Gelibolulu Mustafa Əli

Mustafa Əlinin həyatı və mənşəyi haqqında məlumatlar onun öz əsərlərindən məlum olmuşdur. O, 28 aprel 1541-ci ildə Qallipolidə^[2][3][4][a] anadan olmuşdur. Mustafa təhsilli və uğurlu tacir Əhməd bin Abdullahın oğlu idi. Tarixçinin tam adı Mustafa ibn Əhməd ibn Əbdülmövladır. Ehtimal olunur ki, onun atası boşnakmənşəli olmuş və devşirmə sistemi ilə yığılmış kölələrdən biri idi.^[5] Mustafanın anası Ümmüxani nəqşbəndi şeyxi Seyid Əhməd Buxarinin (1516-cı və ya 1517-ci ildə vəfat etmişdir) tələbəsi və mənəvi davamçısı olan şeyx Müslihəddin Mustafanın nəvəsi idi. Müslihəddinin iki övladı var idi: Mustafanın ana tərəfdən nənəsi olan qızından başqa, onun oğlu Dərviş Çələbi sultan I Süleymanın (hakimiyyəti: 1520–1566-cı illər) şəxsi imamı olmuşdur.^[3][6]

Qallipoli Osmanlı imperiyasının mədəni mərkəzi idi və otuzdan çox şair burada doğulub boya-başa çatmışdır. Şəhərdə müdərrislər (müəllimlər) kimi görkəmli alimlər, qanun şərhçiləri və şairləri bir araya gətirən mədrəsələr mövcud idi.^[3] Əhməd ibn Abdullah təhsilli dostlara sahib idi və Osmanlı imperiyasında məmur təbəqəsinə daxil olmaq üçün təhsilin dəyərini başa düşürdü. O, üç oğlunun – Mustafanın və digər iki oğlu, Məhməd və İbniyəminin təhsil xərclərini ödəyə bilmişdir.^[7] Mustafa altı yaşında məktəbə getməyə başlamışdır. Adətə görə, o, ərəb dilini, təfsiri və fiqhi öyrənməyə başlamışdır. Mustafa sonradan sinifdə tez-tez döyüldüyündən şikayətlənmiş, lakin təslim olmamış, səylə çalışmış və təhsilə meyl göstərmişdir. O, on iki yaşına qədər ərəb dilini və ilahiyyatın əsaslarını yaxşı mənimsəmişdir. Bu yaşdan etibarən ikinci təhsil mərhələsi başlamışdır. Mustafa Həbib-i Həmididən ali səviyyədə ərəb dilinin qrammatikasını, Sinan Xəlifədən isə məntiq və ilahiyyatı öyrənmişdir.^[8] O dövrdə ərəb dili elmin, fars dili isə saray və ədəbiyyatın dili idi. Mustafa əsərlərində fars dilini necə öyrəndiyini qeyd etməmişdir, lakin onun əsərlərində nümayiş etdirdiyi səviyyədə bu dili erkən yaşlarda öyrənməli olduğu ehtimal edilir. Ehtimal olunur ki, Mustafa və ya onun qardaşlarından biri fars dilini xüsusi müəllimdən öyrənmişdir. Mustafanın ailəsində şəxsi ünsiyyət dili türkcə olmuşdur.^[9] Onun hər iki qardaşı da özü kimi təhsil almış və 1553-cü ilə qədər divanda vəzifələr əldə etmişdilər.^[7]

On beş yaşında Mustafa "Çəşmi" (hərf. "ümid edən") təxəllüsü ilə şeirlər yazmağa başlamış, lakin qısa müddətdə bunu "Əli" (hərf. "yüksək, təkəbbürlü, uca") təxəllüsü ilə əvəz etmişdir.^[3] Həbib-i Xəmidi Mustafanın ilk şeiriyyət müəllimi olmuş, lakin 1558-ci ildə onu əsasən Azərbaycan dilində yazıb-yaradan Süruri əvəz etmişdir.^[10] Sürurinin təsiri bu illərin əsərlərində nəzərə çarpır. Eyni zamanda, Mustafa Konstantinopolda Rüstəm Paşa, Xasəki və Səmaniyə mədrəsələrində təhsilini davam etdirmişdir. Onun müəllimi şeyxülislam Əbussuud əfəndinin oğlu Mövlana Şəmsəddin Əhməd olmuşdur. Mustafa hüquq, qrammatika və bədii ədəbiyyat öyrənmiş və 1560-cı ildə Osmanlı təhsilinin ən yüksək mərhələsi olan "səhni-səman"ı tamamlamışdır.^[11][12]

