Mokoş (q.slav. Мокошь, Мокъшь) — şərqi slavyanların rütubətlə əlaqəli tanrıçası. Etimoloji rekonstruksiyaya əsasən, Mokoş yerin, suların və bərəkətin tanrıçası olmuş və sonralar, əksər tədqiqatçıların fikrincə, dastanlarda və dualarda Ana – nəm torpaq kimi əks olunmuşdur.[1] Xristianlaşdırmadan sonra Mokoşun adı cadugər və murdar qüvvə, xüsusən də kikimora (meşə və bataqlıq ruhu) anlamına gəlmişdir. Onunla bu cür yaxınlıq əsasında Mokoşun qadın təsərrüfatının tanrıçası olması ilə bağlı başqa bir rekonstruksiya aparılmışdır.[2] Toxuculuq müxtəlif Avropa tale tanrıçalarının məşğuliyyəti olduğuna görə, Mokoşa taleyi idarə edən ilahi xüsusiyyətlər də aid edilmişdir. Lakin bu rekonstruksiya onun etimoloji məlumatları ilə uzlaşmır və buna əsasən, toxuculuq onun əsas funksiyası ola bilməzdi. Alternativ bir yozuma görə, Mokoş yerin deyil, yağışların, taleyin və qadınların tanrıçası olmuşdur. Bənzər bir tanrıça balt mifologiyasında da mövcuddur – Lajma, lakin o, bərəkətlə əlaqələndirilmir.[3]
| Mokoş | |
|---|---|
 1377-ci ilə aid olan Lavrentyev salnaməsinin iyirmi beşinci vərəqi Kiyev panteonunun xatırlandığı hissəni əhatə edir. | |
| Mifologiya | Slavyan mifologiyası |
| Hissə | Slavyan bütpərəstliyi |
| Tipi | ilahə |
| Cinsi | qadın |
| İlk xatırlanması | XIV əsrdə qorunub saxlanılmış siyahıda XII əsrin əvvəlinə aid olan «Keçmiş illərin dastanı». |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Mokoşun taxta bütü digər tanrılarla birlikdə 980-ci ildə knyaz Vladimir Svyatoslaviç tərəfindən Kiyevdəki təpələrdən birində qoyulmuşdur. [4]Bəzi tarixçilər bu hadisəni Vladimirin bütpərəst islahatının bir hissəsi kimi qiymətləndirmişlər, lakin digər tədqiqatçılar belə bir islahatın aparıldığını inkar edir və ümumilikdə onun mövcudluğu müasir elmdə mübahisəlidir. [5]988-ci ildə Rusiyanın xristianlaşdırılmasına başlanıldıqdan sonra bütlər məhv edilmişdir. Mokoş müxtəlif "Söz" və "Öyüdlər" adlı xristian mətnlərində bütpərəstlik əleyhinə çıxışlarda vıllar (su ruhları) ilə birlikdə qeyd edilir, lakin onun barəsində ətraflı məlumat verilmir.[6]
Elmdə geniş yayılmış fikrə görə, Mokoşun kultu xristian müqəddəsi Paraskeva Cümə ilə əlaqələndirilmişdir.[7] Paraskeva su və toxuculuqla bağlı olduğuna görə, cümə günü bu tanrıçaya həsr olunmuş bir gün kimi qəbul edilmiş və belə nəticəyə gəlinmişdir ki, Mokoş xristian dövründə də qadınlar arasında populyar olmuşdur. [8]Lakin daha sonrakı araşdırmalarda bu oxşarlıq tənqid edilmişdir, çünki Paraskevanın toxuculuq, su və cümə ilə əlaqəsi bütpərəst deyil, xristian mənşəlidir.[9]
Slavyan əsas mif nəzəriyyəsinə görə, Mokoş Perunun həyat yoldaşı olmuşdur. [10]O, Veleslə xəyanət etdiyinə görə, Perun Mokoşun uşaqlarını öldürmüşdür. Lakin bu nəzəriyyə elmdə tam qəbul olunmamışdır. Mokoşun Zbruç bütündə və XIX əsrin Şimal Rus tikmələrində təsvir edilməsi ilə bağlı iddialar da rədd edilmişdir. [11]Həmçinin, arxeoloq B. A. Rıbakovun tanrıçanın ilkin adının "Makoş" olması ilə bağlı nəzəriyyəsi digər tədqiqatçılar tərəfindən dəstəklənməmişdir.[12]
- ↑ "Symboly – Mokošín". Chamber of Deputies of the Czech Republic (çex).
- ↑ "VENUS – Mokosha Mons". United States Geological Survey. Federal government of the United States. 2006-10-01. İstifadə tarixi: 2024-05-07.
- ↑ "Friday (n.)". Online Etymology Dictionary. 2020-03-21. İstifadə tarixi: 2023-08-02.
- ↑ Alekseyev, Anatoly. Опять о «Велесовой книге» // Что думают учёные о «Велесовой книге» (rus). Petersburg: Наука. 2004. 94–108. ISBN 5-02-027121-7.
- ↑ Alvarez-Pedroza, Juan Antonio. Sources of Slavic Pre-Christian Religion (ingilis). Leiden: Koninklijke Brill. 2021. ISBN 978-90-04-44138-5.
- ↑ Anichkov, Evgeny. Язычество и древняя Русь. Petersburg: Типография М. М. Стасюловича. 1914.
- ↑ Barsov, Elpidifor. «Слово о полку Игореве», как художественный памятник Киевской дружинной Руси. 1. Moscow: В университетской типографии (М. Катков). 1887.
- ↑ Barsov, Elpidifor. Об олонецких древностях // Олонецкий сборник. Материалы для истории, географии, статистики и этнографии Олонецкого края. Выпуск 3. Pietrozawodsk: Типография губернского правления. 1894.
- ↑ Belova, Olga. Неделя // Tolstoy, Nikita (redaktor). Slavic Antiquities: Ethnolinguistic Dictionary (rus). 3: К (Круг) — П (Перепелка). Moscow: Institute for Slavic Studies of the Russian Academy of Sciences. 2004. 391–392. ISBN 5-7133-1207-0.
- ↑ Beskov, Andrey. Язычество восточных славян. От древности к современности. Niżny Nowogród: ФГБОУ ВО «НГПУ». 2015.
- ↑ Beskov, Andrey. "Русское неоязычество в свете данных эргонимики: методы и перспективы изучения". Религиоведческие исследования (rus) (11). Moscow (1). 2015: 9–22. ISSN 2224-6711.
- ↑ Beskov, Andrey. "Восточнославянское язычество в зеркале российской повседневности". Kultūras studijas. Zinātnisko rakstu krājums (rus). Daugavpils: Daugavpils Universitāte. X. 2018: 138–15 3.