Morfosintaktik uyğunlaşma — Morfosintaktik uyğunlaşma, dilçilikdə bir cümlə daxilində müəyyən qrammatik elementlərin bir-birilə uyğunlaşaraq cümlədə qrammatik münasibətləri qurması prosesidir. Bu uyğunlaşma cümlədəki sözlərin morfoloji xüsusiyyətləri (şəkilçilər, hallanma formaları) və sintaktik əlaqələri arasında baş verir və cümlə quruluşunda ahəng yaradır. Morfosintaktik uyğunlaşmanın məqsədi, cümlədə qrammatik əlaqələri daha dəqiq ifadə etməkdir və bu cür uyğunlaşma, ən çox subyekt, fel və obyekt arasındakı əlaqələrdə müşahidə olunur.[1]
.png)
1. Qrammatik Şəkilçilərin Uyğunlaşması: Morfosintaktik uyğunlaşmada, sözlər arasında qrammatik şəkilçilərin uyğunluğu mühüm rol oynayır. Məsələn, ismin hallanması və felin şəxs şəkilçisinin uyğun gəlməsi kimi cəhətlər. 2. Cins, say və şəxs uyğunlaşması: Bir çox dildə isim və sifətlər cins və say baxımından bir-birinə uyğun gəlir. Eyni zamanda, fel şəxs baxımından subyektə uyğun gəlir. Məsələn, Azərbaycan dilində "gözəl qızlar gəldi" cümləsində "gözəl" və "qızlar" sözü cəm formada və fel də həmin formaya uyğun olaraq təkdir.[2] 3. Hal Uyğunlaşması: Hər hansı cümlə üzvünün (məsələn, obyektin) vəziyyətini ifadə etmək üçün ismin müəyyən hallarda olması, felin tələblərinə uyğun şəkildə istifadə edilməsi ilə bağlıdır. Bu, sintaktik əlaqələrin düzgün anlaşılmasını təmin edir.
Flektiv də: Latın, rus və alman dilləri kimi flektiv dillərdə morfosintaktik uyğunlaşma çox yayğındır və hər bir cümlə üzvü arasında kompleks qrammatik uyğunluqlar olur. Aqqlütinativ dillərdə: Azərbaycan və türk dilləri kimi aqqlütinativ dillərdə də morfosintaktik uyğunlaşma müşahidə olunur, lakin bu dillərdə şəkilçilər daha müntəzəm olduğundan, uyğunlaşmalar nisbətən sadədir. İzolyativ də: Çin və Vyetnam kimi izolyativ dillərdə morfosintaktik uyğunlaşma azdır, çünki burada sözlər dəyişməz qalır və əsasən söz sırası ilə əlaqələr qurulur. Azərbaycan dilində morfosintaktik uyğunlaşmaya misal: “Mən kitabı oxuyuram” cümləsində "mən" şəxs əvəzliyi ilə "oxuyuram" felinin şəxs şəkilçisi uyğunlaşır. Rus dilində isə “Красивый мальчик читает” (Gözəl oğlan oxuyur) cümləsində "красивый" (gözəl) sifəti "мальчик" (oğlan) isminin cinsinə uyğunlaşdırılmışdır. Morfosintaktik uyğunlaşma, cümlə daxilində qrammatik elementlərin əlaqələndirilməsi və anlamın dəqiqləşdirilməsi üçün vacibdir. Bu uyğunlaşma dilin quruluşundan asılı olaraq fərqli formalarda təzahür edir və cümlənin həm düzgün, həm də mənalı qurulmasında mühüm rol oynayır.
- ↑ Baltazar Bikel & Coanna Nikols (2009). İşin işarələnməsi və hizalanması. A. Malçukov və A. Spenserdə (Red.), Oksfordda işin kitabçası (s. 304-321). Nyu York, NY: Oksford Universiteti Nəşriyyatı.
- ↑ Anderson, Stiven. (1976). Ergativ dillərdə subyekt anlayışı haqqında. C. Li. (Red.), Mövzu (səh. 1-24). Nyu York: Akademik Mətbuat.