"Mihri-mah" (hərf. "Günəş və ay") adlı ilk kitabını gənc Mustafa 1558-ci ildə Kütahyada şahzadə Səlimə təqdim etmişdir. O, bu zaman mülazim vəzifəsində idi. Səlim Mustafaya Konyada divan katibi kimi xidmətə girməyi təklif etmiş və o, 1560-cı və ya 1561-ci ildən 1563-cü ilə qədər tarixçi kimi şahzadənin sarayında olmuşdur. Bu dövrdə Mustafa Əlinin adı Əhməd Çələbinin bioqrafik lüğətində dövrünün görkəmli şairləri arasında qeyd edilmişdir.^[13]

Səlimin sarayının miraxuru Turak Çələbi şairlərə himayədarlıq etmiş və hətta Mustafa Əlinin maaşını öz vəsaiti hesabına artırmışdır,^[14] lakin Mustafa Əli üçün əyalət sarayında şair kimi şöhrət kifayət etməmiş, o, şəhzadəyə yox, sultana xidmət etmək istəmişdir. O, I Süleymana xidmət üçün ərizə vermiş, lakin sultan cavabında şairin artıq bir ağası olduğunu bildirmişdir. 1563-cü ildə Səlimin lələsi Mustafa Paşa Hüseyn Paşa ilə əvəz edilmiş və Mustafa Əli ilə onun arasında düşmənçilik münasibətləri yaranmışdır.^[15]

Mustafa Əli Mustafa Paşaya vəzifə üçün ərizə ilə müraciət etmişdir və sədrəzəm bu xahişi yerinə yetirmişdir. O, şairi şəxsi katib vəzifəsinə qəbul etmişdir və 1568-ci ilə qədər Mustafa Əli Mustafa Paşanı müşayiət etmişdir. O, Dəməşqdə və Misirdə olmuş, Lələ Mustafa Paşanın Kipri fəth etmək üçün ekspedisiya hazırlığına şahidlik etmişdir.^[2]

Bu dövrdə Mustafa Əli 1563-cü ilin yayının sonunda Dəməşq qazısı təyin edilmiş Qınalızadə Həsən Çələbi ilə tanış olmuşdur. Bu illəri xatırlanda Mustafa Əli Həsən Çələbinin geniş biliklərindən heyranlıqla bəhs etmişdir. Alimlər arasında dostluq münasibətləri yaranmış və onlar hər həftə bir araya gələrək bir-birinin əsərlərini tənqid etmişdilər. Mustafa Əlinin sözlərinə görə, Qınalızadə demişdir ki "… əsl dostluq dostunun əsərlərinə düşmən gözü ilə baxmaq deməkdir". Qınalızadənin 1604-cü ildə vəfat etməsinə qədər onlar dostluq münasibətlərini və yazışmalarını davam etdirmişdilər.^[16] Dəməşqdə xidmət edən zaman şair qəsidə və qəzəllər toplusu yaratmışdır. Saxlanılan nüsxələrdən biri 1567-ci ilə aiddir və Mustafanın qardaşı Mehmed tərəfindən köçürülmüşdür. Ehtimal olunur ki, Mustafa öz kiçik qardaşının onun yanında xidmət etməsi üçün vasitəçilik etmişdir.^[17]

Lələ Mustafa Paşanın xidmətində olan zaman Mustafa Əli, Süleymanın oğulları Səlim və Bəyazid arasında baş tutmuş müharibəni təsvir etmək üçün istifadə etdiyi mühüm məlumatlar əldə etmişdir. Bu hadisələr haqqında kitab 1568-ci və ya 1569-cu ildə tamamlanaraq Lələ Mustafa Paşaya təqdim edilmişdir.^[17]

