Navaxo dili (ing. Navajo) — Cənubi Atabaskan dillərindən biri. Navaxo dili Na-Dene dil ailəsinə aiddir və bu ailə Şimali Amerikanın qərb bölgələrində danışılan dillərlə əlaqəlidir. Bu dil Meksika–Amerika Birləşmiş Ştatları sərhədinin şimalında ən çox danışılan dildir. 2011-ci il məlumatlarına görə, təxminən 170,000 amerikalı evdə Navaxo dilində danışır. İkinci Dünya müharibəsi zamanı Navaxo dilində danışan şəxslər orduya qoşulub gizli mesajlar göndərmək üçün xüsusi bir şifrə sistemi hazırladılar. Bu kodla göndərilən mesajlar müharibədə həlledici döyüşlərin qazanılmasına və çox sayda insanın həyatının xilas edilməsinə böyük töhfə verdi. Dil üçün latın qrafikasına əsaslanan yazı sistemi 1930-cu illərin sonlarında hazırlanmışdır. Navaxo leksikası əsasən Atabaskan mənşəlidir, çünki bu dil mürəkkəb isim morfologiyası səbəbindən alınma sözlərə qarşı kifayət qədər konservativ yanaşır.
| Navaxo dili | |
|---|---|
 | |
| Orijinal adı |
Diné bizaad Diné |
| Ölkə | |
| Region | Navaxo milləti |
| Danışanların ümumi sayı |
|
| Təsnifatı | |
| Yazı | latın əlifbası |
| Dil kodları | |
| QOST 7.75–97 | нав 470 |
| ISO 639-1 | nv |
| ISO 639-2 | nav |
| ISO 639-3 | nav |
| Dilin strukturlarının dünya atlası | nav |
| Atlas of the World’s Languages in Danger | 784 |
| Ethnologue | nav |
| ELCat | 6085 |
| IETF | nv |
| Glottolog | nava1243 |
 Bu dildə olan Vikipediya | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Navaxo dili Atabaskan dil ailəsinə aiddir. Navaxo və Apaçi dilləri bu ailənin cənubdakı qolunu təşkil edir. Atabaskan dillərinin əksəriyyəti Alyaskada, Kanadanın şimal-qərbində və Şimali Amerikanın Sakit okean sahilləri boyunca yerləşir. Atabaskan dil ailəsinə daxil olan dillərin çoxu tonlara malikdir. Lakin bu xüsusiyyət bütün alt qruplarda müstəqil şəkildə inkişaf edib. Proto-Atabaskan dilində tonlar olmayıb. Tonlar morfemlərin sonunda qlottal samitlərdən yaranıb, lakin bu proses bütün dillərdə eyni şəkildə baş verməyib. Belə ki, bəzi qohum morfemlər bəzi Atabaskan dillərində yüksək tonla, digərlərində isə aşağı tonla tələffüz olunur. Navaxo və Çipevyan dillərinin morfemləri Proto-Atabaskan dilindən gəlsə də, bir-birinə əks olan tonlara malik olduğu düşünülür. Bu fərqlər, ehtimal ki, Proto-Atabaskan dilinin qlottal samitləri fərqli şəkildə tələffüz edən müxtəlif dialektlərindən yaranıb. Proto-Atabaskan dili təxminən e.ə. 500-cü ildə fərqli dillərə ayrılıb.[3]
İkinci Dünya müharibəsi zamanı bir çox Navaxo məktəbi bağlandıqdan sonra, 1950-ci illərdə Navaxo uşaqlarına təhsil vermək məqsədilə proqramlar təşkil olundu. Maliyyələşdirilən proqramlar nəticəsində növbəti on ildə tələbələrin sayı sürətlə ikiqat artdı. Navaxo millətinin təhsil siyasətinə əsasən, Navaxo qəbilə şurası məktəblərdən həm İngilis, həm də Navaxo dillərini öyrətməyi tələb edirdi ki, uşaqlar ikidilli olaraq qalsınlar, lakin onların məktəb sistemlərinə təsiri çox aşağı idi.[4] Az sayda məktəbəqədər proqram Navaxo dili üzrə təməl söz ehtiyatı və qrammatikanı öyrədən tam tədris proqramı təqdim edir və bu da uşaqların əvvəlcədən Navaxo dili biliyinə malik olmadıqları ehtimalına əsaslanır.
