Mirzə Şah Hüseyn

Mirzə Kəmaləddin Şah Hüseyn İsfahan şəhərində anadan olmuşdur. Əsl ixtisası memarlıq idi. Həsən bəy Rumlu “Əhsən ət-təvarix” əsərində onun gənclik illəri barədə belə məlumat verir:^[3]

Mirzə Şah Hüseyn gənclik dövründə İsfahanda memarlıq və bənnalıq peşəsi ilə məşğul idi. Bundan sonra kiçik dövlət vəzifələrində çalışdı, xüsusilə də Durmuş xanın mülazimi olan İsfahan daruğasının vəziri oldu. Daha sonra İsgəndər şanlı xaqana göstərdiyi hər cür layiqli xidmətlər sayəsində xaqanın rəğbəti və sultanın mərhəməti ilə əhatə olunub, yüksək dərəcəli və böyük şanlı vəkalət vəzifəsi ilə şərəfləndirildi.

Mənbədən göründüyü kimi, 1503-cü ildə o, yeni təyin olunmuş İsfahan valisi, nüfuzlu qızılbaş əmiri Durmuş xan Şamlının şəxsi vəziri təyin edilmişdir.

"Tarixi aləm ara-yi Şah İsmayıl" əsərinin müəllifi yazır ki, 1514-cü il Çaldıran döyüşündən sonra I İsmayılın səhhətində yaranan problemlər fonunda Mirzə Şah həm vəkil, həm də vəzir təyin edilmişdi. Bu vəzifə yüksəlişi, onun döyüş zamanı itkin düşmüş Taclı Bəyimi tapıb geri gətirməsi ilə bağlı idi.^[4][5] Müəllifin qeyd etdiyi kimi, Taclı bəyim döyüşdə şəxsən iştirak etmiş, yaralanmış və iki gün səhrada tək qaldıqdan sonra qardaşı Durmuş xanın vəziri Mirzə Şah Hüseyn İsfahani ilə qarşılaşmışdı. Onlar birlikdə təhlükəsiz əraziyə doğru hərəkət edərkən, Sərabda olan Şah İsmayıl Taclı Bəyimi tapmaq üçün Durmuş xanı 300 atlı ilə göndərmişdi. Yolda Taclı bəyim və Mirzə Şah Hüseyn tapılaraq Səraba gətirilmişdi.^[6][5]Bu zaman Mirzə Şah Hüseyn keşmiş vəzir Nizaməddin Əbdülbağinin müavini idi.^[7] Bu barədə Səfəvi tarixçisi Əmir Mahmud Xandəmir yazır ki, 1514-cü ildə I Şah İsmayıl Mirzə Şah Hüseyni “etimadüdövlə”, “vəkil əs-səltənə” vəzifəsinə təyin etdi. Baş vəzir təyin olunması haqqındakı hökmdə ona dövlətin idarə olunmasında sərbəstlik verilməklə yanaşı, bütün vəzirlərin, əmirlərin, əyanların da ona tabe olmaları göstərilmişdi. Onun xəbəri və razılığı olmadan divanda ən xırda məsələlər belə həll oluna bilməzdi. Yəhya ibn Əbdüllətif Qəzvininin yazdığına görə əsgəri təşkilata əmirlərin təyin edilməsi də ona tapşırılmışdı.^[8] Mənbələrdə qeyd olunur ki, dövlət büdcəsinə və xəzinəyə nəzarət də vəkilin əsas funksiyalarından biri idi. Vəkil dövlət işləri üçün xəzinədən sərbəst şəkildə vəsait xərcləmək səlahiyyətinə malik olsa da, bu xərclərin təyinatı barədə vaxtaşırı şah qarşısında hesabat verirdi. Məsələn, Mirzə Şah Hüseyn vəkilliyi dövründə xəzinədən xərclədiyi 50 min tümən məbləğində pulun haraya sərf olunduğunu göstərən “tumar” adlı sənədləri Şah İsmayıla təqdim etmişdi. Bundan başqa, o, saray məmurlarının korrupsiyaya meyil göstərməməsi üçün onların gəlir və xərclərini nəzarətdə saxlayır, əldə olunan nəticələr barədə hökmdara mütəmadi hesabat verirdi.^[9]

1516-cı ildə I İsmayıl onu tüfəngçi ağası vəzifəsinə də təyin etdi.^[10]

1517-ci ildə Şah İsmayılın göstərişi ilə Mirzə Şah Hüseyn Şirvana göndərilmiş və sədr Mir Cəmaləddin Məhəmməd ilə birlikdə Fərrux Yasarın oğlu Şeyxşahdan bundan sonra sədaqətli qalacağı barədə and almışdır. Siyasi münasibətlərin möhkəmləndirilməsi məqsədilə Şeyxşah böyük oğlu Sultan Xəlili girov olaraq Təbrizə göndərmiş, Şah İsmayıl isə qızlarından Pərixan xanımı ona ərə vermişdir.^[11]

Mirzə Şah Hüseyn Şah İsmayılın əmrinə əsasən Bəlx və Qəndəhar insidentlərinə görə Babur şaha etiraz notası göndərmişdi. “Aləmara-yi Səfəvi” əsərində qeyd olunur ki, Şah İsmayıl bu hadisələrdən hiddətlənərək Mirzə Şah Hüseyndən onun adından Məhəmməd Babura ciddi məktub göndərməsini əmr etmişdir. Məktubda Babur tənqid olunaraq, əvvəllər Bəlx üzərinə yürüş edib onu Məhəmməd Zaman Mirzəyə təhvil verməsi, eləcə də Qəndəhar üzərinə hərbi ekspedisiyalar təşkil etməsi səbəbilə xəbərdar edilmişdir. Məktubda Babura göstərilmişdir ki, bundan sonra dostluq yolu olaraq Qəndəhar vilayətini Şüca bəyin xidmətçilərinə təhvil verməli və keçmiş əməllərinə görə üzr istəməlidir. Bu xəbərdarlıqdan sonra Babur Şah İsmayılın hüzuruna gəlməyə qərar verdi və görüşdə öz günahlarının bağışlanmasını xahiş etdi.^[12]

