Mirzə Salman Cabiri

Mirzə Salman Cabiri, Ağa Mirzə Əli Cabiri İsfahaninin oğlu idi və İsfahanın Cabiri ailəsinə mənsub idi.^[1]Səfəvi dövrü tarixçisi Kolin Mitçellin qeyd etdiyinə görə, Cabiri Ənsari ailəsi əvvəlcə Ağqoyunlu dövlətinə xidmət etmiş, mənşəcə isə məşhur fars sufi şairi Xacə Əbdüllah Ənsarinin nəslinə bağlı olmuşdur.^[2]Tarixşünaslıqda bu nəsilin soy kökünün Məhəmməd Peyğəmbərin ilk səhabələrindən biri olan Cabir ibn Əbdüllah Ənsariyə qədər uzandığı barədə də mülahizələr mövcuddur.^[3]

Ağa Mirzə Əli Cabiri bir neçə il Fars vilayətinin hakimi İbrahim xan Zülqədərin vəziri olmuşdu.^[4][5]

Mirzə Salman idarəçilik sahəsində təhsilini Şirazda, atasının rəhbərliyi altında almışdı.^[6] Atasının 1548-ci ildə vəfatından sonra Mirzə Salman Səfəvi dövlətinin paytaxtı Qəzvinə yollandı və burada Azərbaycan vilayətinin nüfuzlu vəziri Mirzə Ətaullah İsfahaninin dəstəyi ilə bir neçə il o vilayətin “hərz” (mühafizə) xidməti ilə məşğul oldu.^[4][5]

Daha sonra yenə Mirzə Ətaullahın himayəsi ilə I Təhmasibin (1524–1576) xidmətinə qəbul olundu. Bu barədə İsgəndər bəy Münşi “Tarix-i aləmara-yi Abbasi” əsərində yazır:^[7]

Daha sonra o, həmin şəxs tərəfindən saraya göndərilib, qabiliyyət və bacarığa malik olduğu üçün şahın qayğıkeşliyi ilə əhatə olundu. O, artıq qeyd olunduğu kimi, Ağa Cəmaləddin Kirmaninin işdən çıxarılıb həbs edilməsindən sonra xasseyi-şərifənin əksər büyutatlarının naziri olmaq mənsəbinə yüksəldilərək, hökmdar məclisinin yaxın adamları silkinə daxil oldu və ta o həzrətin vəfatınadək tam səlahiyyətlə həmin xidməti icra etdi.

Beləliklə burada o, “müxəssəs” (moqərrəb) və “şah sarayının xüsusi təsərrüfat şöbələrinin nəzarətçisi” (nāẓer-e boyutāt-e sarkār-e khāṣṣeh-ye şərifə) vəzifələrində çalışdı.^[6]

14 may 1576-cı ildə I Təhmasib vəfat etdi — bundan dərhal sonra onun oğulları Heydər Mirzə və İsmayıl Mirzə arasında taxt uğrunda mübarizə başladı. Bu mübarizədə İsmayıl Mirzə, bacısı Pərixan xanımın dəstəyi ilə qalib gəldi və 22 avqust 1576-cı ildə II İsmayıl adı ilə taxta çıxdı.^[8] 13 iyun 1577-ci ildə isə Mirzə Salman, II İsmayıl tərəfindən baş vəzir təyin olundu və bu vəzifədə Mirzə Şükrullah İsfahanini əvəz etdi.

İsmayıl Mirzənin Qəhqəhə qalasından çıxarılması barədə dəqiq bir xəbər gəldikdə Mirzə Salman və eşikağası Sultan İbrahim Mirzə onun şəxsi əşyalarını götürərək qarşılanması üçün yola çıxdılar. İsmayıl Mirzə II İsmayıl tituluyla taxta çıxdıqdan sonra, 13 iyun 1577-ci ildə Mirzə Şükrulla vəzirlik vəzifəsindən kənarlaşdırıldı və onun yerinə Mirzə Salman təyin olundu. Həsən bəy Rumlu bu hadisəni belə təsvir edir:^[9]

Çaharşənbə günü, rəbiüləvvəl ayının 26-da (13.06.1577) Mirzə Şükrulla vəzirlikdən çıxarıldı. Aləmin pənahı olan şah ali divan mənsəbini və vəzirliyi aydın ürəkli, bacarıqlı, müdrik və tədbirli bir vəzir olan, ağıl və bəsirət nurlarını təcəlli etdirən, işlərin öhdəsindən gələn və etiqad gözəlliyi ilə bəzənmiş Mirzə Salmana həvalə etdi. İşlərin həlli və təşkili onun iqtidar əlinə verildi. Məmləkətin saxlanması, yolların mühafizəsi, mülk və dövlət qapılarının açarları, din və millət məsələlərinin nizamı onun insaf və fərasət ovcuna, çalışqanlıq və işgüzarlıq barmaqlarına həvalə edildi.

