Mumu (povest)

Film 1959-cu ildə Mumu adlanırdı. Amma 1998-ci ildə Mu–Mu adlandırıldı.

Ostojenkdəki Moskva evlərindən birində çoxlu xidmətçiləri olan bir xanım yaşayır. Xidmətçiləri arasında qapıçı Gerasim çox fərqlənir - uzun boylu (təxminən 195 sm)^[3] heybətli, doğuşdan lal-kar idi. Kənddən gətirilərək uzun müddət doğma yerlərinə həsrət qaldı, lakin tədricən şəhər həyatına alışdı. Çalışqan bir işçidir və həyət, bağ-bağça həmişə qaydasında olurdu.

Bir vaxtdan sonra evin sakinləri Gerasimin sakit, 28 yaşlı camaşırxanaçı Tatyanaya xüsusi rəğbət bəslədiyini görməyə başlayırlar. Bu əsərdə Gerasim adlı rus kəndlinin taleyindən söz açılır. Rusiyanın kəndində yaşayır. Bir gün kəndə imkanlı bir qadın gəlir. Qadın kənddən gedəndə mindiyi arabanın təkəri palçığa batır. Qadın kömək istəyir, ancaq heç kim kömək edə bilmir. Bu zaman Gerasimi köməyə çağırırlar. Gerasim gəlib arabanı palçıqdan çıxardır. Qadın Gerasimə təşəkkür edib pul verir. Sonra Gerasimi özü ilə Moskvaya aparır. Moskvada Gerasim süpürgəçi işləyir. Bu zaman o Tatyana adlı qadını vurulur. Gerasimin onunla evlənmək isyiyir; yeni bir kaftanın tikilməsini gözləyir ki, xanımının qarşısında layiqli formada görünsün və evlilik icazəsi istəsin. Ancaq ayaqqabı ustasının Kapitonun sərxoş davranışını görən xanım, yalnız evlənməyin onu düzəldə biləcəyinə qərar verir və Tatyanayı həyat yoldaşı olaraq təyin edir. Qulluqçu Qavril bunu öyrənəndə qorxur: Gerasimin reaksiyasının gözlənilməz ola biləcəyini bilir. Təcili bir çıxış yolu tapıldı: Gerasimin sərxoşları sevmədiyini bilən Tatyana ona özünü serxoş kimi göstərdi. Hiylə işlədi; Gerasim, demək olar ki, bir gün öz komasından çıxmır, sevginin çöküşünü yaşayır və başqasının toyuna mane olmur. Ancaq həm danışa bilmədiyinə, həm də qadından qorxduğuna görə sevgisini ona aça, "Mən səni sevirəm" deyə bilmir. Qadınsa düşüncəsiz olduğuna görə Tatyananı içki içən bir şəxsə verir ki, bəlkə Tatyanayla evlənsə içkini atar. Kişi Tatyanayla evlənsə də içkini tərgitmir, bir az da çox içir. Bir il sonra Tatyana və içki içməkdən əl çəkməyən Kapiton, xanımın əmri ilə kəndə yola düşdülər. Gerasim, Krım Brodunda onlarla vidalaşaraq, evə qayıdarkən suda batan bir it balası çıxarır. Gerasim onu evə gətirir, yemek verir və Mumu adını verir (tələffüz edə biləcəyi bir neçə sözdən biridir). Vaxt keçdikcə Mumu həyətdəki hər kəslə oynayır, ancaq sevdiyi tək Gerasim idi. İtin varlığından ən son xanım öyrənir, və dərhal itin bu gün burdan getməli olduğunu dedi. Bu əmrin ünvanlandığı Qavrila onu yerinə yetirməyə çalışdı: əvvəlcə Mumu gizli şəkildə Oxotny sıra aparıldı və satıldı, ancaq bir gün sonra boynunda bir ip parçası ilə Gerasimə qayıtdı. Sonra qulluqçu, xanımının itindən narazı olduğunu qapıçıya izah edir. Gerasim cavab olaraq bu problemi özü həll edəcəyini aydınlaşdırır. Bir gün Gerasim dəniz kənarına gedir, dənizin qırağında balaca bir it görür. İti götürüb gətirir. İtə yemək verir, çimizdirir, itin adını Mumu qoyur. Bir gün qadın bu iti görüb deyir: o iti gətirin yanıma. İti gətirirlər. Qadının əvvəl itdən xoşu gəlir. Amma it qadını görən kimi hürməyə başlayır. Sonra qadın iti rədd etməklərini istiyir. Gecə it xanımın kabusuna çevrilir, o yuxuda itin hürməyini görür. Oyananda deyir ki, it məni yatmağa qoymayıb. İti aparıb başqa bir şəxsə satırlar. Sonra Gerasim gəlib görür ki it yoxdur. Gerasim hamıya deyir: Mumu. Adamlar Gerasimi başa düşmürlər. Gerasim bütün gecəni yatmır. Sonra bir də görür Mumu burdadır. Gerasim çox sevinir. Sonra Gerasimə əmr olunur ki, iti öldürsün. Ona görə də iti götürüb gedir dəniz kənarına. İtin boynuna kərpic bağlayıb, onu suya atır. Bundan sonra Gerasim öz doğma kəndinə qayıdır. Xanım isə onu buna görə naşükür adlandırır.

