Kömək
Bu səhifəni kitabınıza əlavə edin
Kitabı göstər (0 səhifə)
Səhifə təklif edinNəzəriyyə
Nəzəriyyə (ər. naẓariyyāt - baxışlar, görüşlər; yun. teoriya) — faktların adekvat izahına, proseslərin təhlilinə, onların inkişafının proqnozlaşdırılmasına və tənzimlənməsinə imkan verən baxış, mühakimə və mövqelərin nizamlanmış və əsaslandırılmış sistemi;[1] tədqiqat predmeti haqqında biliklərin ümumiləşdirilərək sistemləşdirildiyi, anlayış, kateqoriya, mühakimə və nəticələrin formalaşdırıldığı bilik səviyyəsi.[2] O müşahidə, təcrübə və tədqiqat kimi proseslərlə dəstəklənən təfəkkür və məntiqi əsaslandırmanı əhatə edir. Nəzəriyyələr həm elmi biliklər sisteminə daxil olaraq empirik şəkildə sınaqdan keçirilə, həm də fəlsəfə, incəsənət və sosiologiya kimi qeyri-elmi və ya təcrübi əsaslara deyil, analitik və interpretativ yanaşmalara söykənən sahələrdə formalaşa bilərlər. Bəzi hallarda nəzəriyyələr hər hansı formal fəndən asılı olmayaraq mövcud ola bilər. Belə nəzəriyyələr empirik yoxlama və ya formal modelləşdirməyə əsaslanmasalar da, öz daxillərində məntiqi ardıcıllığa, anlayışların strukturlaşdırılmasına və konseptual əsaslandırmaya malik olurlar. Bu yanaşmalar daha çox interpretasiya, analitik düşüncə və dəyərləndirmə üzərində qurulur və insan təcrübəsinin qeyri-maddi tərəflərini anlamağa yönəlir.
Müasir elmdə "nəzəriyyə" termini, elmi metodlara uyğun şəkildə formalaşdırılmış, mövcud empirik məlumatlarla dəfələrlə yoxlanılmış və təbiət hadisələrini ardıcıl şəkildə izah edən, yüksək səviyyədə təsdiqlənmiş elmi izahat forması kimi başa düşülür.[3] Bu cür elmi nəzəriyyələr müasir elmin tələb etdiyi obyektivlik, sınana bilmə, proqnozvermə qabiliyyəti və sistemli əsaslandırma kimi meyarlara cavab verir.[4] Elmi nəzəriyyələr elmi biliyin ən etibarlı, ciddi və hərtərəfli formasıdır.[5] Bəzən gündəlik dildə bu anlayış yanlış olaraq "fərziyyə", "təxmin", hətta "təxəyyül məhsulu" mənasında işlədilir. Bu isə elmi nəzəriyyələrin əsl mahiyyətini və onların elm üçün nə qədər əsaslı və etibarlı bilik forması olduğunu kölgədə qoyur.[6] Belə hallarda düzgün termin kimi "hipotez" (fərziyyə) anlayışının istifadəsi gözlənilən olsa da, ictimai diskurslarda "fərziyyə" və "nəzəriyyə" anlayışlarının qarışdırılması rast gəlinən haldır.[7] Bu məsələ xüsusilə təkamül nəzəriyyəsi, böyük partlayış nəzəriyyəsi və s. kimi geniş ictimaiyyətin müzakirə etdiyi mövzularda özünü göstərir.[8]
Elmi nəzəriyyələr fərziyyələrdən və təbiətin müəyyən şərtlər altındakı davranışını sistemli şəkildə təsvir edən elmi qanunlardan fərqlənir. Nəzəriyyələr daha geniş miqyasda faktları izah edir, müxtəlif qanunları birləşdirir və təbiət hadisələrinin ümumi prinsiplərini ortaya qoyur.[9]
