Mustafa Kamal Atatürkün hərbi həyatı

Mustafa Kamal 1905-ci ildə Osmanlı Hərbi Qərargah Kollecini qərargah kapitanı (Kurmay Yüzbaşı) rütbəsi ilə bitirmiş və Dəməşqdə yerləşən Beşinci Orduya göndərilmişdir. Orada o, tezliklə “Vətən və Hürriyet” adlı islahatçı zabitlərdən ibarət kiçik gizli inqilabi cəmiyyətə qoşuldu və II Abdalhəmid rejiminin fəal müxalifinə çevrildi.^[1]

1907-ci ildə Qolağası (baş kapitan) rütbəsinə yüksəldi və Monastirdə (indiki Bitola, Şimali Makedoniya) Osmanlı İmperiyasının 3-cü Ordusuna təyin edildi.^[2] Elə bu dövrdə o, İttifaq və Tərəqqi Komitəsinə (İTK) daxil oldu.

1908-ci ildə Gənc Türk inqilabı, hakimiyyəti o zamanlar hökmdar olan Sultan II Əbdülhəmiddən ələ keçirdi və Mustafa Kamal böyük hərbi xadim oldu. İTK-nın ilk üzvlərindən biri kimi o, 1908-ci il inqilabında rol oynadı. Sonrakı illərdə o, İTK-ın rəhbərliyinin apardığı siyasətə qarşı çıxdı. Az sonra Mustafa Kamalın Ənvər Paşa ilə münasibətləri pisləşdi və Ənvər Paşa 1913-cü ildə böyük hərbi lider kimi ortaya çıxdıqda, Mustafa Kamal hakimiyyət mərkəzindən kənarlaşdırıldı.^[3]

Atatürk 1910-cu ildə Fransanın Pikardiya şəhərində ordu təlimlərində iştirak etmişdir. 1911-ci ildə İstanbulda Hərbi nazirlikdə işə daxil olur.

1911-ci ildə İtaliyanın işğalına qarşı çıxmaq üçün Tripolida İtaliya-Türkiyə müharibəsində könüllü olaraq döyüşmüşdür. 22 dekabr 1911-ci ildə Tobruq şəhərinin uğurlu müdafiəsindən sonra 6 mart 1912-ci ildə Derna Silahlı qüvvələrə komandan təyin edildi.^[4]

1912-ci ilin oktyabrında Balkan müharibələrinin başlamasından sonra İstanbula qayıtdı. Birinci Balkan müharibəsi zamanı Mustafa Kamal Frakiya sahillərində Çanaqqala və Bulair (Bolayır) bölgəsində Bolqarıstan ordusuna qarşı vuruşdu. O, həmçinin İkinci Balkan Müharibəsi zamanı Ədirnə və Dimetoka şəhərlərinin geri alınmasında mühüm rol oynamışdır.^[5]

1913-cü ildə Atatürk Sofiyaya hərbi attaşe təyin edildi. Sofiyada olarkən o, İmperiyanın Almaniya tərəfində müharibə etməsin narazı idi. 1914-cü il iyulun 16-da o, Sofiyadan İstanbukdakı Hərbi Nazirliyinə rəsmi göndəriş göndərdi və müharibə baş verərsə, sonradan mərkəzi güclərə qarşı mümkün müdaxilə üçün neytrallıq siyasətinə çağırdı.^[6] Lakin Hərbi nazir Ənvər Paşa Almaniya ilə ittifaqın tərəfdarı oldu və nəticədə iki hökumət arasında gizli ittifaq müqaviləsi imzalandı. Osmanlı İmperiyası Birinci Dünya Müharibəsində Almaniya tərəfindən döyüşdü.

Alman marşalı Otto Liman fon Sanders Çanaqqalanın müdafiəsi üçün Beşinci Ordunun komandanı təyin edildi. Mustafa Kamala 5-ci Orduya təyin edilmiş 19-cu Diviziyanı təşkil etmək və komandanlıq etmək vəzifəsi verildi. 8 yanvar 1915-ci ildə Britaniya Hərbi Şurası “İstanbulu ələ keçirmək məqsədi ilə Çanaqqalanı bombalamaq və ələ keçirmək” əməliyyatına başladı.

