Naxçıvanda parlament seçkiləri (2024)

Naxçıvan Ali Məclisinin 21 dekabr 2022-ci ildə qapalı keçirilmiş səkkizinci sessiyasında səhhəti ilə əlaqədər Ali Məclisə 1995-ci ildən bəri rəhbərlik edən Vasif Talıbovun vəzifəsindən istefa verməsi ilə bağlı müraciətə baxılıb, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məclisi Naxçıvan Muxtar Respublikası Konstitusiyasının 30-cu maddəsini rəhbər tutaraq onun müraciəti qəbul olunub. Sədr vəzifəsindən istefa verməsinə baxmayaraq Vasif Talıbov Ali Məclisin deputatı kimi fəaliyyətinə xitam verilməsi ilə bağlı müraciət etməmişdir. Yeni sədr seçilənədək sədr vəzifəsinin icrası müvəqqəti olaraq sədrin birinci müavini Azər Zeynalova həvalə edilmişdir.^[1][2] Azər Zeynalov 5 oktyabr 2023-cü ildə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi sədrinin birinci müavini vəzifəsindən istefa vermişdir.^[3] O, həmçinin, sədr səlahiyyətlərini icra edən vəzifəsindən də istefa vermiş,^[3] bu səbəbdən də sədr müavini Anar İbrahimov Naxçıvan Muxtar Respublikasının Konstitusiyasının 30-cu maddəsinə əsasən Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədrinin səlahiyyətlərini icra etməyə başlamışdır. Anar İbrahimov Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin 16 may 2023-cü ildə keçirilmiş iclasında Ali Məclisin sədr müavini vəzifəsinə seçilmişdi.^[4]

2020-ci il may ayının 23-də Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri Vasif Talıbov Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin təqdimatına əsasən Naxçıvan Muxtar Respublikasının baş naziri vəzifəsinə Səbuhi Hidayət oğlu Məmmədovun təyin edilməsi haqqında Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Qərarını imzalayıb.^[5][6] İstefaların və vəzifədən azad edilmələrin ardınca 2024-cü il 25 aprel tarixində vəzifədən azad olunub.^[7] Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi sədrinin 15 mart 2023-cü il tarixli Sərəncamı ilə Naxçıvan Muxtar Respublikasının əmək və əhalinin sosial müdafiəsi naziri təyin olunmuş^[8] Ceyhun Cəlilov 25 aprel 2024-cü ildə bu vəzifədən azad edilərək^[9] Naxçıvan Muxtar Respublikasının Baş naziri təyin edilmişdir.^[10]

Belə ki, Naxçıvan Muxtar Respublikası Nazirlər Kabineti də tam tərkibdə yenilənmişdir. Belə ki, Bəxtiyar Məmmədov 20 iyun 2023-cü ildə Baş nazirin müavini təyin edilmişdir.^[11] 28 dekabr 2022-ci ildə daxili işlər naziri Rəşad İsmayılov vəzifəsindən azad edilmiş, yerinə isə Süleyman Neymətov təyin olunmuşdur.^[12] 17 yanvar 2023-cü ildə fövqəladə hallar naziri Şamı Abdullayev vəzifəsindən azad edilmiş və yerinə Şahin Mirzəyev təyin edilmişdir.^[13] 28 fevral 2023-cü ildə isə kənd təsərrüfatı nazirinin müavini və nazir vəzifələrini icra edən Xəyalə Dadaşova vəzifəyə təyin olunmuşdur.^[14]

20 iyun 2020-ci ildə 40 saylı Saltaq seçki dairəsi üzrə Yeni Azərbaycan Partiyası üzvü olaraq deputat seçilmiş Hüseyn Həşimli^[15] və 18 noyabr 2022-ci ildə 32 saylı Naxçıvan şəhər seçki dairəsi üzrə bitərəf deputat seçilmiş Nazim Bababəyli öldü.^[16]

Seçki Məcəlləsi və Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əsasən son seçkidən 7 il sonra, yəni 2025-ci ildə növbəti prezident seçkilərinin keçirilməsi gözlənilirdi,^[17] lakin Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin imzaladığı 7 dekabr 2023-cü il tarixli sərəncamla Azərbaycanda növbədənkənar prezident seçkiləri günü 7 fevral 2024-cü il olaraq təyin olunub.^[18] Həmin gün qeyri-iş günü elan olunmuşdur.^[19]