İsgəndər bəy Münşinin yazdığına görə, İsmayıl Mirzənin hakimiyyəti dövründə Mirzə Salmana verilən səlahiyyətlər o dərəcədə geniş idi ki, o böyük əmirlərdən hər hansı birinə tənzim etmək üçün belə vəzirlik kürsüsündən qalxmırdı.^[7]

İsmayıl Mirzənin Qəhqəhə qalasında 19 illik həbs həyatı onun psixoloji vəziyyətinə ciddi təsir göstərmişdi. O, öz mövqeyi bahasına başqa şəxslərin nüfuz qazanmasına yol vermək istəmirdi. Bu isə onun Pərixan xanım və qızılbaşlarla münasibətlərinin soyumasına səbəb olurdu.^[10][11]24 noyabr 1577-ci ildə II İsmayıl, Pərixan xanımın əmri ilə hərəmin kənizləri tərəfindən zəhərlənərək öldürüldü. Ölkədə yeni bir anarxiyanın qarşısını almaq üçün Mirzə Salman dərhal qızılbaş əmirlərini dostluq andı içməyə razı saldı. Paytaxtda narazılıq yaranmaması üçün aristokratiya, varislik məsələsi həll olunana qədər sarayın qapılarını bağlı saxladı. Bəzi mənbələrə görə, II İsmayılın ölümündən sonra bir qrup dövlət xadimi Pərixan xanıma qardaşının yerinə keçməyi təklif etmiş, lakin o, bu təklifi rədd etmişdi.^[12]

Varislik böhranını aradan qaldırmaq üçün qızılbaş əmirləri qarşılıqlı məsləhətləşmədən sonra gələcək şahı müəyyənləşdirib qərarı Pərixan xanıma bildirmək barədə razılığa gəldilər. Əvvəlcə, II İsmayılın səkkiz aylıq oğlu Şücaəddin Məhəmməd Səfəvinin taxta çıxarılması, dövlət işlərinin isə faktiki olaraq Pərixan xanım tərəfindən idarə olunması təklifi irəli sürüldü. Lakin bu plan çoxlu qızılbaş tayfaları arasındakı güc balansını dəyişə biləcəyi üçün əksəriyyət tərəfindən qəbul edilmədi. Nəticədə məclis II İsmayılın böyük qardaşı Məhəmməd Xudabəndəni şah elan etmək qərarına gəldi^[10] və bu qərarı Mirzə Salman da dəstəklədi.^[13]

Mirzə Salman başa düşürdü ki, II İsmayılın hakimiyyəti başa çatdıqda, Pərixan xanım onun vasitəsilə nüfuz və vəzifə qazanmış bütün şəxslərdən qisas almağa çalışacaq. Bu ehtimalı nəzərə alaraq, o, şahzadə şəhər qapılarını bağlamadan öncə, Məhəmməd Xudabəndənin yerləşdiyi Şiraz şəhərinə sığındı. Şiraza çatdıqdan sonra Mirzə Salman, Mirzə Əhmədin vasitəçiliyi ilə Xanum Məhdi Ülya ilə görüş imkanı əldə etdi. Görüş zamanı o, Qəzvindəki siyasi vəziyyət və Pərixan xanımın fəaliyyətləri barədə Məhdi Ülyanı məlumatlandırdı. Bu görüşün nəticəsində Məhdi Ülyanın himayəsini təmin edən Mirzə Salman, həmin məclisdə yenidən ali divanın vəziri və etimadüddövlə vəzifəsinə təyin olundu. Bu hadisəni Həsən bəy Rumlu belə təsvir edir:^[14]

Pəncşənbə günü, zilhiccə ayının 5-də (13.02.1578) o həzrət dövlət atına minib cah-calalla hökmdar sarayına daxil oldu. Çox-çox (dəstə-dəstə) dərgah əmirləri, bargah müqərrəbləri, seyidlər, mollalar, hakimlər, kələntərlər, ağalar (“ərbab”) və əhali dərgaha gəlib öz vəziyyətlərinə uyğun şəkildə ehtirama layiq görüldülər. Minbərlər və dinarlar onun mübarək adı ilə bəzək və zinət tapdı. Vəzirlik mənsəbi Mirzə Salmana həvalə edildi. Ali mənşəli vəzir müdrikliyinin və biliyinin bolluğu ilə mülki idarəçiliyi həyata keçirdi, ürəklərdən qorxu pasını və şübhə rəngini ehsan sığalı ilə təmizlədi. Bu böyük vəzifənin və incə işin zərurətini yerinə yetirməyə başlayıb, bütün əmrlərdə və qadağalarda Həzrət İlahinin xofunu və qorxusunu göz önündə saxlayaraq hikmət qaydalarının istiqamətləndirilməsi və hökmlərin icrasında ümumi xalqla və bütün camaatla o tərzdə rəftar etdi ki, onun işində heç bir əyər-əskik təsəvvür edilməsin.