1567-ci ilin dekabrında sədrəzəm Sokollu Mehmed Paşa Mustafa Əlinin himayədarı Lələ Mustafa Paşanı Yəmənin fəth edilməsi üçün ekspedisiyanın sərdarı təyin etmişdir, çünki Yəmən Osmanlı imperiyasından müstəqilliyini elan etmişdi. Kampaniyaya hazırlıq üçün yeni təyin olunmuş sərdar öz müşayiəti ilə Qahirəyə yola düşmüşdür. Misir əyalətinin bəylərbəyi Qoca Sənan Paşa idi. İki vəzir arasında münaqişə yaranmış, bu da Konstantinopolda şikayətlər və donoslarla müşayiət olunmuşdur. 1569-cu ildə Lələ Mustafa Paşa Konstantinopola geri çağırılmış və məhkəməyə verilmiş, ekspedisiyanın sərdarlığı isə Sənan Paşaya tapşırılmışdır.^[18]

Bu münaqişə Mustafa Əlinin taleyinə də təsir etmişdir. Sonradan Mustafa Əli tez-tez vəzifələrdən uzaqlaşdırılmış və ya təyinat üçün uzun müddət gözləməyə məcbur edilmişdir. Şair bunu Sokullu Mehmed Paşa və Qoca Sənan Paşanın Lələ Mustafa Paşaya qarşı nifrəti ilə bağlamışdır. Mustafa Əlinin əsərləri sonrakı salnamələr və tədqiqatlar üçün əsas olduğuna görə bu münaqişə Osmanlı tarixşünaslığında bütün iştirakçıların obrazlarının necə təsvir edilməsinə də təsir etmişdir. Lələ Mustafa Paşanın tərəfdarı Özdəmiroğlu Osman Paşa "böyük qəhrəman" kimi təsvir edilmiş, Qoca Sənan Paşa isə "Osmanlı imperiyasının əsas məhvediciləri"ndən biri kimi qınanmışdır.^[19]

Mustafa Əli Lələ Mustafa Paşa ilə Konstantinopola qayıtmamışdır. 1568-ci ilin dekabrından 1569-cu ilin yanvarına qədər Əli şahzadə Muradın sancağı olan Manisaya çatmış və burada vəliəhdə bir neçə il əvvəl yazılmış "Mihr-ü-Vəfa" (hərf. "Hisslər və sədaqət") kitabını hədiyyə etmişdir. O həmçinin, üç dildə Səlimə təriflər yağdırdığı "Nadirül-Məharib" (hərf. "Döyüşçülərin nadirliyi") kitabını tamamlamışdır. Murad ona rəsmi vəzifə verməmişdir, lakin hədiyyələrlə mükafatlandırmış və qonaqpərvərlik göstərmişdir, çünki 1569-cu ilin yazında Mustafa Əli hələ də şəhzadənin müşayiətində olmuşdur.^[20] Murad Əliyə kiçik oğlu, şahzadə Mehmed üçün "baxnamə" (cinsi təlimat kitabı) yazmağı tapşırmışdır. Mehmedin cəmi iki yaşı olmasına və bu təlimatın hələ aktuallığı olmamağına baxmayaraq, Əli ərəbcə traktatını yenidən qurmuş və şərhlər əlavə etmiş, nəticədə "Rahatun-nüfus" əsərini yazmışdır. Ehtimal olunur ki, sifarişçi Əlinin əməyindən razı qalmışdır. Hər halda, 1569-cu ilin sentyabrında şair Muradın tövsiyə məktubu ilə Konstantinopola gəlmişdir. Bu zaman Lələ Mustafa Paşa öz əlaqələrindən və Səlimə bağlılığından istifadə etmiş, bəraət qazanmış, bağışlanmış və altıncı vəzir rütbəsi almışdır. Naməlum səbəbdən Əli öz tövsiyə məktubunu sultana və ya Sokollu Mehmed Paşaya təqdim etmək üçün nüfuzlu bir saray adamı tapa bilməmişdir. Ehtimallara görə, ya bu dövrdə Əlinin keçmiş himayədarı Lələ Mustafa ilə münasibətləri gərgin olmuşdur, ya da Lələ Mustafanın mövqeyi hələ kifayət qədər təhlükəsiz qalmamışdır.^[21][2][3]