Nəzəriyyələr müəyyən bir mövzunu dərk etmək, izah etmək və gələcək hadisələrə dair proqnozlar irəli sürmək üçün istifadə olunan analitik alətlərdir. Onlar formal və qeyri-formal struktura malik ola bilərlər. Formal nəzəriyyələr əsasən sintaktik xarakter daşıyır, yəni onlar formal struktura malik olur və məzmun yalnız semantik komponent əlavə edildikdə meydana çıxır. Belə nəzəriyyələr öz-özlüyündə məna daşımır — yalnız konkret faktlar və ya real hadisələrlə əlaqələndirildikdən sonra məna qazanırlar. Bu baxımdan formal nəzəriyyə riyazi məntiqin dilinə bənzəyir: quruluş baxımından universal və neytral olsa da mənasını yalnız tətbiq olunduğu sahədən alır. Formal nəzəriyyələrə riyaziyyatda, kompüter elmində, riyazi fizikada, formal fəlsəfədə və başqa sahələrdə rast gəlinir. Formal nəzəriyyələrə misal kimi çoxluqlar nəzəriyyəsini, predikat hesabını, Peano arifmetikasını, avtomatlar nəzəriyyəsini və s. göstərmək olar.[10] Aydındır ki, ən yüksək formallaşma riyaziyyata xasdır. Çünki yalnız riyaziyyatda:
- Aksiomlar xalis formal şəkildə ifadə olunur
- İsbat və çıxarış qaydaları formal məntiqə əsaslanır
- Dildəki bütün simvolların mənası sintaktik qaydalarla idarə olunur
- İsbat prosesi tam məntiqi prosedurla aparıla bilir — təcrübə və müşahidəyə ehtiyac qalmadan öz-özünə qapalı sistemlər əmələ gətirilir
Lakin riyaziyyat məntiqi dəqiqliklə idarə olunan mütləq doğrular sistemi deyil. Kurt Gödelin natamamlıq teoreminə görə yetərincə güclü, ziddiyyətsiz olan hər hansı riyazi sistemdə, sistemin öz daxilində isbat oluna bilməyən doğrular hər zaman mövcuddur.[11] Beləliklə, bu formal nəzəriyyələrin sərhədlərini, həm də dolayı yolla başqa elm sahələrinin riyaziyyat qədər formallaşdırıla bilməyəcəyini göstərir. Bununla belə, bu məhdudiyyət heç bir halda böyük elmi bilikləri formallaşdıran riyazi nəzəriyyələrin qurulmasını istisna etmir.
Bəzi tədqiqat sahələrindəki nəzəriyyələr təbii dillə ifadə edilir. Bu cür nəzəriyyələr qeyri-formal nəzəriyyələr adlanır. Çünki, buradakı anlayışlar dəqiq riyazi simvollarla müəyyən edilmir, qaydalar sintaktik sistemdə yox, semantik və intuitiv şəkildə təqdim olunur. Qeyri-formal nəzəriyyələrin bəzisi qismən riyazi anlayışlara və ya sxematik formalara əsaslanır, amma mahiyyətcə ifadə və düşüncə prosesi yenə də təbii dil üzərində qurulur.
Bir nəzəriyyəyə qarşı rəqib və ya zidd nəzəriyyə mövcud olduqda və bu rəqib nəzəriyyə ən azı mövcud dəlillərə uyğun olursa əsas nəzəriyyənin müəyyənliyi azalır. Qeyri-müəyyənlik sübutların nəticələrlə əlaqəsi ilə bağlı olan epistemoloji məsələdir.[12]
Əgər yeni nəzəriyyə bir fenomeni köhnə nəzəriyyədən daha yaxşı izah edir və proqnozlaşdırırsa (yəni, izahetmə gücü daha çoxdursa), biz yeni nəzəriyyənin reallığı daha düzgün təsvir etdiyinə inanmaqda haqlıyıq. Buna nəzəriyyələrarası reduksiya deyilir, çünki köhnə nəzəriyyənin şərtləri yenisinin şərtlərinə endirilə bilir.[13] Məsələn, səs, işıq və istilik haqqındakı tarixi anlayışımız müvafiq olaraq dalğaların sıxlaşması və seyrəkləşməsinə, elektromaqnit dalğalarına və molekulyar kinetik enerjiyə endirilmişdir.[14] Bir-biri ilə eyniləşdirilən bu anlayışlar nəzəriyyələrarası eyniliklər adlanır. Köhnə və yeni nəzəriyyə bu şəkildə paralel olduqda, yenisinin eyni reallığı yalnız daha tam təsvir etdiyi qənaətinə gələ bilərik.