İngilis donanmasının hücumları Çanaqqala boğazından keçə bilmədi və ingilislər quru hücuma keçdilər. Quru yürüşü 25 aprel 1915-ci il və 9 yanvar 1916-cı il tarixləri arasında baş tutdu. Mustafa Kamal Çanaqqalada yerləşən diviziyası ilə müttəfiqlərin yarımadaya doğru zorla keçmə cəhdlərinin mərkəzində oldu.

25 aprel 1915-ci ildə Avstraliya və Yeni Zelandiya Ordu Korpusu ANZAK körfəzinə qoşun endirdikdən sonra içəriyə doğru hərəkət etməli idi, lakin tezliklə Mustafa Kamalın komandanlığı ilə türklərin əks hücumu ilə qarşılaşdı. Düşmən qüvvələri ilə toqquşmadan sonra türklər yüksəkliklərini geri aldı. ANZAK qüvvələri geri çəkildi, böyük ölçüdə itki verdi və məqsədlərinə nail ola bilmədi.^[7] Axşama doğru ANZAK-lar 2000 çox itki vermiş və sonrakı iki həftə ərzində irəliləyə bilmədilər və qüvvələrinin üçdə birini itirdilər.^[8]

Çunuk Bayır döyüşündə müttəfiq qüvvələrini mühasirəyə alması sayəsində quru kampaniyasının ilkin mərhələsində Mustafa Kamal Albay (polkovnik) rütbəsinə yüksəldi. Avqustun 6-da başlayan Çanaqqala döyüşlərinin ikinci mərhələsi Mustafa Kamalı atəş xəttindən cəmi üç yüz metr (təxminən 330 yard) uzaqlaşdırdı. O, eyni zamanda Çanaqqala müharibəsi boyunca Çunuk Bayır, Tekketepe döyüşləri kimi bir çox böyük döyüşlərdə komandan təyin edilmişdir.

Çanaqqala döyüşləri müttəfiqlər üçün fəlakətli məğlubiyyətə çevrildi, çünki onlar on ay davam edən döyüşlərdə türklər tərəfindən sıxışdırıldılar və Çanaqqalanın sahillərini keçə bilmədilər.^[9]

Müttəfiqlər nəhayət hücumu dayandırmaq qərarına gəldilər və qoşunlarını təxliyə etdilər. Otto Liman fon Sanders və bir neçə başqa türk komandiri Türk boğazlarının müdafiəsində mühüm uğur qazandılar. Bundan sonra Mustafa Kamal görkəmli cəbhə komandiri oldu və keçmiş düşmənləri arasında böyük hörmət qazandı. Mustafa Kamalın Çanaqqala müharibəsi zamanı həlak olan yüz minlərlə türk və anzak əsgərinin itkisini xatırlayan nitqi Anzak körfəzindəki abidənin üzərində yazılıb.

Çanaqqala döyüşündən sonra Mustafa Kamal 14 yanvar 1916-cı ilə qədər Ədirnə şəhərində xidmət etdi. İkinci Ordunun XVI Korpusunun komandanlığına təyin edildi və Qafqaz cəbhəsində iştirak etmək üçün Diyarbəkirə göndərildi. Aprelin 1-də ona Tuğgeneral rütbəsi verildi.^[10]

Mustafa Kamal yeni vəzifəyə təyin olunanda erməni generalları rəhbərlik etdiyi rus ordusu, erməni könüllü birləşmələri və erməni quldur dəstələri Vanda mütərəqqi hökumət yaradırdı.^[11]

Mustafa Kamal gələndə xaotik şəraitlə qarşılaşdı. Erməni birləşmələri ilə gərgin münasibətlərdə olan yüz minlərlə yerli əhali cəbhə xəttinə axışdı. Mustafa Kamalın ilkin vəzifəsi qorxuya düşmüş xalqı sakitləşdirmək idi.