Əli Kiçik Asiyaya getməzdən əvvəl fəaliyyət göstərdiyi paytaxt intellektuallar dairəsinə qayıtmışdır. O, Səlimin qohumu və muzahibi (yoldaşı) olan şair Şəmsi Əhməd Paşanın mülkünü ziyarət etməyə başlamışdır. Şəmsi Əhməd ilə birgə Əli 1569-cu ilin sentyabr sonunda Konstantinopolun yəhudi məhəlləsində baş vermiş dəhşətli yanğının şahidi olmuşdur. Yanğın bir həftə boyunca davam etmiş və minlərlə evi məhv etmişdir. Əli bu yanğını orijinal mövzu kimi istifadə etmiş, o dövrdə Ədirnə qazisi olan Qınalızadəyə məktub şəklində "Hariknamə" (hərf. "Alov kitabı") yazmışdır. Əlavədə Əli böhran dövründə səmərəli idarəetməsinə görə Sokollu Mehmed Paşaya təriflər yağdırmışdır, lakin bu, Əlinin vəzifə əldə etməsi cəhdlərinə kömək olmamış və o, 1569–1570-ci illərin qışını Konstantinopolda təyinat almadan keçirmişdir. O, bu dövrdə xəlvəti təriqətinin şeyxi, nüfuzlu və varlı Bali əfəndi ilə yaxınlaşmışdır. Bali əfəndi Əliyə maddi dəstək vermişdir. Eyni zamanda, Əli Həlvəti təriqətinin digər şeyxi, Bali əfəndi ilə rəqabət aparan Nürrəddinzadə Müslihəddinlə də yaxınlaşmışdır. Bu rəqabətdə Əli tərəddüdlə Sokollunun müəllimi olan Müslihəddinin tərəfini tutmuşdur. Məhz bu seçim Mustafa Əlinin yeni vəzifəyə təyin olunmasına səbəb olmuşdur. Əli sədrəzəmi tərifləmiş, Siqetvarın mühasirəsini və ona bağlı hadisələri, yəni Süleymanın ölümünün gizlədilməsi, Səlimin çağırılması, Səlimin Belqradda cülusu "Yeddi səhnə" kitabında təsvir etmiş, şeyx Müslihəddin Muradın məktubu ilə birlikdə bu əsəri Sokolluya təqdim etmişdir.^[22]

1570-ci ildə Mustafa Əli Sokollunun başqa bir qohumu olan, Kilis sancaqbəyi Fərhad bəyin yanına katib kimi göndərilmişdir.^[2][3][23] Sonradan Əli bu təyinatı sürgün kimi qiymətləndirmiş və paytaxtdan uzaqlaşdırıldığına görə öz incikliyini ifadə etmişdir. Onun fikrinə görə, sədrəzəm ya Lələ Mustafa Paşaya sədaqətinə görə ondan qisas almış, ya da Əlinin ədəbi istedadını düzgün qiymətləndirə bilməmişdir, lakin Sokollu sadəcə Muradın tövsiyə məktubunda ifadə olunan Əliyə ziyamət vermək barədə xahişi yerinə yetirmişdi. Belə böyük bir torpaq sahəsi yalnız əyalətlərdə əldə edilə bilərdi.^[24]

1574-cü ildə Fərhad bəy Bosniyanın bəylərbəyi təyin edilmişdir və o, Əlinin xidmətindən razı qaldığını üçün onu özü ilə aparmışdır. Əli Fərhad bəyin rəsmi yazışmalarını aparmışdır. Sonradan əsərlərində Fərhad bəyə verdiyi sərt xarakteristikalarına baxmayaraq, onların münasibətləri kifayət qədər yaxşı olmuşdur.^[25]

