Mustafa xan (Şirvan xanı)

Mustafa xan Ağası xan oğlu Şamaxı şəhərində anadan olmuşdu. О xeyli qaçqın həyat sürdükdən sonra 1792-ci ildən xanlıq kürsüsünə sahib oldu. Bir zaman Azərbaycan xanlıqlarına və xanlarına qənim kəsilmiş Fətəli xan Qubalının əlindən canını götürüb qaçaraq Qarabağ xanlığına pənah gətirmiş olan Əsgər bəy, Qasım bəy və Mustafa bəy Ərəşli Şəhabəddin sultan tərəfindən tutularaq qolları qandallanmış halda Fətəli xanın sərəncamına göndərildi. Onları Fətəli xanın elçisi Məmmədkərim bəylə Hacı Seyid bəy aparırdı. Bir təsadüf nəticəsində Göyçay ərazisində Hacı Seyid bəy əsirləri azad etdi və Məmmədkərim bəyi zəncirləyib geri döndü. Bu 3 nəfər əvvəlcə Cara və oradan da Avarstana getdilər. Orada da qala bilməyən xanzadələr Qarabağa və oradan da Türkiyəyə getdilər. Fətəli xanın ölümünü eşidən xanzadələr az sonra Qarabağa qayıtdılar. Şəki xanı Məmmədhəsən xanın dəvəti ilə onun yanına gəldilər. Məmmədhəsən xan Şirvana hakimlik edən Əhməd xan Fətəli xan oğluna qarşı hərəkətə keçdi. Əhməd xan Qubaya qayıtdı və Sərkərlər ailəsi Şirvana hakim oldu.

Əvvəlcə Əsgər xan, az sonra Qasım xan ata-baba yurdlarını idarə etdi. 1792-ci ildə Şirvan əyanlarının, xüsusilə Yüzbaşı bəy Hövzi və Ömər Sədarinin təklifi ilə Mustafa xan Əlvənddən gəlib Şamaxıda hökumət bayrağını qaldırdı. Bir azdan sonra Mustafa xan Xançobanı tayfasını toplayıb Yeni Şamaxını Fit dağına köçürməyə başladı.

Mustafa xan 1792-ci ildən 1820-ci ilə kimi, 28 ilə qədər Şirvanda hakimiyyətdə olmuşdur. Bu dövr qismən Şirvan xanlığının sabit dövrü hesab edilə bilər. Demək olar ki, bu dövrdə İran təcavüzü Qarabağdan bu yana keçmədi. Fətəli xan da həyatda yox idi. Lakin daha ciddi bir təhlükə meydana çıxmışdı. İndi də Lazarev, Zubov, Sisianov kimilər cənubi Qafqazda Çar Rusiyasının müstəmləkəçilik siyasətini silah və hiyləgər siyasət yolu ilə həyata keçirməyə başlamışdılar.

1796-cı ildə imperatriça II Yekaterina qraf V. A Zubovun baş komandanlığı altında Cənubi Qafqaza, Azərbaycana 30 min nəfərlik qoşun göndərdi. Qraf Zubov Dərbənd və Qubada müəyyən qələbələr əldə etdikdən sonra Bakıya gəldi. Bakı xanı Hüseynqulu xan onun pişvazına çıxdı və təltif edildi. Zubov oradan Mustafa xanın üzərində yeridi. Şirvan hakimi Mustafa xan ona itaət göstərmədi və öz paytaxtını Ağsudan Fit dağına köçürdü. Bu zaman əmisioğlu Qasım xan Məmməd Səid xan oğlu öz kürəkəni Yüzbaşı bəy Hövzini köməyi ilə Mustafa xanın üstünə yeridi. Bu iki tərəfli hücum və xəyanətin qarşısında dayana bilməyəcəyini hiss edən Mustafa xan Qarabağa, İbrahim xanın yanına gedərək ona pənah apardı. Qasım xan Kür çayı sahillərində qraf Zubovun hüzuruna gəldi, ona itaət göstərdi və Şirvan hökumətinə təyin edildi.