Rusiyanın kütləvi hücumu Anadolunun əsas şəhərləri Ərzurum, Bitlis və Muşa çatdı. Mustafa Kamal avqustun 7-də qoşunlarını toplayıb əks hücuma keçdi.^[12] O, öz ordusunun əhval-ruhiyyəsini o qədər gücləndirmişdi ki, beş gün ərzində onun iki diviziyası təkcə Bitlisi deyil, eyni dərəcədə əhəmiyyətli Muş şəhərini də ələ keçirərək rus komandanlığının hesablamalarını xeyli pozmuşdu.^[13]

7 mart 1917-ci ildə Mustafa Kamal XVI Korpus komandanlığından İkinci Ordunun ümumi komandanlığına təyin edildi. Bu vaxt rus inqilabı baş verdi və çar qoşunlarının Qafqaz cəbhəsi parçalandı.^[12] Mustafa Kamal artıq başqa bir döyüş cəbhəsinə təyin olunaraq bölgəni tərk etdi.

Mustafa Kamalın İkinci Ordu komandanlığı Sinay və Fələstin Cəbhəsinə köçürüldüyü üçün qısamüddətli oldu. Burada onu Yeddinci Ordunun komandanı təyin etdilər. Yeddinci Ordunun qərargahına qısa müddət rəhbərlik etdikdən sonra oktyabrın 7-də İstanbula qayıtdı və Almaniyaya vəliəhd şahzadə Mehmed Vahdettin (sonradan Sultan VI Mehmed) ilə birlikdə səfər etdi. Bu səfər zamanı xəstələndi və müalicə üçün Vyanada qaldı.

28 avqust 1918-ci ildə Hələbə qayıtdı və Yeddinci Ordunun komandanlığını bərpa etdi. Onun qərargahı Fələstinin Nablus şəhərində idi. Çanaqqalada olduğu kimi, qərargaha Nazaretdə yerləşən general Liman fon Sandersin komandanlığı rəhbərlik edirdi. Mustafa Kamal yenidən Suriyanı hərtərəfli araşdırdı və cəbhə bölgələrini ziyarət etdi. Onun gəldiyi nəticə bu idi ki, Suriya acınacaqlı vəziyyətdədir.^[14] Bölgədə Osmanlı valiləri və sərkərdələri yox idi. Böyük Britaniya təbliğatı var idi və ingilis agentləri hər yerdə idi. Yerli əhali Osmanlı hökumətinə nifrət edir və ingilis qoşunlarının gəlişini səbirsizliklə gözləyirdi. Düşmən texnika baxımından güclü idi. O, çıxılmaz vəziyyəti təsvir etmək üçün demişdi: “Biz onların yanında pambıq sapı kimiyik”.^[15]

Mustafa Kamal Atatürk həmçinin Böyük Britaniya tərəfindən təşkil edilən və yerli ərəbləri türk hökmranlığına qarşı üsyana təşviq edən ərəb üsyanı ilə də mübarizə aparmalı oldu. Liman fon Sanders Meqiddo döyüşündə uduzdu və təkcə ilk gündə 75.000 türk hərbi əsir götürüldü. General Allenbinin qüvvələri ilə Mustafa Kamalın Yeddinci Ordusu arasında indi heç nə yox idi. İngilis qüvvələrinə qarşı durmaq üçün hərbi gücü olmadığı qənaətinə gələn Mustafa Kamal daha güclü müdafiə xətti qurmaq üçün İordaniyaya doğru geri çəkildi. Bir neçə gün ərzində fərarilərin ümumi sayı 300 minə çatdı.^[16] Mustafa Kamal müharibədə müttəfiqlərə qarşı mübarizədən əlavə öz qüvvələrinin parçalanmasına qarşı mübarizə edirdi.

Müharibə zamanı Mustafa Kamal İldırım Ordular qrupu Komandanlığına Liman von Sandersin yerinə təyin edildi. 1918-ci ilin payızında Qüdsü ələ keçirən müttəfiq qüvvələr Fələstin cəbhəsində general Allenbinin rəhbərliyi altında türklərə qarşı son hücuma hazırlaşırdılar.^[17] O, Hələbin cənubunda yeni müdafiə xətti boyunca qoşunlarını yerləşdirdi, dağlarda müqavimət göstərməyi bacardı və irəliləyən İngilis qüvvələrini dayandırdı.