8 fevral 2024-cü il Bakı saatı ilə 03:00-da Mərkəzi Seçki Komissiyası məntəqələri 93,3%-nin nəticəsi hesablanmaqla seçki nəticələrini elan etmişdir. Nəticələrə əsasən İlham Əliyev 92,05% səs toplayaraq 1-ci, Zahid Oruc 2,19% səs toplayaraq 2-ci, Fazil Mustafa 2% səs toplayaraq 3-cü, Qüdrət Həsənquliyev 1,76% səs toplayaraq 4-cü, Razi Nurullayev 0,80% səs toplayaraq 5-ci, Elşad Musayev 0,67% səs toplayaraq 6-cı, Fuad Əliyev isə 0,53% səs toplayaraq 7-ci sırada qərarlaşmışdır.^[20]

Kütləvi informasiya vasitələrində 20 iyun 2024-cü ildə hakim Yeni Azərbaycan Partiyasının qapalı iclasında növbədənkənar parlament seçkilərinin keçirələcəyinin müzakirə olunduğu iddia edilmişdir.^[21] Parlamentin növbədənkənar son iclasında da parlamentin buraxılacağı iddia edilmişdir.^[22] 20 iyun 2024-cü ildə hakim Yeni Azərbaycan Partiyası qapalı iclas keçirmiş, iclasda hakim partiyanın millət vəkilləri növbəti parlament seçkilərinin Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İqlim Dəyişikliyi Konfransı başda olmaqla digər mötəbər tədbirlərlə eyni vaxtda olması səbəbi ilə Milli Məclisin buraxılması və növbədənkənar seçkilərin təyin edilməsi barədə Azərbaycan Prezidentinə müraciət olunması üçün təşəbbüs göstərmələrinin tövsiyə edilməsi barədə yekdil qərar qəbul etmişdir.^[23]

Parlamentin 21 iyun 2024-cü il tarixli iclasında hakim Yeni Azərbaycan Partiyası deputatları adından Hikmət Babaoğlu növbədənkənar seçki tələbini oxumuşdur. Milli Məclisə növbədənkənar seçkilərin təyin edilməsi haqqında Azərbaycan Prezidentinə göndəriləcək müraciət mətninin hazırlanması üçün komissiya yaradılmış, Adil Əliyev komissiyanın sədri, Siyavuş Novruzov, Tahir Rzayev, Eldar Quliyev, Fəzail Ağamalı, Elşən Musayev və Nigar Arpadarai isə komissiyasının üzvləri təyin olunmuşdur. Mətn səsə qoyulmuş iclasda iştirak edən 106 deputatdan 105-nin lehinə, 1-nin əleyhinə səsi ilə qəbul olunmuşdur.^[24] Parlament adından hazırlanan Prezidentə müraciət mətnini Tahir Rzayev oxumuşdur.^[25]

Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsi 27 iyun 2024-cü ildə parlamentin 2024-cü il 21 iyun tarixli "Milli Məclisə növbədənkənar seçkilərin təyin edilməsi haqqında Azərbaycan Prezidentinə müraciət edilməsi barədə" Qərarı əsasında Milli Məclisin buraxılmasının və növbədənkənar seçkilər təyin edilməsinin Konstitusiyaya uyğunluğu barəsində Prezidentin sorğusuna baxaraq bu qərarın Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 98¹–ci maddəsinə uyğun hesab edildiyini elan etmişdir.^[26]

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 28 iyun 2024-cü ildə altıncı çağırış Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin buraxılması və Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə növbədənkənar seçkilərin təyin edilməsi haqqında sərəncam imzalamışdır.^[27]

Ardınca Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədr əvəzi Anar İbrahimov eyni gündə altıncı çağırış Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin buraxılması və Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məclisinə növbədənkənar seçkilərin təyin edilməsi ilə bağlı qərar imzalamışdır.^[28] Seçkilər təyin olunmasına baxmayaraq Ali Məclis buraxılmamışdır.^[29]