1852-ci ildə Turgenev, senzura qadağalarına zidd olaraq, Nikolay Qoqolun ölümü üçün nekroloq nəşr etdi, bundan sonra səlahiyyətlilərin əmri ilə bir ay həbs edildi və sonra Spasskoye-Lutovinovoya sürgün edildi^[4]. Polina Viyardoya yazdığı məktubda yazıçı kənddə "yeni Sərəncamdan əvvəl" yaşamaq əmri verildiyini bildirdi^[5]. "Mumu" hekayəsi aprel — may aylarında Turgenevin xüsusi bir məhkəmə icraçısının nəzarəti altında olduğu Sankt-Peterburq "qurultaylarında" yazılmışdır. Daha sonra, Spasskidə olduğu müddətdə yazıçı naşir İvan Aksakova "həbsdə yazılmış kiçik bir şey"göndərməyə hazır olduğunu bildirdi^[6]. Aksakovlar ailəsi eyni 1852-ci ilin payızında "Mumu" aldı və hekayəyə həvəslə cavab verdi; naşir onu "Moskva kolleksiyası"nda dərc edəcəyinə söz verdi. Bu planlar həyata keçirilə bilmədi: artıq çapa hazırlanan "Moskva Kolleksiyası" nın ikinci cildi 1853-cü ilin martında senzura ilə bağlandı. Hekayə yalnız on bir aydan sonra çap oluna bildi - "Sovremennik" jurnalının 1854-cü il üçün üçüncü sayında çıxdı. "Mumu" a ilk cavab senzura Baş İdarəsinin rəsmisi və "Sovremennik" in rəsmi rəyçisi Nikolay Rodziankonun xüsusi hesabatı oldu. Xalq Təhsili nazirinə göndərilən bir sənəddə Rodzianko, hekayəni "mətbuatda yersiz" hesab etdiyini bildirdi, çünki oxucular qəhrəmana "şəfqətlə dolu" ola bilər^[7]. Hesabata bir hərəkət verildi: "Mumu" nəşrinə dair işə kollegiya iclasında baxıldı, nəticədə nazirliyin işlər rəhbəri İbrahim Norovun hazırladığı bir dairə işıq üzü gördü. Hekayənin məzmunu "məzəli" kimi tanındı və yayımlanmasına icazə verən senzor V. N. Beketov xəbərdarlıq aldı. Ədəbi tənqidçi Pavel Annenkov Turgenevin əsərlərinin hazırlanan nəşrinə "Mumu" daxil etməyə çalışdıqda, bir sıra uzun danışıqlar başladı; çoxsaylı vəsatətlərin imzalanmasında və "Diplomatik hesabatların" təqdimatında Vyazemski şahzadəsi Musin-Puşkin qrafı İvan Qonçarov iştirak etdi. Nəhayət, 1856-cı ilin mayında senzura Baş İdarəsi hekayəni Turgenevin əsərləri toplusunda dərc etməyə icazə verdi; "Mumu" işindəki son nöqtəni Norov qoydu.

