Anatoli Borisoviç Şaranski və ya Natan Şaranski (ivr. נתן שרנסקי; 20 yanvar 1948[1][2][…], Donetsk) — Sovet mühəndisi və riyaziyyatçısı, tərcüməçi və hüquq müdafiəçisi, dissident, Sovet İttifaqındakı yəhudi hərəkatının fəalı, 1970-1980-ci illərin rəddedicisi.
| Natan Şaranski | |
|---|---|
| ivr. נתן שרנסקי | |
 | |
| 7 mart 2001 – 28 fevral 2003 | |
| 6 iyul 1999 – 11 iyul 2000 | |
| Sonrakı | Haim Ramon |
  | |
| 18 iyun 1996 – 6 iyul 1999 | |
| Sonrakı | Ran Kohen[d] |
| 17 aprel 2006 – 21 noyabr 2006 | |
| 17 iyun 1996 – 17 fevral 2003 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 20 yanvar 1948[1][2][…] (77 yaş) |
| Doğum yeri | |
| Partiya | |
| Fəaliyyəti | siyasətçi, yazıçı, riyaziyyatçı, insan hüquqları fəalı, şahmatçı |
| Dini | İudaizm |
| Elmi fəaliyyəti | |
| Elm sahəsi | dissident, aktivizm[3], siyasət[3], ədəbiyyat[3] |
|
|
|
| Təltifləri |
    |
 |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
1986-cı ildə İsrailə repatriasiya edildikdən sonra, dövlət və ictimai xadim, Knessetin üzvü, nazir, yazıçı. Amerikanın ən yüksək iki mükafatının, ABŞ Konqresinin Qızıl Medalının (1986) və Prezident Azadlıq medalının (2006) kavaleri, İsrail Mükafatı laureatı (2016).
Anatoli (Natan) Şaranski 20 yanvar 1948-ci ildə Stalinoda (hazırda Donetsk) jurnalist, "Sosialist Donbass" qəzetinin əməkdaşı Boris Moiseyeviç Şaranskinin (1904-1980) və iqtisadçı İda Petrovna Milqromun (1908-2002) ailəsində anadan olub. Qardaşı - Leonid (1946-cı il təvəllüdlü; ABŞ-da yaşayır).
Donetskdəki 17 saylı məktəbdə[4] və Moskva Fizika və Texnologiya İnstitutunda (Dolqoprudnu) oxuyub. Tələbəlik illərində fakültə komsomol komitəsinin üzvü olub.[5] 1971-ci ildə Moskva Fizika və Texnologiya İnstitutunun kompüter elmləri fakültəsini “mühəndis-proqramçı” ixtisası üzrə bitirib.
Fizika fakültəsini bitirdikdən sonra Ümumrusiya Elmi-Tədqiqat Neft və Qaz İnstitutunda işə düzəlib və orada kiçik elmi işçi vəzifəsində riyaziyyatçı mühəndis vəzifəsində çalışıb. O, Sokolnikidə, Kolodeznı zolağında yaşayırdı. O, asudə vaxtlarında Sokolniki parkındakı məşhur şahmat klubunda gənc şahmatçılara məşq keçirdi.
1973-cü ildə Şaranski İsrailə mühacirət etmək üçün müraciət etdi, lakin rədd cavabı aldı. O, Ümumrusiya Elmi-Tədqiqat Neft və Qaz İnstitutundan qovulub və repetitorluq edərək çörəkpulu qazanmağa başlayıb. 1975-ci ilə qədər o, yəhudilərin mühacirət imtinası alan yəhudilərin etiraz hərəkatının fəal iştirakçısına çevrildi.
1970-ci illərin ortalarında Şaranski İnsan Hüquqları sahəsində Helsinki Sazişlərinə riayət olunmasına nəzarət üzrə Moskva Helsinki Qrupunun yaradılmasının təşəbbüskarlarından biri, akademik Andrey Saxarovun köməkçisi və tərcüməçisi oldu. Şaranski SSRİ-də yəhudi hərəkatında, etiraz nümayişlərində və aclıq aksiyalarında fəal iştirak edirdi. O, yəhudi fəallarının sovet hakimiyyətinə və beynəlxalq ictimaiyyətə ünvanladığı bir sıra məktub və müraciətlərin müəllifi olub. Moskvada akkreditə olunmuş xarici jurnalistlərlə görüşən Şaranski onlara hüquq müdafiəçilərinin hansı təqiblərə məruz qaldığı, SSRİ-ni tərk etməyə icazənin əsassız olaraq verilməməsi, SSRİ-də insan hüquqlarının pozulması ilə bağlı çoxsaylı hallar barədə məlumat verib.