Şahın dövlət işlərindən uzaq qalmasından istifadə edən Mirzə Şah öz siyasi nüfuzunu gücləndirdi və həm də hökmdarla yaxın dostluq münasibətləri qurdu.^[13] 1521-ci ildə o, keçmiş himayədarı Durmuş xan Şamlıya qarşı hərəkətə keçərək onu mərkəzdən uzaqlaşdırdı və Xorasanın Herat şəhərinə vali təyin etdirdi.^[14]Əmir xan Mosullunu isə həbs etdirdi.

Əmir xanın həbsdə ölməsi türkman tayfasının bəzi rəislərində qəzəb yaratdı. Mehtərbaşı Şahqulu bəy öz tayfadaşlarını ətrafına toplayaraq vəkili ittiham etdi: “Bu gün bir tacik türkmanlarla düşmənçilik edir və bizi öz mürşidimizin nəzərindən salır." Bundan xəbər tutan Mirzə Şah Hüseyn mehtərbaşını şahın hüzurunda faktlar əsasında korrupsiyada təqsirləndirdi. Bu hadisəni Həsən bəy Rumlu daha ətraflı təsvir edərək yazır ki, 1523-cü ilin 14 aprelində (cəmadiyüləvvəl ayının 28-də) Mehtər Şahqulu Rikabdar, dövlətə borclu olduğu üçün Mirzə Şah Hüseyn ondan borcunu tələb etmiş və bundan narazı qalaraq qisas almağa qərar vermişdi.^[3] Həmin gün Mirzə Şah Hüseyn dövlətxanadan çıxıb evinə gedərkən, Şahqulu gizlicə onun arxasınca gəlmiş, xəncərini belindən çıxarıb çiyninə vurmuş və yanında olan qorçular vasitəsilə onu qətlə yetirmişdi. Hadisə zamanı Mirzə Şah Hüseynin əllərindəki qələm və kağız da qanla çirklənmişdi. Yenə Rumlu yazır:^[15]

Mehtər Şahqulu, Mirzə Şah Hüseyni qətlə yetirdikdən sonra atını sürərək Şirvana yollandı. Lakin Şirvan padşahı Şeyxşah onu tutub dərgaha göndərdi, İsgəndər şanlı xaqan isə Şah Hüseynin qulamlarına onu öldürtməyi tapşırdı. Maraqlı təsadüf olaraq, Mirzə Şah Hüseynin qətlindən dörd gün əvvəl Qazı Əbdürrəhman Savəci yuxusunda onun səmaya qalxdığını, sonra isə yerə düşərək varlıq paltarını yoxluq küləyinə verdiyini görmüşdü. Yuxuda ona bildirildi ki, Mirzə Şah Hüseynin həyatı sona çatıb və onun ölüm tarixi ədədi olaraq müəyyən olunub. Qazı yuxudan oyanaraq hadisəni Əmir Cəmaləddin Sədrə danışdı.

R.Seyvori qeyd edir ki, Mirzə Şah Hüseynin qətli əslində məşhur qızılbaş sərkərdəsi Durmuş xan Şamlı tərəfindən təşkil olunmuşdu. “Aləmara-yi İsmayıl” əsərində isə vurğulanır ki, Mirzə Şah Hüseyn türkmanlarla qarşıdurmadan həmişə çəkinmiş və onlardan ehtiyat edirdi; lakin nəticədə qorxduğu hadisə baş vermiş və bu, onun ölümünə səbəb olmuşdu. Maraqlıdır ki, Şah İsmayıl Mirzə Şah Hüseynin ölümündən sonra bu vəzifəni onun böyük oğluna təklif etsə də, o, şahın hüzurunda bu vəzifəni ona verməməsini xahiş etmişdi. Buna səbəb atasının başına gələcəklərin onun da başına gəlməsindən qorxması idi.^[9]

• Floor, Willem. Safavid Government Institutions. Costa Mesa, California: Mazda Publishers. 2001. 176–188. ISBN 978-1568591353.
• Newman, Andrew J. Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire. I.B.Tauris. 2008. 1–281. ISBN 9780857716613.
• Savory, Roger. Iran under the Safavids. Cambridge University Press. 2007. 1–288. ISBN 978-0521042512.
• Roemer, H.R. The Safavid period // The Cambridge History of Iran, Volume 5: The Timurid and Safavid periods. Cambridge: Cambridge University Press. 1986. 189–351. ISBN 9780521200943.
• Erdoğan, Eralp. "Safevilerde vezir-i azamlık müessesesi". Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi (Araştırma makalesi) (türk). 7 (19). 2019-09: 111–120.
• Rumlu, Həsən bəy. Əhsənüt-təvarix (az.). Bakı: Uzanlar. 2017. ISBN 978-605-030-641-5.
• Bayramlı, Zabil Həsrət oğlu. Azərbaycan Səfəvi dövlətinin quruluşu və idarə olunmasında türk qızılbaş əyanlarının rolu (az.). Bakı: «Avropa» nəşriyyatı. 2015. səh. 348.
• Süleymanov, Mehman. Şah İsmayıl Səfəvi. Bakı: Elm və təhsil. 2018. ISBN 978-9952-8176-9-0.
• Musalı, N.S. I Şah İsmayılın hakimiyyəti. Bakı: Nurlan. 2011. 481.