1796-cı ilin noyabr ayının 9-da II Yekaterina vəfat etdi və hakimiyyət kürsüsünə oğlu I Pavel əyləşdi. О rus qoşunun Azərbaycandan geri çağırdı və 1797-ci ilin aprelində qraf Zubovu vəzifədən kənarlaşdırdı. Onda Mustafa xan Şuşadan Şirvana qayıtdı və xanlığı əlinə aldı.

1802-ci ildə knyaz, general P. D. Sisianov güclü qoşunla Azərbaycan xanlıqlarını tabe etmək üçün hərəkata başladı. 1804-cü il yaanvar ayının 3-də hücumla Gəncə şəhərini dağıtdı. Müqəddəs Ramazan bayramı günü Cavad xanı, bir neçə övladını və çoxsaylı şəhər əhalisi ilə birlikdə qılıncdan keçirdi. 1805-ci ilin may 9-da Ibrahim xanla və 24-də Səlim xanla Sisianovun Kürəkçay sahilində görüşləri keçirildi və bu görüşdə Qarabağ və Şəki xanları Rusiya tabeliyinə keçmələri barədə traktatı imzaladılar.

Mustafa xan isə hər vəchlə Sisianovla görüşdən və Rusiyanın tabeliyini qəbul etməkdən qaçırdı. Elə buna görə də öz mövqeyini Fitdağ qalasında möhkəmləndirdi. О ancaq 1805-ci ilin dekabrında Sisianovla görüşə razılıq verdi və şərt qoydu ki, rus qoşunu şəhərə daxil olmayacaq, uzaq bir məsafədə dayanacaq və onlar Fit dağının dibində, şəhərdən kənarda hazırlanmış iqamətgahda görüşəcəklər. Belə də oldu. Onlar 1805-ci ilin dekabr ayının 25-də Fit dağının ətəyində görüşdülər. Mustafa xan rus təbəəliyini qəbul etməsi barədə traktatı imzaladı və ona çarın fərmanı ilə general-leytenant rütbəsi verildi. Bu görüş zamanı Mustafa xan 1805-ci ilin sonunda ruslar ilə traktat imzalanmasına baxmayaraq özünün xanlıq fəaliyyətində müstəqil hərəkət edirdi. Eyni zamanda о, Azərbaycanın şimal vilayətlərində və cənubi Dağıstanda güclü nüfuza malik idi. Qafqaz canişini A. R. Yermolov (1816–1827) çara məktubunda yazırdı: "Onun yanında bizim hökumətimizin təyin etdiyi pristav var idi. Amma xan onu elə təcrid etmişdi ki, о, xanın əlaqələri və davranışı haqqında heç nə bilmirdi". Qafqazdakı rus hərbçiləri onun silahlı üsyan hazırladığı barədə də məlumatlar verirdilər. Lakin xanlıq iki dəfə, çarın tapşırığı ilə Mədətov, Haqverdiyev, Mogilyeviski və Şərif bəy tərəfindən yoxlandı və bu məlumatlar təsdiq olunmadı. Bir zaman xanın ələ keçirilmiş xidmətçisinin vasitəsilə onun sirləri açıldı, xəzinəsi ələ keçrildi. Bunu bəhanə edən Yermolov hər vəchlə Mustafa xanın heç olmasa ölkədən qaçmasına nail olmaqa çalışırdı. Mustafa xan artıq silahlı üsyana gecikmişdi, ona yardım edəsi heç bir qüvvənin olmadığını və rusların onu xəyanətdə ittiham edəcəklərini hiss edən xan 1820-ci il avqust 19-da ailəsi, yaxın qohumları və 200 atlı ilə Kür çayını keçərək İrana keçdi. О gündən Şirvanda xanlıq üsul idarəsi ləğv edildi, Mustafa xanla gedənlərin əmlakları müsadirə olundu. Həmin dövrdən Şirvanda komendatlıq yaradıldı.