Əli Bosniyada 1577-ci ilə qədər xidmət etmişdir.^[2][3] O, heç bir əsərində Fərhad bəy ilə xidmət etdiyi illəri təsvir etməmişdir. Bosniyada olduğu müddətdə Əli oradan ayrılmaq imkanı axtarmışdır. O, Kipr ekspedisiyasında olan Lələ Mustafa Paşaya məktub yazmış və onların münasibətlərinin Mustafa Paşanın digər yaxın adamlarının böhtanı və qısqanclığı səbəbindən zədələndiyini bildirmişdir. Əli daha sonra Bosniyada Kobas dəftəri vəzifəsinə təyin olunmağı xahiş etmişdir. Hədiyyə olaraq Əli keçmiş himayədarına sufi təlimi haqqında traktat göndərmiş, Bosniyadan üç hündürboylu və yaraşıqlı içoğlanı göndərəcəyinə söz vermişdir. Əli Sokollunun başqa bir qohumu olan Buda paşasına qəsidə göndərmiş, divan katibi və Sokollunun şəxsi katibi Firudin Əhmədə müraciət etmişdir. Həmçinin, Əli özü Sokolluya məktub yazmış, onun əmisioğlu Fərhad bəyə sədaqətlə xidmət etdiyini qeyd etmiş, boş qalmış ziyamətin ona verilməsini xahiş etmişdir.^[25]

Bosniyada xidmət etdiyi dövrün əvvəlində Əli Skopye qazısı olan Aşıqpaşazadəni ziyarət etmişdir. O həmçinin, Zvornikdə dövrün digər məşhur şairi Taşlıcalı Yəhyanı ziyarət etmişdir. Əlinin bilikləri klassik mədrəsə təhsili almamış Yəhyada böyük təəssürat yaratmışdır. Onların görüşündən bir il sonra Yəhya öz oğlu Adəm Çələbini öz divanının yeni redaksiyasına giriş xarakterli layihəsi ilə Əlinin yanına göndərmiş və xüsusilə ərəbcə konstruktsiyalarda səhvlərin olub-olmadığını yoxlamasını xahiş etmişdir. Əlinin Bosniyada əlaqə saxladığı digər şair Sarayevoda yaşayan din alimi Sani olmuşdur. Onlar bir-biri ilə şeirlər mübadiləsi etmiş və bir-birinin şeirlərinə nəzirə yazmışdılar.^[26]

Səlimin 1574-cü ildə vəfat etməsindən və Muradın taxta çıxmasından sonra Mustafa Əli Konstantinopola köçmək ümidi ilə ruhlanmışdır. O, Muradı təbrik etmək üçün çoxlu sayda yeni qəsidələr yazmış, hətta Muradın oğlu şahzadə Mehmedə müraciət edən qəsidələr də ərsəyə gətirmişdir. Mustafa Əli öz divanının girişində Murada müraciətlə onun istedadını tanımasını və əyalətdə unutmamasını xahiş etmişdir. 1575-ci ildə Əli Konstantinopola səfər etmiş, lakin bu səfər nəticəsiz qalmışdır. Əli Muradın sevimlisi və müzahibi olan Şəmsi Paşadan kömək istəyən zaman öz məyusluğunu acı ilə qeyd etmişdir. Onun üçün Şəmsi Paşanın dəstəyini almaq vacib idi, çünki o, öz sarayında ədəbi salon toplayırdı, lakin Şəmsi Paşa yalnız özünə kömək edəcəyini bildirmişdir.^[2][27]

O, 1578-ci ildə III Muradın hökumətində himayədarlar tapmış və özünün keçmiş himayədarı, üçüncü vəzir olmuş Lələ Mustafa Paşanın katibi kimi Konstantinopola qayıtmışdır. Bu təyinatdan qısa müddət sonra şair 1578–1579-cu illərdə Osmanlıların Səfəvilərə qarşı Şirvan kampaniyasında Mustafa Paşanı müşayiət etmişdir. Lələ Mustafa Paşanın 1580-ci ildə vəfat etməsindən sonra Əli əyalətdə yaşamışdır. O, 1581–1583-cü illərdə Hələbə dəftərdar təyin edilmişdir. 1584–1585-ci illərdə Ərzurum vilayətinin baş dəftərdarı olmuşdur və bu, onun tutduğu ən böyük vəzifə idi. 1585-ci ildə Əli Bağdadın dəftərdarı təyin edilmiş, lakin bu vəzifəyə başlamazdan əvvəl vəzifədən azad edilmişdir.^[2][11]