_-_P.M._Peres_Welcomes_Sharansky.jpg)
4 mart 1977-ci ildə “İzvestiya” qəzeti Şçaranskinin yaxın adamlarından biri,[6] DTK agenti olan Aleksandr Lipavskinin[7] açıq məktubunu dərc etdi. Bu məktubda o, başqa məsələlərlə yanaşı, Şaranskini casusluqda ittiham edirdi.[7][8] 1977-ci il martın 15-də Şaranski dövlətə xəyanət və antisovet ajiotajı ittihamı ilə həbs edilərək Lefortovo həbsxanasına göndərildi.
Dissident nəşri olan "Cari hadisələrin xronikası"nın materiallarına görə, Şaranski məhkəmədə RSFSR Cinayət Məcəlləsinin 64-cü maddəsi (“Dövlətə xəyanət”) ilə casusluqda və “SSRİ-yə qarşı düşmənçilik fəaliyyətinin həyata keçirilməsində xarici dövlətə yardım göstərməkdə” və RSFSR Cinayət Məcəlləsinin 70-ci maddəsi ilə (“Vətənə xəyanət”) ittiham edilib.[9]
İttiham tərəfi iddia edirdi ki, casusluq Şaranskinin “dövlət sirrini saxlamaq” bəhanəsi ilə SSRİ-dən çıxmasına icazə verilməyən şəxslərin siyahılarını toplayıb Qərbə ötürməkdən ibarətdir. Bu siyahılarda hərbi və digər sirlərə malik olan 1300 şəxs haqqında materiallar, Sovet İttifaqının müxtəlif şəhərlərində iki yüz müəssisənin yerləşdiyi yer, idarə mənsubiyyəti və məxfilik rejimi və bu müəssisələrin idarə edilməsi haqqında məlumatlar olduğu bildirilirdi. Şaranskinin bu siyahıları “Jurnalist adı altında Moskvada işləyən amerikalı hərbi kəşfiyyat agenti” Robert Tota ötürdüyünü və onun “Sovet İttifaqı dolayı yolla gizli iş mərkəzlərini ifşa edir” başlıqlı məqalə dərc edərək onlardan SSRİ-nin maraqlarına zidd istifadə etdiyi aşkar edilib. İttiham aktında Şaranskinin bütün bunları xarici kəşfiyyat xidmətlərinin göstərişi ilə etdiyini, onu Vitali Rubindən diplomatik poçt vasitəsilə göndərdiyi məktubda və kəşfiyyat suallarının siyahısı olan müəyyən bir anketdə məlumat ötürdüyü əksini tapmışdı. Bundan əlavə, Şaranskinin Robert Tota məxfi məlumatların saxlanması ilə məşğul olan alim və mütəxəssislərlə gizli əlaqələr qurmasına kömək etdiyi, bunun nəticəsində Totun açıq mətbuatda dərc olunmayan parapsixologiya və kosmos və sosioloji tədqiqatlar haqqında məlumat aldığı iddia edilirdi.
Şaranskiyə qarşı yönələn ittiham aktında yazılırdı ki, “SSRİ-yə qarşı düşmənçilik fəaliyyətinin həyata keçirilməsində xarici dövlətə yardımın göstərilməsi” Şaranskinin “SSRİ-də həyatın real mənzərəsini bilərəkdən təhrif edən materialları xaricə ötürməkdən” və “bir sıra ölkələrin hökumətlərini Sovet İttifaqına davamlı təzyiq göstərməyə çağırmaqdan” ibarətdir.[9]
Həmçinin ittiham tərəfi iddia edirdi ki, “antisovet təşviqatı və təbliğatı” “sovet ictimai və dövlət sistemini qəsdən ləkələyən” materialların hazırlanması və xaricə ötürülməsindən ibarətdir. Bu mənada Şaranskinin Moskva Helsinki Qrupunda fəaliyyəti və yəhudi fəallarının kollektiv məktubları nəzərdən keçirilmişdi.[9]
1978-ci ilin iyulunda məhkəmə prosesində Şaranski vəkildən imtina etdi və özünü müstəqil şəkildə müdafiə etdi. O, bütün ittihamlara etiraz edirdi. İyulun 14-də RSFSR Ali Məhkəməsinin cinayət işləri üzrə kollegiyası onu 13 il müddətinə azadlıqdan məhrum etdi. O, cəzasının ilk üç ilini həbsdə, sonrakı illəri isə ciddi rejimli cəzaçəkmə müəssisəsində çəkməli idi.
