Nadirə təxəllüsü Məhlarəyim (Mahlar Ayımı) Nadirə (özb. Nodira; 1792[1][2], Əndican – 1842[1][2], Kokand) — XIX əsr Özbək şairəsi, Özbəkistan ədəbiyyatının və orta əsr Kokand ədəbiyyatının klassiki, Əndican hökmdarının qızı, şair və elm adamlarının himayədarı özü şair olan Kokand hökmdarı Ömər xanın həyat yoldaşı. Üveysi və Məhzunə ilə yanaşı, Kokand qadın poeziyasının nümayəndəsidir. Veneradakı Nadirə krateri onun şərəfinə adlandırılıb.
| Nadirə | |
|---|---|
 | |
| Doğum tarixi | 1792[1][2] |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1842[1][2] |
| Vəfat yeri | |
| Uşağı | |
| Fəaliyyəti | şair, ictimai xadim, yazıçı |
| Əsərlərinin dili | fars dili |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Nadirə xanım 1792-ci ildə Özbək Min qəbiləsindən olan Əndican hökmdarının ailəsində anadan olub. Anası Ayişə bəyim savadlı bir qadın idi.[3]
Nadirə gənclik illərində tarix və ədəbiyyat üzrə əla təhsil alıb. Kokand xanlığının hökmdarı Ömər xanın (Umarxan) arvadı olaraq ömrünün çox hissəsini Kokandda saray dairələrində, ədəbiyyat həvəskarları və himayədarları arasında keçirib. Əmiri təxəllüsü ilə yazan şair həyat yoldaşı ilə şeir müsabiqələrinə qatılıb. Ömər xan mədəni inkişafda Əmir Teymuru təqlid etməyə çalışıb, Kokandda elmin və ədəbiyyatın çiçəklənməsinə şərait yaradıb.[4]
Nadirənin iki oğlu var idi. Böyükün adı Məhəmməd Əlixan, kiçiyinin adı isə Sultan Mahmud xan idi.[5]
Ömər Xan 1822-ci ildə, Nadirənin otuz yaşı olanda vəfat edib. O, taxta çıxan 12 yaşlı oğlu Məhəmmədəli xan (Məhəmməd Əlixan) qəyyumu olub. 1821-ci ildə Ömər xan öldükdən sonra taxta onun 12 yaşlı oğlu Məhəmmədəli xan keçib. Xanlıq indiki Qırğızıstanın şimalı və Cənubi Qazaxıstanın əhalisini özünə tabe edib. Bu torpaqlar üzərində nəzarəti təmin etmək üçün 1825-ci ildə Bişkək və Tokmaq qalalarının əsası qoyulub. 1834-cü ildə Kokand qoşunları Rəşt vadisi, Kulab və Darvazı (bəylik) ələ keçiriblər.[6] 1826-1829-cu illərdə Kokand xanlığı tərəfindən Qaşqara qarşı bir neçə yürüş təşkil edilib.[7]
Nadirə öz yaradıcılığında daha çox özbək ədəbiyyatının banisi Əlişir Nəvainin irsinə əsaslanırdı. Onun poeziyası özbək şairəsinin yaradıcılığına ən böyük təsir göstərib.[8]
Nadirə həm özbək, həm də fars dillərində şeirlər yazıb. Şairənin şeirlərinə imza atdığı üç təxəllüs var idi: Nadirə, Kamilə, Maknuna.[9] Onun əlyazma divanlarında lirik şeirin müxtəlif janrları - qəzəllər, müxəmməslər, müsəddəslər, müsəmmənlər, tərcibəndlər və s. daxil idi. Nadirənin əsərlərindən öyrənmək olar ki, o, doğma özbək dili ilə yanaşı ərəb, türk, azərbaycan və fars dillərini də bilib. Nadirə yazırdı: “Sevgisiz insan insan deyil, İnsansansa, sevgini seç”. Nadirənin əsas əsərləri xalq arasında geniş tanınıb və XIX-XX-ci əsrlərin bir çox ədəbi kolleksiyalarına daxil edilib.[10]
Nadirənin vəsaiti ilə mədrəsələr, hamamlar, ticarət meydançaları və digər ictimai binalar inşa edilib.[11]
1824-1825-ci illərdə Nadirə iki mədrəsə - böyük qəbiristanlığın yanında (Çalpaq mədrəsəsi) və dəmirçi sırasının yanında (Məhlər-əyim mədrəsəsi), bir uşaq evi və səyahətçilər üçün sığınacaq tikdirib.[12] Şair Müşrif onun vəsaiti ilə “Məhlər Öyim” mədrəsəsinin tələbələrinin qida və geyimlə təmin olunduğu barədə məlumat verir. Mədrəsədə müxtəlif kitablar və əlyazmalar toplanmış, onun ətrafında yaşayış evləri, bağlar, karvansaralar, ticarət və sənətkarlıq dükanları, bazarlar, mehmanxanalar, hamamlar və s. inşa olunub.[13]
1842-ci ildə Buxara əmiri Nəsrulla xan Kokandı ələ keçirdi. Onun əmri ilə Məhəmmədəli xan, Sultan Mahmud xan və anası Nadirə Beyim edam ediliblər. Bu edam Kokand tarixşünaslığının bütün mənbələrində, eləcə də poetik əsərlərdə pislənilir.[14]
1958-ci ildə A.Kayumov Nadirənin ilk özbək şeirlər toplusunu nəşr etdirib.[15]
1961-ci ildə M.Kadırova “Nadirənin həyatı və yaradıcılığı” mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə edib.[15]
Özbəkistan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 25 may 1967-ci il tarixli fərmanı ilə Nadirənin külü Modarixon məqbərəsindən yeni yerə köçürülüb. Onun məzarı üzərində memar R.Əhmədovun layihəsi əsasında abidə ucaldılıb.[16]
- ↑ 1 2 3 4 Swartz A. Nodira // Open Library (ing.). 2007.
- ↑ 1 2 3 4 Nodira // Faceted Application of Subject Terminology.
- ↑ Кадырова, М. Надира. Очерк жизни и творчества. Т.,1967. с.18
- ↑ История Средней Азии. Москва: Евролинц. Русская панорама, 2003, с.330
- ↑ Кадырова, М. Надира. Очерк жизни и творчества. Т.,1967. с.32
- ↑ История Узбекистана. Т.3. Ташкент, 1993, с.207
- ↑ История Средней Азии. Москва: Евролинц. Русская панорама, 2003, с.350
- ↑ Кадырова, М. Надира. Очерк жизни и творчества. Т., 1967. с. 67
- ↑ Кадырова, М. Надира. Очерк жизни и творчества. Т.,1967. с7
- ↑ Кадырова, М. Надира. Очерк жизни и творчества. Т., 1967. с. 19
- ↑ Кадырова, М. Надира. Очерк жизни и творчества. Т.,1967. с.10
- ↑ Кадырова, М. Надира. Очерк жизни и творчества. Т.,1967. с.39-40
- ↑ Кадырова, М. Надира. Очерк жизни и творчества. Т.,1967. с.39
- ↑ Бабаджанов, Б.М. Кокандское ханство: власть, политика, религия. Токио-Ташкент: Nihu islamik area studies (Tokyo university), 2010. С.180
- ↑ 1 2 Кадырова, М. Надира. Очерк жизни и творчества. Т., 1967. с. 12
- ↑ Бабабеков Х. Н. История Коканда. Т.: Фан. 2006, с.222