Son parlament və prezident seçkilərində Bütöv Azərbaycan Xalq Cəbhəsi Partiyası adı ilə iştirak etmiş partiya 16 mart 2024-cü ildə qurultay keçirərək adını Ədalət, Hüquq, Demokratiya Partiyası olaraq dəyişdirmişdir.^[30]

Seçkilərdən öncə, yəni 4 may tarixində Müsavat Partiyası XI Qurultayını keçirmək qərarı almışdır.^[31] Qurultaydan öncəki Məclis toplantısında sədr Nüşabə Sadıqlı sabiq başqan İsa Qəmbərin başqan namizədi olması təklifini irəli sürmüşdür.^[32] O zamanadək isə sədr müavini Osman Kazımov və Natiq Ulubəy başqanlığa namizəd olmuşdur. İsa Qəmbər 29 aprel tarixində başqanlığa namizədliyini irəli sürmüşdür,^[33] digər namizədlər isə ardınca namizədliklərini geri çəkmişdir.^[34][35] 4 may 2024-cü ildə keçirilən qurultayda İsa Qəmbər Müsavat Partiyasının yenidən partiyanın başqanı seçilmişdir.^[36]

Seçkilərin elanından və seçkilərə az müddət qala Naxçıvan Muxtar Respublikası Mərkəzi Seçki Komissiyasının sədri Əjdər Əliyev istefa vermişdir.^[37] Daha sonra keçirilən iclasda komissiya üzvü Əkrəm Hüseynzadə komissiyanın sədri seçilmişdir.^[38] 14 avqust 2024-cü ildə Ali Məclisin növbədənkənar sessiyasının iclası keçirilmiş, iclasda 22 iyul 2024-cü il tarixdə keçirilmiş Mərkəzi Seçki Komissiyasının iclasında komissiyanın sədri Əliyev Əjdər Zahid oğlunun öz ərizəsi əsasında sədr vəzifəsindən azad edildiyi, 24 iyul 2024-cü ildə komissiya üzvü Əjdər Əliyev 1 sentyabr 2024-cü ildə Ali Məclisə keçiriləcək növbədənkənar seçkilərə deputatlığa namizədliyini irəli sürdüyü açıqlanmışdır. "Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinə seçkilər haqqında" Naxçıvan Muxtar Respublikası Qanununun müvafiq maddəsinə əsasən Ali Məclisin deputatlığına namizəd olduqda seçki komissiyası üzvünün səlahiyyətlərinə xitam verilir. Beləliklə, onun üzvlüyü sona çatmış və Naxçıvan Muxtar Respublikası Mərkəzi Seçki Komissiyasının üzvlüyünə namizəd olaraq Orucəliyev Ramil Əli oğlu təklif edilmiş və səsə qoyularaq qəbul edilmişdir.^[39]

Azərbaycan Xalq Cəbhəsi Partiyası Naxçıvan Muxtar Respublikası Təşkilatının sədri Yaşar Bağırsoy partiyanın seçkilərdə iştirak etməyəcəyini açıqlamışdır. O, bunu partiyanın Milli Məclisə keçirilən seçkiləri boykot qərarı ilə əlaqələndirmişdir.^[40] Müsavat Partiyası Naxçıvan Muxtar Respublikası Təşkilatının sədri partiyanın seçkilərdə iştirak etməsinə baxmayaraq nə özünün, nə də partiya üzvlərinin seçkidə həvəsli olduğunu bildirmişdir. Belə ki, partiya üzvlərindən namizədlik üçün müraciət edən olmamışdır.^[40]

Azərbaycan Ümid Partiyası, Böyük Quruluş Partiyası, Ədalət, Hüquq, Demokratiya Partiyası və Milli Cəbhə Partiyası seçkilərdə iştirak etməmə qərarı almışdır.^[41] Ağ Partiya seçkilərdə iştirak qərarı almışdır.^[42] Belə ki, partiyanın yeganə namizədi olacaq şəxs isə 40 saylı Saltaq seçki dairəsi üzrə Mətləb Abbasovdur.^[41]

Naxçıvan Muxtar Respublikası Mərkəzi Seçki Komissiyasının istefa vermiş sədri Əjdər Əliyev, Naxçıvan Muxtar Respublikası Həmkarlar İttifaqları Şurasının sədri Qəzənfər Abdullayev, Naxçıvan Dövlət Milli Musiqili Dram Teatrının direktoru Rza Xudiyev və Naxçıvan Muxtar Respublikası əmək və əhalinin sosial müdafiəsi nazirinin sabiq müavini Canməmməd Canməmmədov da Culfa rayonundan deputatlığa namizədliyini irəli sürmüşdür.^[43]