Şaranski həbs, istintaq və məhkəmə prosesini “Mən pislikdən qorxmayacağam” kitabının birinci hissəsində təsvir edir.[10]
Şaranski cəzasını Vladimir və Çistopol həbsxanalarında, sonra isə Perm vilayətindəki Perm-35 ciddi rejimli həbsxanasında çəkib. Həbsxanada olarkən, o, həbsxana rəhbərliyinin qanunsuz hərəkətlərinə etiraz etdiyi üçün dəfələrlə karserə göndərilib. Şaranski doqquz illik cəzasının təxminən yarısını təkadamlıq kamerada keçirib. O, 400 gündən çox lazımi geyim olmadan aşağı temperaturda azaldılmış qida rasionu ilə cəza kamerasında yatıb.[11] Şaranski etiraz əlaməti olaraq dəfələrlə aclıq aksiyası elan edib və məcburi qidalanmaya məruz qalıb. 31 oktyabr 1981-ci ildə 3 il müddətinə həbsxana rejiminə keçmiş və yenidən Çistopoldakı 4 saylı həbsxanaya köçürülmüş, oradan 1984-cü il noyabrın 13-də düşərgəyə qaytarılıb.
1986-cı il fevralın 11-də bütün dünyada çoxsaylı nümayişlərdən, Avropa və ABŞ-ın aparıcı siyasətçilərinin petisiyalarından sonra SSRİ ilə ABŞ arasında bağlanmış xüsusi razılaşma nəticəsində Şaranski iki AFR vətəndaşı və Çexoslovakiya vətəndaşı ilə birlikdə Qərbi Berlin ilə Almaniya Demokratik Respublikasının sərhədindəki Qlinik körpüsündə körpüsündə dəyişdirildi.[12][13] Şaranski ilə dəyişdirilənlər ABŞ-da həbs edilmiş Çexoslovakiya vətəndaşları Karel Kexer və onun həyat yoldaşı Hana Kexer, eləcə də Almaniya Federativ Respublikasında həbs edilmiş sovet kəşfiyyatçısı Yevgeni Zemlyakov, polşalı kəşfiyyatçı Yeji Kaçmarek və Almaniya Demokratik Respublikası kəşfiyyatçısı Detlef Şarfenort idi.[14] Mübadilə Şərqi Alman hüquqşünas Volfqanq Vogelin vasitəçiliyi ilə baş tutub. İsraildə Şaranski baş nazir Şimon Peres və onun müavini Yitzhak Şamir tərəfindən hörmətlə qarşılanıb.
1986-cı ildə Şaranski rusdilli repatriantları birləşdirən Sionist Forumu yaradıb və 1996-cı ilə qədər ona rəhbərlik edib. 1995-ci ildə Şaranski keçmiş SSRİ-dən gələn yəhudiləri birləşdirən İsrail BaAliyah (İBA) partiyasını yaradıb.
Natan Şaranski 1996-2003-cü illərdə İsrail Knessetinin üzvü və ABB partiyasının lideri olub. O, sənaye və ticarət naziri (1996-1999), daxili işlər naziri (1999-2000), tikinti naziri (2001-2003), baş nazirin müavini (2001-2003), Qüds məsələləri üzrə nazir (2003-2005) vəzifələrində çalışıb.