Tədqiqatçıların fikrincə, hekayə yazıçının anası Varvara Petrovna Turgenevanın evində baş verən real hekayəyə əsaslanır^[8]. Gerasimin prototipi Lal ləqəbli kəndli Andrey idi. Kənddə doğulub böyüyən o, ucaboylu, cəlbedici görünüşü ilə seçilirdi. Varvara Petrovna kənddəki evinə baş çəkdiyi səfərlərdən birində onu gördü. Sorğu-sual etdikdən sonra Andreyin Lalın içki içməyən, yaxşı xidmətçi işçi kimi tanıdı^[9]. Zırpı Turgenevanın Moskva evinə köçürüldü və qapıçı kimi işə başladı. Yazıçının yeganə bacısı Varvara Jitova xatirələrində qapıçının qırmızı kumaş köynək geyindiyini, üzü güləş və çox güclü olduğunu qeyd etdi^[10].

Əslində Andreyin Varvara Petrovnanın əmrindən sonra boğduğu bir Mumu ləqəbli iti var idi. Ancaq ədəbi qəhrəmandan fərqli olaraq, əsl Andrey xanımı tərk etmədi, əksinə ona sədaqətlə xidmət etməyə davam etdi^[11]. Gerasim prototipindən daha mürəkkəbdir. İki dəfə "ruhu incimişdi" — Tatyanadan ayrıldıqda və Mumunu ondan almaq istədikdə. Qəhrəmanın iti boğmaq qərarını ədəbiyyatşünas Viktor Çalmayev "qürurlu, ağrılı, kədər və ləyaqətlə dolu" bir hərəkət adlandırır^[12].

Xaritonun prototipi-xanımın ev həkimi- kəndli Varvara Petrovna Porfiriy Timofeyeviç Kudryaşov idi. Yazıçı onu yaxşı tanıyırdı: xarici səfərlər zamanı Kudryaşov Turgenevdə "əmisi" rolunu oynamaq məcburiyyətində qalırdı. Onun köməyi ilə Porfiriy Timofeyeviç tibb təhsil almağı bacardı və özünü yerli həkimi kimi işə hazırlamağa başladı, lakin Varvara Petrovna şəxsi həkimi ilə ayrılmaq istəmədi.

Qavril Turgenevin — əclaf və yaramaz obrazında; xanımın qarşısında yaltaqlıq edib, yalan danışan hər şeyi gizlincə oğurladı. Ayaqqabı ustası Kapiton özünü savadlı bir insan kimi təsəvvür etdi və özünə görədə axmaq deyildi; və illər keçdikcə sərxoşa və Patoloji süstlüyə çevrildi. Bu personajın obrazı özünəməxsus "təhsilli lakey nitqi"ilə ortaya çıxır. Tədqiqatçılar qulluqçularının taleyinə mərasimsiz müdaxilə etməyə alışmış bir xanımın hərəkətlərini özbaşınalıq kimi xarakterizə edirlər. Eyni zamanda, Gerasim və ya Tatyana qəsdən zərər vermək niyyəti yox idi: qapıçı yaxşı bir işçi kimi qiymətləndirirdi, çamaşırxananı çətinliklə tanıyırdı.