Mustafa Kamalın mövqeyi Mudros müqaviləsinin əsas sərhəddi oldu. Sülh müqaviləsi dövründə hələ də Osmanlının nəzarətində olan Yəmən kimi bölgələr var idi. Mustafa Kamalın Osmanlı Ordusunda əsas xidmətlərindən cəbhə xəttinin cənubunda qalan hissələrin geri qaytarılmasının təşkili idi.

30 oktyabr 1918-ci ildə Osmanlılar Mudros müqaviləsindən sonra müttəfiqlərə təslim oldular.^[18] Bundan sonra müasir ərəb dünyasının və Türkiyənin yaradılması başlanıldı. Müharibənin sonunda Mustafa Kamalın 37 yaşı var idi. O, Birinci Dünya Müharibəsinin son mərhələlərində Osmanlı Ordusunun ən böyük diviziyasına, İldırım Ordular qrupu komandanlığına rəhbərlik edirdi. Ancaq atəşkəsdən sonra bu qrup dağıldı və Mustafa Kamal Hərbi nazirliyə təyin edildi. Mustafa Kamal, Kazım Qarabəkir, İsmət İnönü və başqa Osmanlı Ordusunun qabaqcıl zabitləri İstanbula qayıtmazdan əvvəl İstanbulun işğalı başladı. ^{[19] [20]} Mustafa Kamal İstanbulda qarşısını almaq üçün mübarizə apardığı şəraitlə əhatə olunmuşdu. Bu müddət ərzində o, hər axşam Fəthi Okyar, Əli Fuad Cəbəsoy, Kazım Qarabəkir və İsmət İnönü ilə görüşür, dövləti indiki çətin vəziyyətdən necə xilas edə biləcəklərini müzakirə edirdi.^[21][22] İstanbulda olduğu müddətdə Mustafa Kamal siyasətlə də məşğul olub.

Mondros müqaviləsidən sonra Osmanlı dövlətinin orduları tərxis olunmağa və onların sursatları toplanmağa başladı. Daha sonra ölkənin müxtəlif bölgələri bir-bir işğal olundu. Antanta dövlətləri Samsundakı ordunun tərxis olunmadığını bildirərək bölgəni işğal etməklə hədələdilər.^[23] Sivas, Trabzon, Ərzurum və Van vilayətləri kimi Samsunda da mülki və hərbi hakimiyyət quruldu.

19 may 1919-cu ildə Atatürk İstanbuldan Samsuna yola düşdü. Samsunda onun vəzifəsi qalan Osmanlı hərbi hissələrinin, millətçi təşkilatların və hərbi texnikanın toplanmasını təmin etmək idi.^{[24][25] [26] [27] [28][29]} 19 may Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsinin başlanğıcı kimi qəbul edilir. Ona Sivas, Trabzon, Ərzurum və Van vilayətlərinin, həmçinin Samsun mahalının mülki və hərbi səlahiyyətləri verildi.^[30] Mustafa Kamal Samsuna təyinatı ilə bağlı bunları deyir:^[31]

Mənim bu iki korpusa birbaşa əmr etməkdən başqa da səlahiyyətim var idi: Mən müfəttişliyin bölgəsinə yaxın hərbi hissələrə də bildirişlər verə bilərdim. Eynilə, mən öz regionum daxilində və ona bitişik əyalətlərə bildirişlər göndərə bilərdim.

Bu səlahiyyətə görə mən Ankaradakı 20-ci Korpus və onun tabeliyindəki müfəttişliyi ilə, Diyarbəkirdəki korpusla və Anadoludakı demək olar ki, bütün mülki inzibati məmurlarla əlaqə yarada və yazışa bilərdim.