Qırx dörd yaşında vəzifəsiz qalmış Əli Konstantinopola məktub yazaraq təqaüdə çıxmaq, ya da Məkkə və Mədinəyə həcc ziyarətinə imkan yaradacaq bir vəzifəyə təyin olunmağı xahiş etmişdir. Bu dövrdə Əli İraqda müqəddəs yerlərə həcc ziyarəti etmiş və imam Hüseynin həlak olduğu Kərbəlada bir bulağın tikintisini maliyyələşdirmişdir. Əli 1586-cı ilin yayında Bağdaddan Konstantinopola yola düşmüşdür. O, yenidən təyinat barədə xahiş ünvanlamış, lakin bu da nəticəsiz qalmışdır.^[2][28]

Əlinin çətin xasiyyəti və kəskin qələmi ona Konstantinopolda və əyalətlərdə çoxlu düşmən qazandırmışdır. Bu, onun vəzifə əldə etməkdə çətinliklərin əsas səbəbi olmuşdur. Konstantinopolda məcburi işsizlik dövrü Əli üçün yaradıcılıq baxımından məhsuldar olmuşdur. 1577-ci ildə yeni şahzadə doğulan zaman Əli Murada əlverişli astroloji əlamətləri təsvir edən qısa bir əsər yazmış və on təqdim etmişdir. O, 1587-ci ilin aprel əvvəlində "Əməllər" əsərini tamamlamışdır. Bu zaman Əlinin ədəbi əsərləri ona üləma arasında yüksək nüfuz qazandırmışdır.^[2][28]

Buna baxmayaraq, o, yeni vəzifə əldə etmək – Sivasın dəftərdarı olmaq üçün 1588-ci ilə qədər gözləməli olmuşdur. 1591-ci ildə yenidən vəzifəsini itirən Əli həyatının əsas əsəri olan "Hadisələrin mahiyyəti"ni yazmağa başlamışdır. 1592-ci ildə Əli divanın qeydiyyatçısı kimi nüfuzlu vəzifəyə təyin edilmişdir. O, III Mehmedin (hakimiyyəti: 1595–1603-cü illər) taxta çıxmasından sonra Əli 1595-ci ildə əvvəlcə Amasyaya, 1596-cı ildə isə Kayseriyə sancaqbəyi təyin edilmişdir, kakin son vəzifəsini təyinat sistemindəki qarışıqlıq səbəbindən tezliklə itirmişdir. Növbəti üç il Əli Konstantinopolda vəzifəsiz yaşamış və "Hadisələrin mahiyyəti" üzərində fəal şəkildə işləmişdir. 1599-cu ildə Dəməşqə sancaqbəyi təyin edilmiş, lakin vəzifəyə başlamazdan əvvəl yenidən vəzifəsini itirmişdir. Kompensasiya olaraq qısa müddətdə Ciddəyə sancaqbəyi təyin edilmişdir.^[29] Mustafa Əli 1600-cü ildə orada vəfat etmişdir.^[2][30]

Mustafa Əli XVI əsrin ən məşhur Osmanlı tarixçisi kimi tanınmışdır.^[2][31][4] "Sənətkarların əməlləri" (türk. Menâkıb-ı Hünerverân) Mustafa Əlinin Osmanlı dövlətində mədəniyyət tarixi haqqında ilk traktat olmuşdur,^[32] "Hadisələrin mahiyyəti" (türk. Künhü'l-Ahbâr) isə XVI əsr Osmanlı imperiyası tarixi üçün ən dolğun mənbə hesab edilmişdir.^[33]

Mustafanın "Çəşmi" təxəllüsü ilə yazdığı ilk şeirlərdən biri Ankara şəhərində yerləşən Türkiyə Milli Kitabxanasında saxlanılan qəzəldir. Mustafa Əlinin yaradıcılığı üzrə mütəxəssis professor Ağsoyağın fikrinə görə, təxəllüsün dəyişdirilməsi Mustafanın yaradıcılığında dönüş nöqtəsi olmuşdur. Mustafa kimi qürurlu və barışmaz bir şəxsiyyət üçün "Çəşmi" çox romantik idi. Əli adı şairin xarakterini daha yaxşı əks etdirmişdir.^[34]