16 avqust 2024-cü ildə Naxçıvan Muxtar Respublikası Mərkəzi Seçki Komissiyası namizədlər siyahısını açıqlamışdır.^[45] Hakim Yeni Azərbaycan Partiyası vahid namizədlər siyahısı açıqlamamış, üzvləri şəxsi təşəbbüslə namizəd olmuşdur.^[44] Digər partiyalardan isə Ağ Partiya tərəfindən 40 saylı Saltaq seçki dairəsi üzrə Mətləb Abbasovun namizədliyi sürülmüşdür.^[44] Həmçinin, 30 saylı Naxçıvan şəhər seçki dairəsi üzrə Azərbaycan Milli İstiqlal Partiyası Ali Məclisinin sədri Rəşad Bayramov şəxsi təşəbbüslə deputatlığa namizəd olmuşdur.^[44][46] Namizədlərdən 52-si Yeni Azərbaycan Partiyası üzvü olmuşdur.^[44][46]

Hakim partiyanın siyahısında təkrar namizəd göstərilən iki şəxs Həbibə Allahverdiyeva və Nazim Məmmədov olmuşdur.^[47] Namizədlərdən 133-ü isə bitərəf olmuşdur.^[44]

Naxçıvan baş nazirinin müavini Bəxtiyar Məmmədov41 saylı Ordubad şəhər seçki dairəsindən Yeni Azərbaycan Partiyası üzvü olaraq deputatlığa namizəd olmuşdur.^[48]

Naxçıvan Muxtar Respublikası üzrə ən yaşlı seçici 1920-ci il təvəllüdlü Hüseynəliyeva Şərəf Muxtar qızı olmuşdur. O, 15 saylı Qıvraq seçki dairəsinin 1 saylı Qıvraq məntəqəsində qeydiyyatda olmuşdur.^[49] Bununla yanaşı muxtar respublika üzrə yaşı 100-ü keçən 5 seçici olmuşdur.^[49]

Ümumilikdə, Naxçıvanda seçkilər 331 seçki dairəsi üzrə keçirilmişdir.^[49]

Naxçıvanda seçicilərin sayı 288 356 nəfər olmuşdur. Seçki günü 18 yaşı tamam olan seçicilərin muxtar respublika üzrə sayı 31, seçkilərdə ilk dəfə iştirak edən seçicilərin sayı isə 3891 nəfər olmuşdur.^[50]

Naxçıvan Ali Məclisinə seçkiləri müşahidə etmək üçün 452 nəfər akkreditasyadan keçmişdir.^[50]

Seçkilər Bakı vaxtı ilə saat 8:00-da başlamış, 19:00-da sona çatmışdır.^[51]

Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin Naxçıvan Muxtar Respublikasındakı səlahiyyətli nümayəndəsi Fuad Nəcəfli Milli Məclisə seçkilər üzrə 4 saylı Naxçıvan seçki dairəsinin 32 saylı seçki məntəqəsində, Ali Məclisə seçkilər üzrə isə 27 saylı seçki dairəsində səs vermişdir.^[52]

Naxçıvan MSK-nın yayımladığı ilkin nəticələrə əsasən:^[56]

Naxçıvan Muxtar Respublikasının İnsan Hüquqları üzrə Muvəkkili (Ombudsman) aparatından verilən məlumata görə muxtar respublikada seçkilər demokratik, azad, şəffaf, ədalətli, seçki qanunvericiliyi və beynəlxalq standartlarla müəyyən edilmiş qaydada keçirilmiş, həmçinin, əlilliyi olan seçicilər üçün bu hüquqların həyata keçirilməsi ilə bağlı hərtərəfli șərait yaradılmış və vətəndașların seçki hüququ yüksək səviyyədə təmin olunmuşdur. Muxtar respublikada seçki günü seçki hüquqlarının pozulması ilə bağlı Ombudsmanın ünvanına hər hansı bir şikayət və müraciət daxil olmamışdır.^[57]