2000-ci ildən o, Qüdsün İsrailin vahid və bölünməz paytaxtı kimi qorunub saxlanmasını müdafiə edən Birləşmiş Qüds hərəkatını qurub.[15]
2007-ci ildən Tel-Əvivdəki Yəhudi Xalqının Muzeyinin idarə heyətinin sədridir.[16]
2019-cu ilin iyul ayından Natan Şaranski Amerika Qlobal Antisemitizm və Siyasəti Öyrənmə İnstitutuna (ISGAP) rəhbərlik edir.[17]
- ABŞ Konqresinin Qızıl medalı (1986);
- Prezident Azadlıq medalı (2006, ABŞ);[18]
- Ronald Reyqan Azadlıq Medalı (2008);
- Rusiya Yəhudi İcmaları Federasiyasının "İlin adamı" mükafatı laureatı (2009);
- Vaşinqton İnstitutunun Yaxın Şərq Siyasəti Mükafatı laureatı (2011);
- Azadlıq Mükafatı (ABŞ);
- İsrail Mükafatı Laureatı (2018);[19]
- 3-cü dərəcəli "Xidmətə görə" ordeni (23 avqust 2022-ci il, Ukrayna) — dövlətlərarası əməkdaşlığın möhkəmləndirilməsində mühüm şəxsi xidmətlərinə, Ukraynanın dövlət suverenliyinə və ərazi bütövlüyünə dəstəyə və Ukrayna dövlətinin dünyada populyarlaşmasına mühüm töhfəyə görə.[20]
Şaranski iddia edirdi ki, “yeni yeni formalaşan Fələstin cəmiyyətində həqiqi demokratik institutlar qurulmayana qədər İsraillə fələstinlilər arasında heç vaxt sülh ola bilməz, onlarsız “həll” nə qədər cazibədar olsa da” bu mümkün deyil.[21] Bu barədə danışan Şaranski "Haaretz"ə verdiyi müsahibədə açıqlamasına belə şərh verib: "Yəhudilər buraya 3000 il əvvəl gəliblər və bura yəhudi sivilizasiyasının beşiyidir. Yəhudilər tarixdə yeganə xalqdır ki, 2000 illik sürgündə öz kimliyinə və torpaqlarına sadiqliyini qoruyub saxlayıb və şübhəsiz ki, onların təkcə tarixi deyil, həm də coğrafi baxımdan millətlər arasında öz yerlərini tutmaq hüququ var. Son 200 ildə köç edən ərəblərin nəslindən olan fələstinlilərə gəlincə, onların, əgər istəsələr, öz dövlətlərinə sahib olmaq hüququ var... lakin İsrail dövləti hesabına deyil".[22] 2011-ci il Ərəb baharından sonra o, "Moment" jurnalına müsahibəsində bu sözləri deyib: "Müqavilə imzalamaq üçün xalqının rifahından asılı olan bir tərəfdaşınız olmalıdır, demokratiyanın mənası budur."[23]
2022-ci ilin fevralında Şaranski İsrail hökumətini Rusiya Prezidenti Vladimir Putinin Ukraynanı işğal etmək qərarına qarşı “açıq mənəvi mövqe” tutmağa çağırıb.[24] O, Rusiyanın Ukraynaya təcavüzünü İkinci Dünya müharibəsindən sonra azad dünya üçün ən böyük təhlükə adlandırıb və bildirib ki, İsrail Ukrayna xalqının yanında möhkəm dayanmalıdır.[25]
1976-cı ildə Moskvada Şaranski Natalya (sonra Avital) Ştiqlitz (1950-ci il təvəllüdlü) ilə yəhudi dini nikah mərasiminə girib. SSRİ-də yalnız vətəndaş nikahı qanuni hesab edildiyi üçün Natan və Avital ər-arvad kimi tanınmırdı. Avital Natanın tezliklə ona qoşulacağını gözləyərək İsrailə miqrasiyaya gedib. Əvəzində isə Natan SSRİ-də həbs edilərək, mühakimə olunub. Avital ərinin azad edilməsi üçün çox mübarizə aparıb. Onların Rahel və Hanna adlı iki evli qızı və yeddi nəvəsi var.
Avitali Şaranskinin qardaşı, 1996-cı ildə vəfat edən polkovnik Maykl Stiqlits İsrailin Moskvadakı hərbi attaşesi olub.[26]
- "Ceasing a life of double thinking". en:Jewish Quarterly. 33 (3): 15–17. January 1986. doi:10.1080/0449010X.1986.10703688 (inactive 1 November 2024).
- Shcharansky, Anatoly; Bonner, Yelena; Alexeyeva, Ludmilla. "The tenth year of the Watch". en:The New York Review of Books. 33 (11). 26 June 1986.
- "As I see Gorbachev". Commentary. 85 (3): 29–34. 1 March 1988.
- "Life in the 'small zone': Sentenced to a labor camp, a Soviet poet tries to stay internally free". en:Chicago Tribune. 20 November 1988.
- Shcharansky, Anatoly. "The legacy of Andrei Sakharov". en:Journal of Democracy. 1 (2). Spring 1990: 35–40. doi:10.1353/jod.1990.0035.
- "Temple mount is more important than peace". en:Haaretz. 16 October 2003.