Əli ömrünün sonuna qədər şeir yazmışdır. O, vaxtaşırı yazdıqlarını toplamış və hər şeirinə ad vermiş, onları divanlarda birləşdirmişdir. Əlinin müxtəlif həyat dövrlərinə aid dörd divanı məlumdur. Əlinin ilk divanı Ağsoyaq tərəfindən tədqiq edilmişdir. Bu divanda o dövrün demək olar ki, bütün şeir formaları mövcuddur. Bütün divanlarda rast gəlinən qəzəllərdən başqa, bu divanda digər divanlarda olmayan formalar və mövzular da yer almışdır. Əlinin poeziyasının xüsusiyyəti 24 şeir vəznindən istifadə etməsidir.^[34]

Mustafa Əlinin təxminən qırx əsəri məlumdur.^[10]

Mustafa Əlinin on üç əsəri tarixə həsr olunmuşdur. Onlardan əsasları bunlardır:

• "Hadisələrin mahiyyəti" ("Künhü'l-Ahbâr") — Əlinin ən mühüm və əsas əsəri. Əsər üzərində iş 1591-ci ildə başlamış və altı il davam etmişdir.^[10][b] Dörd cilddə Əli dünya tarixini, o cümlədən Osmanlı imperiyasının tarixini təsvir etmiş, son cilddə isə şairin şahidi olduğu hadisələri ətraflı qeyd etmişdir. Bu əsərin müəllifi olaraq Əli Osmanlı tarixçiləri arasında ən məşhurlardan biri kimi tanınmışdır.^{[36][37][38][39][40]}
• "Nüsrətnamə" ("Nusret-nâme") — 1578–1579-cu illərdə Osmanlıların Səfəvilərə qarşı Şirvan kampaniyası haqqında illüstrasiyalı tarix əsəri. 1580-ci ildə yazılmışdır. Sonradan Əli bu əsəri hərəmin qızlar ağası, xədim Qəzənfər ağaya həsr etmişdir. Kitab kampaniya zamanı yazılmış məktubların toplusudur. Əli mətn üçün beş illüstrasiya sifariş etmiş, sonrakı nəşrlərdə daha çox miniatür əlavə edilmişdir. Ehtimal olunur ki, o, əsəri 1583-cü ildə sultan Murada təqdim etmişdir. Bu, Osmanlı imperiyasında sultanın əməllərini yox, hərbi kampaniyanı təsvir edən ilk sekulyar kitab olmuşdur.^{[41][42][38][43]}
• "Fürsətnamə" ("Fursatnâme") — 1580-ci ildə Sənan Paşanın sərdarlığı altında Gürcüstan kampaniyası haqqında kitab. Əsər Lələ Mustafa Paşanı əvəz etmiş Sənan Paşanın sifarişi ilə yazılmışdır. ^[43]
• "Döyüşçülərin nadirliyi" ("Nâdirü'l-Mehârib") — Süleymanın oğulları Səlim və Bəyazid arasında baş tutmuş müharibə haqqında tarixi əsər. 1569-cu ildə tamamlanmış bu kitab Səlimin taxta çıxması ilə yekunlaşır. Mənbə kimi Lələ Mustafa Paşadan əldə edilən məlumatlar istifadə edilmişdir.^[17][38][43]
• "Yeddi səhnə" ("Heft-Meclis") — Siqetvarın mühasirəsi və ona bağlı hadisələrin, yəni Süleymanın ölümünün gizlədilməsi, Səlimin çağırılması, Səlimin Belqradda cülusu haqqında tarixi kitab. Kitab 1569-cu ildə yazılmış və Sokollu Mehmed Paşaya təqdim edilmişdir.^[23][44][43]
• "Danişməndnamə" ("Mirkatü'l-Cihâd") — Danişmənd qazinin Anadolunu fəth etməsi haqqında kitab.^[38][45]
• "Seçilmiş tarix" ("Zübdet üt-tevarih") — Ədüddin İcinin əsərinin Fərhad Paşanın sifarişi ilə edilmiş tərcüməsi.^[46][10]
• "İslam dövlətlərinin tarixi" ("Fusûli’-Hall ü-‛Akd ve Usûl-i Harc u Nakd").^[47][48]
• "Yüz qiymətli daşın parıltısı" ("Sadef-i sad güher") — Mustafanın ailəsi və uşaqlığı haqqında məlumatları özündə əks etdirən kitab.^[10]