Məni İstanbuldan çıxarmaq niyyəti ilə Anadoluya göndərənlərin mənə bu geniş səlahiyyəti necə verməsi sizə qəribə gələ bilər. Dərhal qeyd etməliyəm ki, onlar mənə bu səlahiyyəti bilərəkdən verməyiblər. Nəyin bahasına olursa-olsun, İstanbuldan çıxarılmasım üçün tapdıqları bəhanə Samsuna gedib Samsunda və ətrafdakı təhlükəsizliksizliyi şəxsən müşahidə etmək və tədbir görmək idi. Mən iddia etdim ki, bu vəzifəni yerinə yetirmək vəzifə və səlahiyyət sahibi olmaqdan asılıdır. Bunda heç bir problem görmədilər. Həmin vaxt Baş Qərargahda olan və mənim niyyətimi müəyyən qədər başa düşənlərlə məsləhətləşdim. Mənim üçün müfəttiş vəzifəsini tapdılar; Hakimiyyətlə bağlı göstərişləri mən özüm diktə etmişəm. Hətta hərb naziri Şakir Paşa da təlimatı oxuduqdan sonra onu imzalamaqda tərəddüd etdi; o, sadəcə olaraq möhürünü çətin başa düşülən şəkildə vurdu.

Mustafa Kamalın fəaliyyətindən xəbər tutan ingilislər təşvişə düşdülər və dərhal Osmanlı hökuməti ilə əlaqə saxladılar. İngilislər Mustafa Kamalın millətçi ideallara sahib olduğuna inanırdılar və haqlı idilər. 6 iyun 1919-cu ildə general Milnenin imzası ilə Hərbi nazirliyinə nota göndərildi. Buna məhəl qoymayan Mustafa Kamal 22 iyun 1919-cu ildə Amasyaya getdi. Ardınca Daxili İşlər Nazirliyi 23 iyun 1919-cu ildə Diyarbakır, Ankara, Ərzurum və s. vilayətlərinə teleqramlar göndərdi. Mustafa Kamal Paşanın tutduğu vəzifədən azad edilməsini və onunla heç bir əlaqə saxlamamasını tələb etdilər.^{[32] [33]}

23 iyul 1919-cu ildə Ərzurumda qurultay keçirildi. Mustafa Kamal Ərzurum Konqresinin başçısı seçildi. Bu ona Türk Milli Hərəkatı adından çıxış etmək şansı verdi. Ərzurum konqresi layihə hazırladı. Sonralar Milli Paktı kimi tanınan bu sənəd Osmanlı "sərhədlərinin" toxunulmazlığını, yəni Mudros müqaviləsinin imzalanması zamanı türklərin yaşadığı bütün Osmanlı torpaqlarını bir daha təsdiq etdi. Türkiyə Böyük Millət Məclisi adlandırılan müvəqqəti hökuməti elan edildi. Sənəd “Osmanlı İmperiyasının kapitulyasiyası” adlanırdı. İdarə heyəti yaradıldı və Mustafa Kamal başçı seçildi.

Yeni hökumət quruldu. Osmanlı höküməti Mustafa Kamalın Anadoluda qalan Osmanlı qüvvələrini dağıtmaq üçün Sultanın əmrinə tabe olmamaqda ittiham edərək onun həbsi üçün order verdi və sonra onu ölümə məhkum etdi. Cavab olaraq Mustafa Kamal Ərzurumda olarkən iyulun 8-də Osmanlı Ordusundan istefa etdi. Mustafa Kamal Ankarada yeni Türkiyə Parlamentinin yaradılması üçün milli seçkiyə çağırdı. ^[34] Seçki çağırışı uğurlu oldu. 12 fevral 1920-ci ildə İstanbulda toplanan sonuncu Osmanlı Parlamenti Milli Paktı elan etdi. Bunun ardınca parlament işğalçı Britaniya qüvvələri tərəfindən buraxıldı.

İngilis, İtalyan, Fransız və Yunan qüvvələri Anadolunu işğal etməyə başladılar. İstanbulun işğalı İzmirin işğalı ilə birlikdə türk milli hərəkatının və Türk İstiqlaliyyət müharibəsinin formalaşmasına səbəb oldu. ^[35] Osmanlı İmperiyasının parçalanmasına cavab olaraq türklər İstiqlaliyyat müharibəsinə başladılar və Türkiyə Cümhuriyyəti yarandı.