Bu xəbəri eşitdikdən sonra Məhdi Ülya, Mirzə Salmanla birlikdə Qəzvinə doğru hərəkət etdi. Şəhərə çatdıqda onun ilk siyasi addımı Pərixan xanımın və əmisi Çərkəz Şamxal Sultanın edam edilməsini təmin etmək oldu. Bu hadisələr nəticəsində böyük vəzirin səlahiyyətləri yalnız əvvəlki kimi dövlət idarəçiliyi ilə məhdudlaşmır, həm də formal olaraq Məhdi Ülyanın adından hərbi qüvvələr üzərində nəzarəti həyata keçirməsinə imkan yaradırdı.^[15]

Bu dövrdə Osmanlı sərkərdəsi Osman Paşa və tatar başçısı Adil Gəray xan tərəfindən təşkil edilən birgə hərbi hücum, Mirzə Salmana hərbi bacarığını nümayiş etdirmək imkanı verdi. Döyüşün nəticəsində işğalçı qüvvələr məğlub edildi, Osman Paşa Şirvana çəkildi, Adil Gəray xan isə əsir alındı. Lakin Məhdi Ülya, Mirzə Salmana yürüşü davam etdirməyə icazə verməyərək onu əsirlə birlikdə saraya çağırdı.^[15]

Məhdi Ülya dövlətin de facto rəhbərinə çevrildikdən sonra Mirzə Salman onun yaxın siyasi tərəfdaşı oldu. Onun əsas məqsədlərindən biri oğlu Həmzə Mirzənin gələcəkdə taxta çıxmasını təmin etmək idi. Bu planın fərqində olan Mirzə Salman, nüfuzunu və səlahiyyətini artırmaq məqsədilə qızını Həmzə Mirzəyə ərə verdi. 1580-ci ilin avqustunda o, Həmzə Mirzənin vəziri Hüseyn bəy Şamlıyı vəzifədən uzaqlaşdırmağa nail olaraq həmin posta özü keçdi, daha sonra isə öz oğlu Mirzə Abdullah Cabirini həmin vəzifəyə təyin etdi.^[16][17]

Şahın Mirzə Salmana etimadı getdikcə dərinləşir, o isə özünü həm hərbi, həm də inzibati bacarıqlara malik “qılınc və qələm sahibi” kimi təqdim edirdi. Bu mövqe xüsusilə 1581-ci ildə aydın şəkildə təzahür etdi. Həmin il o, mühüm diplomatik təşəbbüsün başlıca memarı olmuşdu. Nəticədə gürcü hökmdarları I Simon Kartli və II Aleksandr Kaxeti Səfəvi şahına itaətlərini billdirdilər. Bu hadisə, Qafqazın sözügedən bölgəsində Osmanlı nüfuzunun zəifləməsinə səbəb oldu.^[18]

Mirzə Salman Qızılbaş-Türk əmirləri arasında narazılıq yaradaraq dövlət hakimiyyətini xeyli zəiflədə bilmişdi. Onun Mirzə Nizam adlı oğlu da şahzadənin “həmsöhbət” və müşaviri idi. Səfəvi dövrü tarixçiləri Xorasanda Qızılbaş-Türk əmirləri arasında anlaşmazlıq törədən Mirzə Salmanın siyasətini dövlətçilik üçün son dərəcə qorxulu hesab edirlər. Herat hakimi Əliqulu xan Şamlının anası (Həmzə Mirzənin süd anası), Həmzə Mirzənin vəziri Hüseyn bəy və bir çox görkəmli qızılbaş əmirləri onun xəyanətinin qurbanı olmuşdular. Onun Xorasan siyasəti — xüsusilə “Xülasət ət-təvarix” və “Nüqəvət əl-əsar” kimi mənbələrdə qeyd olunan, qızılbaş əmirləri üzərində nəzarət tədbirləri — qorçu başı Qulu bəy Əfşar, möhürdar Şahrux xan Zülqədər və Məhəmməd xan Türkmən kimi nüfuzlu əmirlər tərəfindən ona qarşı sui-qəsd planının hazırlanmasında mühüm amil olmuşdur.^[19]