• "Günəş və ay" ("Mihr ü Mâh") — Mustafa Əlinin ilk şeir toplusu. Əsər Səlimə təqdim edilmişdir.^[2][38]
• "Hisslər və sədaqət" ("Mihr ü Vefâ").^[49]
• "Tərəfdarların marağı" ("Tuhfetü'l Uşşâk") — Xosrov Dəhləvinin "İşıqların yüksəlişi" (Mətlül-ənvər) əsərinə nazirə. Bu, sufizm və sufi müqəddəsləri haqqında məsnəvidir. 1562-ci ildə Kütahyada Səlimin sarayında tamamlanmışdır.^[14][50]
• "Axtaranların sığınacağı" ("Riyâzü's-Sâlikin").^[51]
• Türk dilində divanlar (üç ədəd).^[38]
• Fars dilində divan.^[38]

• "Sultanlara nəsihətlər" ("Nushatü's-Selâtin") — yazılmasına 1581-ci ildə Vanda başlanmış və 1587-ci ildə tamamlanmış kitab. Bu, sultan III Murada birbaşa ünvanlanmışdır və siyasi islahatlar haqqında illüstrasiyalı əsərdir.^[42][10]
• "Nadir incilərin doğulması" ("Feraidü’l-vilade") — 1587-ci ildə sultan oğlunun doğulması münasibətilə yazılmış, əlverişli astroloji əlamətləri təsvir edən kitab.^[52]
• "Aləmlərin güzgüsü" ("Mir’atü’l-avalim") — 1587-ci ildə Doğancı Məhəmməd Paşanın sifarişi ilə yazılmış və sultanın maraqlandığı ezoterizmə həsr olunmuş kitab.^[52]
• "Sənətkarların əməlləri" ("Menâkıb-ı Hünerverân") — xəttatlıq və miniatür sənəti haqqında kitab. Əsər Osmanlı ustalarının bu sənətlərdəki həyat hekayələrini də özündə əks etdirir.^[46][45]
• "Görülən adətlər işığında Qahirənin vəziyyəti" ("Hâlâtü'l-Kâhire mine’l-Âdâti’z-Zâhire") — 1599-cu ildə Qahirənin unikal təsviri. 1599-cu və ya 1600-cü ildə bir-iki ay ərzində yazılmışdır.^[30][53]
• "Câmiü'l-Buhûr der-Mecâlis-i Sûr" — 1583-cü ildə yazılmış kitab. 1582-ci ilin yazında Əli Hələbdə olan zaman saraydan şahzadə Mehmedin sünnət mərasimi münasibətilə təbrik məktubu hazırlamaq sifarişi almışdır. Bir neçə həftə davam edən bu təntənələr diqqətlə təşkil edilmişdir. Əlinin Konstantinopolda olmamağına baxmayaraq, o, şahidlərin təsvirlərini toplamış və çox ətraflı hesabat yazmışdır. 1585–1586-cı illərdə, yəni yazıldıqdan üç il sonra Əli mətnin təqdimat nüsxəsini hazırlamışdır. Bu nüsxədə illüstrasiyalar üçün doqquz boş səhifə buraxılmışdır, lakin naməlum səbəblərdən bu doqquz miniatür heç vaxt hazırlanmamışdır. Buna baxmayaraq, mətn mühümdür, çünki sultan ailəsindəki ayrı-ayrı təntənəli hadisələrin təsviri olan sürnamə ənənəsinin başlanğıcını qeyd edir.^[54][38][43]

•  
  The Army's departure from the palace
•  
  Lala Mustafa Pasha in camp after his victory
•  
  Banquet given by Lala Mustafa Pasha to the Jannissaries
•  
  Ottoman army at Tiflis in 1578

• "BAḤR-E ṬAWĪL". Encyclopaedia Iranica (ingilis). www.iranicaonline.org. 2018-09-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-20.
• Les calligraphes et les miniaturistes de l'Orient musulman by Huart, Clément – digital copy of a work that draws on Mustafa Âlî's Epic Deeds of Calligraphers and Artists