Mingəçevir Taxta Qutu– katakomba tipli qəbirdən olan kəllə sümüyü — 1949-cu ilda Mingəçevir SES-in tikintisi ərazisində arxeoloji qazıntılar zamanı qəbirlərdən tapılmış kəllə sümüyü.
Taxta qutu - katakomba tipli gəbirlər antik Qafqaz Albaniyasında dəfn abidələrinin yeni növü idi. Bunlar yerli alban va gəlmə sarmat-alan əhalisinin dəfn ənənələrini bir araya gətirir va həmin dövrün mədəniyyətlərinin simbiozunu ifadə edirdi.Yerli alban dəfn ənənələrinə taxta tabutun – çərçivənin künclərinə payacıqlarla bərkidilmiş ardıc kötüklərindən ibarət konstruksiyanı, gəlmələrin ənənələrinə isə katakombanı aid etmək olar.
Arxeoloqlar Mingəçevir zonasında katakomba dəfnetmə ayinlərini əraziyə sarmat-alan tayfalarının şəxsində yeni etnik elementin gəlməsi ilə əlaqaləndirirlər.[1]
Taxta qutu - katakomba tipli qəbirlərdə ölü, katakombanın kamerasında quraşdırılmış taxta çərçivənin içinə yerləşdirilirdi. Bu qəbirlərdə skeletlər böyrü üstə bükülü vəziyyətdə uzadılır va onların yanında gil va şüşə qablardan, müxtəlif muncuqlar, dəmir silahlar, qızıl sırğalar, gümüs kasalar, arşaki sikkələrindən ibarət inventar olurdu.[2]
Bir sıra tədqiqatçıların rəyinə görə, Azərbaycaın taxta qutu tipli qəbirlərində alban cəmiyyətinin sosial baxımdan əhəmiyyətə malik gruplarının nümayəndələri dəfn olunurdu. Arxeoloqlar Mingəçevirin taxta qutu tipli qəbirlərini eramızın I-I-III əsrlərinə aid edirdilər.Ola bilsin ki, taxta qutu - katakomba tipli qəbirlərdə döyüşçülər dəfn edilirdi. Qəbirlərdə müxtəlif silahlarin tapılması bunu sübut edir.[1]
Mingəçevir zonasında taxta qutu - katakomba tipli qəbirlərdən başqa, katakomba-küp qəbirlər da aşkar edilib. Bunlar da yerli albanlarla gəlmə sarmat-alan tayfalarının ənənələrinin bir araya gəlməsini, bu dəfə küpdə dəfn etmə kimi yerli adətin gəlmələrin ənənələri ilə birləşməsini göstərir. Taxta qutu - katakomba gəbirlərin inventarı Mingəçevirdəki küp qəbirlərdən olan materiallara bənzəyir. Taxta qutu katakomba qəbirləri ölü ilə dəfn edilmiş predmetlərin sayının azlığina görə küplü katakomba qəbirlərdən fərqlənir. Çox böyük ehtimalla, tədqiq etdiyimiz kəllə H.M.Aslanovun qazıntılarından, 97 saylı katakombadan tapilib. 97 sayli katakomba Ill Mingəçevir yaşayış yerində aşkar edilib.
III yaşayış yeri Kür çayının sol sahilində, çayın Qalaget ərazisində Bozdağ dərəcəsinə çıxışında yerləşirdi. Burada yaşayış yerindən 400-500 metr şərqdə yerləsən və əsasən, katakomba, taxta qutu və taxta çərçivəli katakomba qəbirlərindən ibarət olan qəbiristanlıq da tədqiq edilib.[3]
97 saylı katakomba qəbir 2,75 m dərinlikdə 22-ci qazıntı sahəsində aşkar edilib.[4]
Skelet - başı cənub-qərb istiqamətində olmagla sol böyrü üstə, bükülü vəziyyətdə taxta qutunun içinə yerləsdirilmişdir. Taxta qutunun ətrafından 5 ədəd qırmızı rəngli keramik qab aşkarlanıb. Ölününn baş və ayaq hissəlrində xırda buynuzlu mal-qara və quş sümükləri aşkar edilib. Skeletin qarşısına dəmir qılınc, kəllənin yanında isə bıçaq və xəncər qoyulub. Əl barmaqlarının yanında rəngli süsədən düzəldilmiş iki qaşı olan dəmir üzük, sag biləyində bürünc golbaq, dirsəyinin yanında kiçik keramik qab va şüşə qədəhin qırıqları var. Qəbirdə qeyd edilən predmetlərlə yanaşı dəmir xəncər, parıltılı süsə, müxtalif muncuqlar, kəmər və asqının dəmir bəndləri, dəmir sancaq, bürünc haşiyə, buynuzşəkilli dəmir mamulat, iki dəmir ox ucluğu, daha bir dəmir xəncər, sümükdən düzəlmis bıçaq başlıqları va dəmir bıçaq, habelə Parfiya çarı II Qotarzanın adına basılmiş gümüs draxma (eramizin 40/41-51-ci illəri) da tapılıb.İnventara asasən, qəbirdə hamin dövr üçün kifayat qadar zangin olan döyüsçünün dafn edildiyini ehtimal edə bilərik.[4]
