e mā) – Rūznāmeh-ye Times, 3 July 1909, Yād (77), 1384