- "On hating the Jews. The inextricable link between anti-Semitism and anti-Americanism". en:The Wall Street Journal. 17 November 2003.
- "3D test of anti-semitism: demonization, double standards, delegitimization". en:Jewish Political Studies Review (16): 3–4. Fall 2004.
- "Peace will only come after freedom and democracy". en:Middle East Quarterly. 12 (1): 79–83. Winter 2005.
- Eid, Bassem; Sharansky, Natan. "Bush's Mideast U-Turn". en:The Wall Street Journal. 11 February 2008.
- "The dissident choice". en:Los Angeles Times. 24 November 2008.
- "How the U.N. perpetuates the 'refugee' problem. Nowhere on earth do terrorists get so much help from the Free World". en:The Wall Street Journal. 6 January 2009.
- "Students and Housewives vs. Evil Empire. My KGB interrogators scoffed at it, but the movement to free Soviet Jewry helped end the Cold War". en:The Wall Street Journal. 5 December 2012.
- "Is Rouhani the new Gorbachev? How to test a supposed reformer: stand firm on sanctions, wait for proof". en:The Wall Street Journal. 17 November 2013.
- "Marshaling the web to fight tyrants. Western leaders often disappoint dissidents, but now regular citizens world-wide can help out". en:The Wall Street Journal. 16 July 2014.
- Sharansky, Natan; Keyes, David. "Trust the dissidents, not the diplomats". en:The Washington Post. 6 February 2015.
- "Breaking the silence is no human rights organization – and I should know". en:Haaretz. 31 January 2016.
- en:Fear No Evil: The Classic Memoir of One Man's Triumph over a Police State, Public Affairs: 1998. ISBN 1-891620-02-9.
- en:The Case for Democracy: The Power of Freedom to Overcome Tyranny and Terror, Public Affairs: 2004. ISBN 1-58648-261-0.
- en:Defending Identity: Its Indispensable Role in Protecting Democracy, Public Affairs: 2008. ISBN 1-58648-513-X.
- ↑ 1 2 חה"כ נתן שרנסקי. Knesset.
- ↑ 1 2 Anatoly Shcharansky // Encyclopædia Britannica (ing.).
- ↑ 1 2 3 Ščaranskij, Natan, Borisovič // Çex Milli Hakimiyyət Məlumat bazası.
- ↑ "Министр без галстука". 2012-12-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-05-14.
- ↑ Физтеховский прорыв — угол атаки. К 80—летию академика О. М. Белоцерковского. М.: Наука. ред. Макаров И. М. 2006. 147. ISBN 5-02-035822-3.
- ↑ Агент «Эрвин» в оперативной игре «Коллеги» Arxiv surəti 27 iyun 2020 tarixindən Wayback Machine saytında с. 31–32
- ↑ 1 2 Открытое письмо гражданина СССР, кандидата медицинских наук С. Л. Липавского // ru:Известия (rus). № 54 (18509). — 1977. mart. — 3.
- ↑ Натан Щаранский. ru:Не убоюсь зла. Москва: Век, Олимп. 1991. 9. ISBN 5867040046.
- ↑ 1 2 3 Выпуск 50 // ru:Хроника текущих событий. № 50. 1978.
- ↑ Щаранский Н. Предъявление обвинения // Не убоюсь зла. 1991 ["Fear no evil" (1988)].
- ↑ "BBC: «Natan Sharansky: How chess kept one man sane»". 2014-01-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-01-04.
- ↑ "кардиналы идут в ад". 2010-08-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-07-08.
- ↑ "Hero Is Home: Israel Cheers Shcharansky". 2012-12-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-07-08.
- ↑ "Shcharansky Swap Confirmed". 2012-12-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-07-08.
- ↑ "Лазеры против "катюш": Щаранский вступает в борьбу за единый Иерусалим". en:Newsru.co.il (rus). 2007-12-25. 2024-06-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-06-07.
- ↑ Ynet. "Sharansky new Beth Hatefutsoth head". en:Ynet (ingilis). 2007-06-18. 2024-06-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-06-07.
- ↑ "Natan Sharansky — ISGAP". ru:Институт изучения глобального антисемитизма и политики (ingilis). 2019-07. 2024-06-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-06-07.
- ↑ "Натан Щаранский удостоен высшей гражданской награды США". Archived from the original on 2008-03-29. İstifadə tarixi: 2019-10-25.
- ↑ "Натан Щаранский стал лауреатом Премии Израиля".