Yeni bir nəzəriyyə köhnə nəzəriyyənin şərtlərinə ixtisar etməyən, əksinə, reallığı təhrif etdiyinə görə onları əvəz edən yeni anlayışlardan istifadə etdikdə, bu, nəzəriyyələrarası reduksiya adlanır. Məsələn, kalorik flüidin hərəkəti baxımından istilik ötürülməsi anlayışını irəli sürən köhnəlmiş elmi nəzəriyyə, onu enerji kimi istilik nəzəriyyəsi əvəz etdikdə ortadan qalxmışdır. Həmçinin, flogistonun yanan və paslanan materialdan ayrılan maddə olması nəzəriyyəsi oksigenin reaktivliyinin anlaşılması ilə aradan qaldırılmışdır.[15]
Nəzəriyyələr teoremlərdən fərqlənir. Teorem formal qaydalar sisteminə uyğun olaraq aksiomlardan (əsas fərziyyələrdən) deduktiv şəkildə, bəzən özlüyündə bir məqsəd kimi, bəzən isə konkret vəziyyətdə sınaqdan keçirilməsi və ya tətbiqi istiqamətində ilk addım kimi alınır; teoremlərin doğru olduğu o mənada deyilir ki, teoremin nəticələri aksiomların məntiqi nəticələridir. Nəzəriyyələr mücərrəd və konseptualdır və dünyada müşahidələr tərəfindən dəstəklənir və ya etiraz edilir. Onlar "ciddi şəkildə ilkindir", yəni onların doğru kimi təklif edildiyi və səhv nəticə və ya yanlış müşahidənin mümkünlüyünü nəzərə almaq üçün diqqətli təftişdən keçməsi gözlənilir. Bəzən nəzəriyyələr səhv olur, yəni açıq-aşkar müşahidələr toplusu nəzəriyyənin bəzi fundamental etirazları və ya tətbiqi ilə ziddiyyət təşkil edir, lakin bir çox hallarda nəzəriyyələr nəzəriyyənin tətbiq etdiyi hadisələr sinfini məhdudlaşdırmaqla və ya irəli sürülən iddiaları dəyişdirməklə yeni müşahidələrə uyğun olmaq üçün düzəldilir. Birincisinə misal olaraq klassik mexanikanın makroskopik uzunluq miqyaslarını və sürəti işıq sürətindən xeyli aşağı olan hissəciklərin sürətini əhatə edən hadisələrlə məhdudlaşdırılmasını göstərmək olar.
Nəzəriyyə-təcrübə əlaqəsi dedikdə, elmi və fəlsəfi kontekstdə nəzəri biliklərin praktik müşahidələr və eksperimentlərlə olan əlaqəsi başa düşülür. Bu əlaqə nəzəriyyələrin doğruluğu, etibarlılığı və tətbiqi baxımından elmi metodun əsasını təşkil edir.[16]
- ↑ Загвязинский В.И., Закирова А.Ф., Строкова Т.А. и др. Педагогический словарь. 2008.
- ↑ "theory". Cambridge Dictionary (ingilis). 22 oktyabr 2025. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2025.
- ↑ Əhmədli, Cəmil. Nəzəriyyə, onun tipləri və funksiyaları (PDF) (az.). Bakı. 2008.
- ↑ Godfrey-Smith, Peter. Theory and reality: an introduction to the philosophy of science. Chicago : University of Chicago Press. 2003. ISBN 978-0-226-30062-7.
- ↑ Schafersman, Steven D. "An Introduction to Science"
- ↑ Üzücek, Melike. "Teori nedir? Neden bir çok kişi teori kavramını yanlış anlıyor?". Matematiksel (türk). 30 sentyabr 2023. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2025.
- ↑ "This is the Difference Between a Hypothesis and a Theory". www.merriam-webster.com (ingilis). İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2025.
- ↑ "Elmdə "Hipotez-nəzəriyyə-qanun" iyerarxiyası varmı?". Evrim Ağacı (türk). 27 mart 2022. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2025.
- ↑ Pfeiffer, David. "Scientific Theory vs Law". Science Journal. 11 yanvar 2023. 26 noyabr 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 iyun 2021.
- ↑ Ивин, А.А.; Никифоров, А.Л. "ФОРМАЛЬНАЯ ТЕОРИЯ – Словарь по логике". Азбука веры (rus). 25 oktyabr 2025 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2025.
- ↑ Gödel, K. "Über Formal Unentscheidbare Sätze der Principia Mathematica Und Verwandter Systeme I". Monatshefte für Mathematik. 38 (1). 1931: 173–198.
- ↑ Xəliov, Səlahəddin. Elm haqqında elm (az.). Bakı: Azərbaycan Universiteti. 2011. ISBN 978-9952-8147-0-5. 30 aprel 2025 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 mart 2025.
- ↑ Ney, Alyssa. "Reductionism". Internet Encyclopedia of Philosophy (ingilis). İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2025.
- ↑ Scheibe, Erhard. The Reduction of Physical Theories: A Contribution to the Unity of Physics Part 2: Incommensurability and Limiting-Case Reduction. Heidelberg: Springer. 2025.
- ↑ Guerlac, Henry. Lavoisier-the Crucial Year : the Background and Origin of His First Experiments on Combustion in 1772. Cornell University Press. 15 aprel 2019. ISBN 978-1-5017-4664-2. OCLC 1138503811.
- ↑ Batens, Diderik; Bendegem, Jean-Paul van. Theory and Experiment: Recent Insights and New Perspectives on Their Relation (ingilis). Springer Science & Business Media. 6 dekabr 2012. ISBN 978-94-009-2875-6.