Mustafa xanın ailə üzvlərindən Şirvanda yeganə bir nəfər onun keçmiş zövcəsi, Şəki xanı Hüseyn xanın qızı Fatma bəyim qalmışdı. Fatma bəyim 1810-cu ildə Mustafa xandan boşanmışdı və xanın ona bağışladığı Kürdəmir kəndində yaşayırdı. Görünür Fatma bəyim yuxarı təbəqə arasında xüsusi nüfuza malik idi. Beləki, о zaman Kürdəmirdə yaşayan Nəqişbəndiyyə şeyxi, mövlanə Hacı İsmayıl əfəndi Siracəddin Şirvaninin Sibirə sürgündən yaxa qurtarmasına Fatma bəyimin knyaz Mədətovdan şəxsən xahişi səbəb oldu.

Mustafa xan 1825-ci ildə İrandan qayıdaraq öz başının adamları ilə Beylaqana gəldi, lakin Şirvana gəlməsinə çar hökuməti icazə vermədi. 1826-cı ildə Qacar qoşunlarıyla Şamaxıya qayıdan Mustafa xan yenidən xanlığını bərpa etdi. Lakin Türkmənçay müqaviləsindən sonra 28 il müddətində Şirvanda xanlıq etmiş Şirvanlı Mustafa xan qalan ömrünü Araz sahillərində keçirməli oldu, 1844-cü ildə vəfat etdi, Şirvana ancaq cənazəsi gəldi və Yeddigünbəz türbələr kompleksidə dəfn edildi.

1. Pəricahan xanım (muğanlı Məhəmmədsalah хanın qızı) — 1789-cu ildə evləndi. 1795-ci ildə vəfat etdi.
   1. Teymuraz bəy (1794–1842)
2. Yasəmən (kəniz) — 1795-ci ildə evləndi. 1799-cu ildə vəfat etdi.
   1. Əliqulu bəy (1798–1835)
3. Mina xanım — 1800-cü ildə evləndi. 1815-ci ildə vəfat etdi və "Yeddi Günbəz"də dəfn edildi.
   1. Allahqulu bəy (1813–1870)
4. Güləndam xanım — 1801-ci ildə evləndi, Azərbaycanlı idi. 1858-ci ildə vəfat etdi və "Yeddi Günbəz"də dəfn edildi.
   1. Cəfərqulu xan (1803–1847) — Lahıc mahalı hakimi^[2]
   2. Cavad xan (1809-?) — Leyb-Qvardiyanın Qafqaz eskadronunun ilk üzvü. 24 yanvar 1834-cü ildə kornet rütbəsi almışdır. 8 noyabr 1877-ci ildə artıq general mayor idi.^[3]
   3. Məmməd xan (1820-?)
   4. Hidayət xan (1827-?)
   5. Bədircahan xanım
   6. Hüseyncahan xanım
   7. Ümmüsəlimə xanım
   8. Məsumə xanım
   9. Ümmügülsüm xanım
5. Fatma bəyim — 1801-ci ildə evləndi, Hüseyn xanın qızı idi. 1810-cu ildə boşandı, 1825-ci ildə vəfat etdi və "Yeddi Günbəz"də dəfn edildi.
6. Asya bəyim — 1804-cü ildə evləndi, Səlim xanın qızı idi. 1810-cu ildə vəfat etdi və "Yeddi Günbəz"də dəfn edildi.
7. Məlikdüxt xanım — 1810-cu ildə evləndi, Əlvəndli Məlik Mahmudun qızı idi. 1832-ci ildə vəfat etdi və Mil düzündə, "Peyğəmbər" qəbirstanlığında dəfn edildi.
   1. Sara bəyim — 1813-cü ildə doğulmuşdu.
8. Paxay bikə — 1814-cü ildə evləndi, Qazıqumuqlu Surxan xanın qızı idi. 1847-ci ildə vəfat etdi və "Yeddi Günbəz"də dəfn edildi.
   1. Ağa xan (1818-?) — 8 noyabr 1877-ci ildə artıq general mayor idi.^[3]
   2. Süleyman xan (1820–1867)
   3. Azad xan (1826–1863)
   4. Kərim xan (1828–1862)
9. Mələk xanım — 1839-cu ildə evləndi. Sadə rəiyyət qızı idi. 1845-ci ildə vəfat etdi və Mil düzündə, "Peyğəmbər" qəbirstanlığında dəfn edildi.
   1. Əmiraslan xan (1842-?)

Əsədulla xan Hüseynpurun ulu babasıdır.