- ↑ "Указ Президента України № 595/2022 від 23 серпня 2022 року «Про відзначення державними нагородами України»". 2022-08-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-08-29.
- ↑ Natan Ščaranskij; Anatoly Sharansky. The Case for Democracy: The Power of Freedom to Overcome Tyranny And Terror. Balfour Books. 2006. ISBN 978-0-89221-644-4.
- ↑ Desch, Michael. "Sharansky's double standard". en:The American Conservative. 28 March 2005.
- ↑ Natan Sharansky. "What Is Israel's Next Move in the New Middle East?". Moment Magazine. May–June 2011. 6 May 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- ↑ Horovitz, David. "Sharansky: Israel must take 'a clear moral stand' against Putin over Ukraine". www.timesofisrael.com (ingilis). İstifadə tarixi: 2022-03-17.
- ↑ "The Ukrainian crisis according to Natan Sharasnky". The Jerusalem Post | JPost.com (ingilis). 10 March 2022. İstifadə tarixi: 2022-03-17.
- ↑ "Воспоминания Александра Бовина, главы 1994, 1996". 2011-02-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-02.
- Anatoly and Avital Shcharansky: the journey home. Harcourt. 1988. ISBN 978-0151066704.
- "APS joins in appeals for Orlov and Shcharansky". en:Physics Today. 38 (1): 117. January 1985. Bibcode:1985PhT....38Q.117.. doi:10.1063/1.2813731.
- "MPs seek to see Shcharanskii". Nature. 273 (5663): 485. 15 June 1978. Bibcode:1978Natur.273R.485.. doi:10.1038/273485c0.
- "Shcharanskii trial stirs new anti-Soviet protests". Nature. 274 (5667): 107. 13 July 1978. Bibcode:1978Natur.274..107.. doi:10.1038/274107a0.
- New York Media, LLC. "Shcharansky urges sanctions". New York. 19 (39). 6 October 1986: 13.
- Hyman, Lloyd; Katz, Joseph; O'Connor, Timothy; Peshkin, Murray; Ringo, Roy. "Concerning Y. Orlov and A. Sharansky". Science. 198 (4314). 21 October 1977: 253. Bibcode:1977Sci...198..253H. doi:10.1126/SCIENCE.198.4314.251 (inactive 1 March 2025). PMID 17770484.
- Korey, William. "American reaction to the Shcharansky case". en:American Jewish Year Book. 80. 1980: 118–129. JSTOR 23603826.
- Minker, Jack. "Opinion paper: science, Shcharansky, and the Soviets". en:Journal of the American Society for Information Science. 29 (5). September 1978: 219–224. doi:10.1002/asi.4630290503.
- Rich, Vera. "Shcharanskii may soon be brought to trial-without a lawyer". Nature. 271 (5641). 12 January 1978: 104–105. Bibcode:1978Natur.271..104R. doi:10.1038/271104a0.
- Rich, Vera. "Shcharanskii trial delayed again, others exiled". Nature. 274 (5666). 6 July 1978: 6. Bibcode:1978Natur.274....6R. doi:10.1038/274006b0.
- Rich, Vera. "Shcharanskii release triggers hopes". Nature. 319 (6055). 20 February 1986: 611. Bibcode:1986Natur.319..611R. doi:10.1038/319611b0.
- Shlapentokh, Dmitry. "President Bush, Shcharansky and the tradition of Russian dissent". en:Contemporary Review. 287 (1675). August 2005: 71–81.
- Turnberg, Leslie. "Anatoly Shcharansky". en:The Lancet. 323 (8367). 7 January 1984: 50. doi:10.1016/S0140-6736(84)90214-9. PMID 6140374.
- Van Den Berg, Ger; Simons, William. "The Soviet Union and human rights legislation: the Shcharansky case". en:California Western International Law Journal. 11 (3). 1981: 479, 493.
- The View from the Gulag. An interview with Natan Sharansky
- "Knesset Members: Natan Sharansky". Официальный сайт ru:Кнессета. 2012-12-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-09-20.
- Выпуск 50 // ru:Хроника текущих событий. № 50. 1978.
- Биографическая справка в базе данных «Заключённые пермских политлагерей (ИТК ВС-389/35, ВС-389/36, ВС-389/37) 1972—1992 гг.»
- Страница на сайте «Воспоминания о ГУЛАГе и их авторы»
- Документы и материалы в электронном архиве Фонда