Mustafa Kamal İstanbulda Osmanlı Parlamentinin buraxılmasından sonra Ankarada yeni Milli Məclisin yaradılması üçün fürsət kimi istifadə etdi. Türkiyə Böyük Millət Məclisinin (TBMM) ilk iclası 23 aprel 1920-ci ildə Mustafa Kamalın sədrliyi ilə keçirilib. 1920-ci il avqustun 10-da baş vəzir Fərid Paşa Osmanlı İmperatorluğunun bölünməsi planlarını yekunlaşdıran Sevr müqaviləsini imzaladı. Mustafa Kamal və dostları bu müqaviləni qəbuledilməz hesab etdilər, çünki bu, Türkiyənin müstəqilliyinə son qoyacaqdı. Sevr müqaviləsi ilə türklərə Anadolunun qalan hissəsində İngilis protektorluğu təklifi rədd edildi. Müqavilənin qəbulu və ondan sonrakı hadisələr İstanbuldakı Sultan hökumətinin legitimliyini zəiflətdi və hakimiyyətin Ankarada Milli Razılıq Hökumətinin xeyrinə yenidən bölüşdürülməsinə səbəb oldu. Mustafa Kamal parlamenti suverenliyin millətə və onun nümayəndəsi kimi parlamentə aid olduğunu tanımağa inandırdı.^[36] 1921-ci il yeni konstitusiyası Xalq Suverenliyi Qanununu qəbul etdi. Kamal daha sonra parlamenti Milli Ordu yaratmağa razı saldı. İcra hakimiyyəti Nazirlər Kabinetinə və onun rəhbəri Mustafa Kamala verildi. Milli Ordu müttəfiqlərin işğalçı qüvvələri ilə üz-üzə gəldi və üç cəbhədə vuruşdu: Cənub, Qərb və Şərq.

1920-ci ilin payızının əvvəlində türk inqilabçıları ilə erməni hərbçiləri arasında Türkiyə-Ermənistan müharibəsi başladı. 1920-ci ilin dekabrında Ermənistan sülhə çağırış etdi və Qumru müqaviləsi imzalandı. Ermənistan Sovet Sosialist Respublikası kimi Zaqafqaziya SFSR-in tərkibinə daxil edildikdən sonra Qars müqaviləsi bağlandı.

Qərb Cəbhəsindəki bir sıra döyüşlərdən sonra Yunan ordusu Ankara Böyük Millət Məclisinin cəmi səksən kilometr qərbində, Sakarya çayına qədər irəlilədi. 1921-ci il avqustun 5-də Mustafa Kamal türk ordusunun baş komandanı təyin edildi. London Konfransının daha bir iclası 1922-ci ilin martında baş tutdu. Müttəfiqlər Ankaranın nailiyyətlərinə məhəl qoymayaraq, dəyişdirilmiş Sevr müqaviləsini sülh müqaviləsi kimi Ankaraya tətbiq etməyə ümid edirdilər. Müttəfiqlər Türkiyə hökuməti üzərində maliyyə nəzarətini aradan qaldırmağı təklif etdilər, lakin kapitulyasiyaları və Dövlət Borc komissiyasını ləğv etmədilər. Mustafa Kamal bu təklifi rədd etdi.

Uğursuzluqla başa çatan London konfransından sonra son döyüş olan Dumlupınar döyüşü 1922-ci ilin avqust-sentyabr ayları arasında baş verdi. Mustafa Kamal yunan müdafiəsini yarmaq, təchizat xətlərini kəsmək, İzmirə və dənizə yol açmaq üçün Afyonkarahisarda geniş miqyaslı hücuma keçdi. Yunanların müdafiə mövqeləri avqustun 26-da pozuldu və avqustun 30-da ordusu qəti məğlubiyyətə uğradı.^[37] Mustafa Kamal sentyabrın 1-də türk ordusuna məşhur əmrini verdi: “ İlk hədəfiniz Aralıq dənizidir, İrəli!”. Yunanlar sentyabrın 6-da atəşkəs tələb etdilər və sentyabrın 10-da Anadoludan ayrıldılar.

• Türkiyə hökumətlərinin siyahısı
• Türkiyə Prezidenti

• Mustafa Kamal Atatürkün həyatı
• Atatürk Araşdırma Mərkəzi
• Mustafa Kamal Atatürk