Tədqiq edilmiş kəllə (yaşlı kişiyə məxsus olub) mezokran pentaqonoid formada olub kəllə qutusunun uzununa orta, eninə kiçik və hündürlüyə orta ölçülü diametrləri ilə xarakterizə edilir. Alın orta enliliyə malikdir. Üz ortoqnatik, orta enlidir, kəllə qutusunun aşağı hissəsində çuxurları geniş, orta yüksək səviyyəli, mezokonxialdır. Burun dar, yüksək, leptorindir. Profil xəttinin üstündən xeyli irəli çıxır. Fərdin alt cənəsində yaşadığı müddətdə dişlərini itirməsini görmək mümkündür. Antropoloji tipi avropoiddir, böyük ehtimalla, tipin cənub qoluna (Aralıq dənizi irqi) aiddir. Kəllədə patologiya olaraq metopik tikiş (sutura metopica) müşahidə olunur. Azərbaycan ərazisində antik dövrə aid kəllələrlə va kranioloji silsilələrlə aparılmış müqayisəli təhlil göstərir ki, taxta qutu - katakomba tipli qəbrindən olan kişi kəlləsi küp qəbirlərdən, taxta qutu tipli qəbirlərindən olan kişi kəllələri, Mingəçevirin katakomba qəbirlərindən olan deformasiya izi olmamış kişi kəllələri, habelə müəyyən əlamətlərinə görə Şimali Qafqaz və Aşağı Don ətrafında olan sarmat-alan kəllələri ilə yaxındır. Taxta qutu - katakomba tipli qəbrində dəfn edilmiş kişi alban tayfasının nümayəndəsiymiş, lakin onun damarlarında sarmat-alan qanının axması ehtimalını da tamamilə istisna etmək mümkün deyil. Azərbaycan əhalisinin paleoantropoloji tədqiqi göstərir ki, qədim Qafqaz Albaniyasının dəfn abidəlarinin tiplərində fərqlərin olmasına baxmayaraq, ərazidə ümumilikdə dolixomezokran Kaspi antropoloji tipi üstünlük təşkil edir. Kaspi antropoloji tipi ölkəmizin ərazisində Mezolit dövründən başlayaraq geniş yayılıb və günümüzə qədər bütün tarixi dövrlərdə müşahidə edilib.
- ↑ 1 2 Гошгарлы Г.О. Типология погребальных памятников античного периода на территории Азербайджана. Баку: Элм, 2012, 248 с.
- ↑ Тревер К.В. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IV в. до н.э. – VII в.н.э. (rus). Moskva-Leninqrad. 1959. səh. 391.
- ↑ Ваидов Р.М. Археологические работы в Мингечауре в 1950 году // Краткие сообщения Института истории материальной культуры (КСИИМК). XLVI. 1952. 86–100.
- ↑ 1 2 Aslanov, 1962. səh. 61
- Aslanov Q.M. I-IV əsrlərdə Qafqaz Albaniyasının maddi-mədəniyyət tarixindən / Вопросы истории Кавказской. Албании. Баку: АН Аз. ССР, 1962, c.52-67.
- Алексеев В.П., Дебец Г.Ф. Краниометрия. антропометрических исследований. М.: Наука, 1964, 128 с.
- Асланов Г.М. К изучению раннесредневековых памятников Мингечаура // Краткие сообщения Института культуры истории материальной (КСИМК) АН СССР, Вып.60, 1955, c.63-72.
- Бужилова А.П. Древнее население: (Палеопатологические исследования). М., 1995, 189 с.
- Бужилова А.П. Палеопатология в биоархеологических реконструкциях // Историческая экология человека. Методика биологических исследований. М.: Старый Сад, 1998, с.87- 147.
- Кириченко Д.А. Палеоантропология Азербайджана (VII в. до н.э. -V в. н.э.). Баку: 2020, 208 с.
- Aufderheide A.C., Conrado R.M. The Cambridge Encyclopedia of Human Paleopathology. Cambridge: Cambridge University Press, 1998, 478 р.
- Martin R., Saller K. Lehrbuch der Anthropologie in Systematischer Darstellung, mit Besonderer Berücksichtigung der Anthropologischen Methoden. Stuttgart: Fischer, 1957. Bd. I. 518 p.
- Ortner D.J., Putschar W.G.J. Identifcation of Pathological Conditions in Human Skeletal Remains. Washington: Smithsonian Institution Press, 1981, 479 р.
- Ubelaker D.H. Human Skeletal Remains. Excavation, Analesis, Interpretation. Chicago: Adline Publishing Company, 1978, 116 р.
- Waldron, T. Paleopathology. Cambridge: Cambridge University Press. The Edinburgh Building,2009, 279 р.
- "Qafqaz Albaniyasının etno-mədəni irsi" jurnalı,№2