"Mumu" nəşrindən sonrakı ilk iki il ərzində Rusiyanın heç bir çap nəşri hekayəyə rəy vermədi. Bu " susqunluq" "Senzura dairəsi" ilə əlaqəli idi və "Mumu"nun əsər kimi çap olunmasını qadağan etdi. Ancaq yazıçıların və ictimai xadimlərin şəxsi yazışmalarında hekayə həm müzakirə edildi, həm də təhlil edildi. Beləliklə, Aleksandr Herzen ona " möcüzə, necə də yaxşıdır !"; Turgenevə yazdığı məktubda "Mumu" nun müəllifinin "yalnız bir təsəlli — araq olduğu bir Serfin havasız otağına baxmaqdan qorxmadığını" qeyd etdi^[13]. Hekayə ilə əlyazma şəklində tanış olan İvan Serqeyeviç Aksakov baş qəhrəmanı xüsusi qeyd etdi: Rus xalqının təcəssümü, dəhşətli gücü və anlaşılmaz həlimliyi, özünə və özünə çıxarılması, bütün istəklərə susması, mənəvi, dürüst motivləri var. Konstantin Aksakov bir məktubda (oktyabr 1852) hekayəni Turgenevin yaradıcı tərcümeyi-halında "irəliyə doğru bir addım" adlandırdı; daha sonra, senzura məhdudiyyətləri qaldırıldıqdan sonra publisist bu tezisi böyük bir araşdırma məqaləsində inkişaf etdirdi və burada "Mumu" nun həm ayıq, həm də daha dolğun bir sözlə "ovçu qeydlərindən "üstün olduğunu" qeyd etdi^[14]. Eyni zamanda, ədəbi tənqidçi Aleksandr Drujinin, Turgenevin nəşr olunan əsərlərini təhlil edərək, Mumuda yalnız "ağıllı lətifə" ilə bərabər olan və "gözəlliyin biliciləri" üçün maraqlı olmayan "ustalıqla bitmiş miniatür şəkil" gördü^[15]. Jurnalist Stepan Duduşkin "yerli qeydlər" səhifələrində daha sərt danışdı: onun fikrincə, "Mumu", "ovçu qeydləri" kimi, rus həyatının hadisələrini işıqlandırarkən birtərəfli əziyyət çəkir və buna görə də onları "əsl sənət əsərləri"adlandırmaq olmaz^[16].

1. ↑ Липатов, П. Е. «Муму» И. С. Тургенева // Творчество И. С. Тургенева. Сборник статей / (rus). Moskva: Учпедгиз,. 1959. С. 142. — 575 с.
2. ↑ И. C., Тургенев. Муму (rus) (Т. XLIV, № 3.). Современник. — 1854. С. 9—36 (отд. I).
3. ↑ Борис, Шварцкопф. Литературные герои и… арифметика (rus) (№ 4 (31 октября 2006). Дата обращения: 6 января 2015. Архивировано 2 апреля 2015 года.). Русская речь,. 1983.
4. ↑ Петров, С. М. И. С. Тургенев. Жизнь и творчество (rus). Moskva: Просвещение,. 1968. С. 69. — 368 с.
5. ↑ И. С., Тургенев. Полное собрание сочинений и писем в 28 томах. Письма в 13 томах (rus). Москва: Издательство АН СССР,. 1960. Т. 2. — С. 395.
6. ↑ Липатов, П. Е. «Муму» И. С. Тургенева // Творчество И. С. Тургенева. Сборник статей / Редактор-составитель И. Т. Трофимов (rus). Москва: : Учпедгиз,. 1959. С. 142. — 575 с.
7. ↑ Оксман, Ю. Г. И. С. Тургенев. Исследования и материалы, выпуск 1 (rus). Одесса,. , 1921. С. 52—53.
8. ↑ Петров, С. М. И. С. Тургенев. Жизнь и творчество (rus). Москва: Просвещение,. 1968. . — С. 70. — 368 с.
9. ↑ Орешин, К. История рассказа «Муму» // Тургенев И. С. Муму (rus). Москва: Государственное издательство детской литературы,. 1964. С. 10. — 64 с.
10. ↑ Житова, В. Н. Вестник Европы (rus). 1884. № 11. — С. 120—121.
11. ↑ Липатов, П. Е. . «Муму» И. С. Тургенева // Творчество И. С. Тургенева. Сборник статей / (rus) (Редактор-составитель И. Т. Трофимов.). Москва: Учпедгиз,. 1959. С. 149. — 575 с.
12. ↑ Чалмаев, В. А. Иван Тургенев (rus). Современник,. 1986. С. 176—177. — 308 с.
13. ↑ Герцен, А. И. Полное собрание сочинений и писем под ред. М. К. Лемке (rus). Париж:: Литературно-издательский отдел Наркомата по просвещению,. 1919. . — Т. 9. — С. 99.
14. ↑ Аксаков, К. С. Обозрение современной русской литературы (rus). Русская беседа. 1857. Т. 1. — С. 21.
15. ↑ Липатов, П. Е. «Муму» И. С. Тургенева // Творчество И. С. Тургенева. Сборник статей / (rus) (Редактор-составитель И. Т. Трофимов.). Москва: Учпедгиз,. 1959. С. 146. — 575 с.
16. ↑ Дудышкин, С. С. Отечественные записки (rus). 1857. № 4. — С. 55.