Navaxo lüğətinin böyük əksəriyyəti Atabaska mənşəlidir. Leksik köklərin sayı hələ də nisbətən azdır. Hesablamalara görə, 6,245 isim və 9,000 fel mövcuddur, lakin bunlar çoxsaylı şəkilçilərlə birləşərək elə mürəkkəb sözlər yaradır ki, İngilis dilində olduğu kimi, nadir hallarda yalnız bir kökdən ibarət olurlar.[5] Avropalıların Amerikanı müstəmləkələşdirməsindən əvvəl, Navaxo dili digər dillərdən, hətta digər Atabaska və Apaçi dillərindən də çox az söz almışdır. Atabaska ailəsi, dillərinin uzunmüddətli nisbi təcrid olunması səbəbindən fonologiya və morfologiya baxımından kifayət qədər müxtəlifdir. Navaxoların əsrlərlə qarşılıqlı əlaqədə olduğu və mədəni ənənələr götürdüyü Pueblo xalqları belə, Navaxo dilinə az sayda söz vermişlər. İspaniya və Meksika Navaxo torpaqlarını ələ keçirdikdən sonra da dilə çox az sayda İspan sözləri daxil olmuşdur.[6] XX əsrin ortalarına qədər İngilis dilinə qarşı da bu qaydada davam etmişdir. XX əsrin sonlarına doğru Navaxo dili bəzi İngilis sözlərini qəbul etməyə başladı. Bunu da əsasən İngilis dilinə məruz qalan gənc məktəb uşaqları vasitəsilə qəbul etməyə başlamışdılar.[7] İngilis dilinə tamamilə keçmiş yeganə Navaxo sözü hogan — ənənəvi evlərə aid termindir.[8] İngilis dilində məhdud tanınan digər bir söz isə chindi (ölən birinin pis ruhu) sözüdür.[9]
Bu, bir Navaxo dilində qısa hekayənin ilk abzasıdır:[10]
Bəzi igid oğlanlar satmaq üçün şərab hazırlamaq qərarına gəldilər, buna görə hər biri üzüm tənəyi əkdi və onlara çox zəhmət çəkərək baxıb, yetkinliyə çatdırdılar. Şərab hazırladıqdan sonra, hərəsi onu bir keçi dərisi tulumuna doldurdu. Onlar heç vaxt bir-birlərinə bu şərabdan verməyəcəkləri barədə razılığa gəldilər və sonra keçi dərisi tulumlarını çiyinlərinə alıb şəhərə yola düşdülər (...)
Orijinal mətnŞablon:Ref-nvAshiiké tʼóó diigis léiʼ tółikaní łaʼ ádiilnííł dóó nihaa nahidoonih níigo yee hodeezʼą́ jiní. Áko tʼáá ałʼąą chʼil naʼatłʼoʼii kʼiidiilá dóó hááhgóóshį́į́ yinaalnishgo tʼáá áłah chʼil naʼatłʼoʼii néineestʼą́ jiní. Áádóó tółikaní áyiilaago tʼáá bíhígíí tʼáá ałʼąą tłʼízíkágí yiiʼ haidééłbįįd jiní. "Háadida díí tółikaní yígíí doo łaʼ ahaʼdiidził da," níigo ahaʼdeetʼą́ jiníʼ. Áádóó baa nahidoonih biniiyé kintahgóó dah yidiiłjid jiníʼ (...)
- ↑ 1 2 ScriptSource - United States.
- ↑ https://web.archive.org/web/20160205101044/http://www.census.gov/prod/2013pubs/acs-22.pdf.
- ↑ Koenig, 2005. səh. 9
- ↑ "Tséhootsooí Diné Bi'óta' Navaho Immersion School". 5 September 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 August 2015.
- ↑ Mueller-Gathercole, 2008. səh. 12
- ↑ Kroskrity, Field, 2009. səh. 39
- ↑ Kroskrity, Field, 2009. səh. 38
- ↑ Harper, Douglas. hogan // Online Etymology Dictionary. August 11, 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 6, 2014.
- ↑ Cutler, 2000. səh. 165
- ↑ Young, Morgan, 1987. səh. 205a–205b