1583-cü il 12 may tarixində qızılbaş əmirləri Mirzə Salmanın qətli məqsədilə sui-qəsd təşkil etdilər. O dövrdə Mirzə Salman, ulu əcdadı Xacə Əbdullah Ənsarinin xatirəsinə həsr olunmuş mərasim keçirmək məqsədilə Qəzurqah kəndinə səfər etmişdi. Lakin nəzərdə tutulan qətl planından xəbərdar olaraq dərhal Herata qayıtdı və burada Məhəmməd Xudabəndə ilə Həmzə Mirzənin əvvəllər saray iqamətgahı kimi istifadə etdikləri mədrəsədə sığınacaq tapdı.^[20] Buna baxmayaraq, qızılbaş əmirləri tərəfindən Bağ-e Zağan adlı məkanda qətlə yetirildi. Onun kəsilmiş başı Herat valisi Əliqulu xan Şamluya göndərildi, cəsədi isə şəhər əhalisinə ibrət məqsədilə açıq şəkildə nümayiş etdirildi. Daha sonra hərbi qazı Mir Əbül-Valid İncu tərəfindən Məşhəd şəhərində dəfn edildi. Mirzə Salman və onun hər iki oğlunun əmlakı müsadirə olundu.^[17] Onun ölümündən sonra, əsli İsfahanlı olan Mirzə Hidayətullah böyük vəzir vəzifəsinə gətirildi.^[20]

Mirzə Salman öz dövrünün tanınmış və nüfuzlu dövlət xadimlərindən biri idi. O, göstərdiyi siyasi fəaliyyət və dövlət idarəçiliyindəki mövqeyinə görə “Etimadüddövlə” (“Dövlətin dayağı”) fəxri titulu ilə təltif edilmiş və bir sıra salnaməçilər tərəfindən Qurani-Kərimdə peyğəmbər Süleymanın vəziri olan Asif ibn Bərxiya ilə müqayisə olunmuşdur. Sonrakı Səfəvi salnamələri Mirzə Salman Cabirini Səfəvi dövlət idarəçiliyi tarixindəki bir sıra görkəmli simalarla eyni səviyyədə qiymətləndirmişdir. Bunlara Səlcuq vəziri Nizamülmülk, Elxanilər dövlətinin görkəmli vəzirləri Şəmsəddin Cuveyni və Rəşidəddin Fəzlullah Həmədani, həmçinin erkən Səfəvi dövrünün vəkili (naib) Nəcmi Sani daxildir.^[21]

• Münşi, İsgəndər bəy. Tarix-i Aləmara-yi Abbasi (Abbasın dünyanı bəzəyən tarixi) (PDF) (az.). I. Bakı: «Təhsil» nəşriyyatı. 2009.
• Rumlu, Həsən bəy. Əhsənüt-təvarix (az.). Bakı: Uzanlar. 2017. ISBN 978-605-030-641-5.
• Süleymanov, Mehman. Səfəvilər. V cild: Şah Təhmasib. Bakı: Maarif. 2020.
• Gholsorkhi, Shohreh. "Pari Khan Khanum: A Masterful Safavid Princess". Iranian Studies. 28 (3/4). 1995: 143–156. doi:10.1080/00210869508701833. ISBN 0-85773-181-5. JSTOR 4310940.
• Newman, Andrew J. Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire. I.B.Tauris. 2008. 1–281. ISBN 9780857716613.
• Savory, Roger. Iran under the Safavids. Cambridge University Press. 2007. 1–288. ISBN 978-0521042512.
• Roemer, H.R. The Safavid period // The Cambridge History of Iran, Volume 5: The Timurid and Safavid periods. Cambridge: Cambridge University Press. 1986. 189–351. ISBN 9780521200943.
• Blow, David. Shah Abbas: The Ruthless King Who became an Iranian Legend. London, UK: I. B. Tauris & Co. Ltd. 2009. ISBN 978-1-84511-989-8. LCCN 2009464064.
• Matthee, Rudi. Persia in Crisis: Safavid Decline and the Fall of Isfahan. I.B.Tauris. 2011. 1–371. ISBN 978-0857731814.
• Mitchell, Colin P. The Practice of Politics in Safavid Iran: Power, Religion and Rhetoric. I.B.Tauris. 2009. 1–304. ISBN 978-0857715883.
• Mitchell, Colin Paul. Jāberi // Encyclopædia Iranica, Vol. XIV, Fasc. 3. 2007. 313–314.
• Parsadust, Manuchehr. PARIḴĀN ḴĀNOM // Encyclopaedia Iranica. 2009.
• Savory, Roger. "The Significance of the political murder of Mirzā Salmān Jāberi". Islamic Studies. Islamic Studies, vol. 3, no. 2. 3 (2). 1964: 181–191. JSTOR 20832740.
• Soudavar, Abolala. "The Patronage of the Vizier Mirza Salman". Muqarnas Online. 30 (1). 31 January 2014: 213–234. doi:10.1163/22118993-0301P0010.
• Bayramlı, Zabil Həsrət oğlu. Azərbaycan Səfəvi dövlətinin quruluşu və idarə olunmasında türk qızılbaş əyanlarının rolu (az.). Bakı: «Avropa» nəşriyyatı. 2015. səh. 348.