Mestniçestvo

XV əsrin sonlarından dövlət aparatının formalaşması əsasən Böyük Litva knyazlığı qanunvericiliyindən qəbul edilmiş mestniçestvo prinsipinə əsasən həyata keçirilirdi. Mestniçestvo sistemi zadəganlıq meyarlarına əsaslanırdı (ərizəçinin əcdadları nə qədər yüksək mənşəyə sahib olarsa, dövlət iyerarxiyasında bir o qədər yüksək vəzifə tuta bilərdi). Şəxsin nəcibliyi (müəyyən ailəyə mənsub olması) ilə yanaşı, ərizəçinin ailə daxilindəki mövqeyi də nəzərə alınırdı. Ailənin ağsaqqallarının üstünlüyü var idi. Mestniçestvo mübahisələri tez-tez aristokratlar arasında yaranırdı. Bu mübahisələr, bir qayda olaraq, çarın özü tərəfindən məmurların iştirakı ilə həll edilirdi.

1559-cu ildən 1584-cü il İvan Qroznının ölümünə qədər 25 il ərzində yerliçiliklə bağlı mübahisələrin və ya ərizələrin olduğu 50-dən çox hal qeydə alınmamışdır.

1682-ci ildə III Fyodor Alekseyeviç hökumətinin silahlı qüvvələrini gücləndirmək üçün Zemski Soborda toplaşan xidmətçilərin qərarı ilə mestniçestvo sistemi ləğv edildi.

Tarixçilərin mestniçestvo ilə bağlı qiymətləndirmələri əsasən mənfidir, çünki dövlətə xidmət edəcək şəxslərin şəxsi qabiliyyət və bacarıqlarına görə deyil, zadəganlığa əsaslanaraq seçilməsi idarəçilik sistemində yaramazlıqlara gətirib çıxarırdı.

Eyni zamanda, tarixçi Dmitri Volodixin hesab edir ki, bütün bu çatışmazlıqlara baxmayaraq, mestniçestvo aristokratları az-çox barışdırıb, kimin hansı rəsmi vəzifəyə iddia edə biləcəyini müəyyənləşdirirdi. Rusiya dövlətinin zadəganları köhnə Moskva aristokratiyasından, ilhaq edilmiş rus torpaqlarından olan knyaz ailələrindən, qaçaq Litva-Rus knyazlarından və xidmətçi tatar knyazlarından ibarət idi. Tədqiqatçının fikrincə, nizam-intizam sistemi olmasaydı, zadəganlar davamlı olaraq hakimiyyət başında yer almaq üçün dava-dalaş və çevrilişlər təşkil edərdilər. Beləliklə, mestniçestvo Rus dövlətini çətin daxili müharibələrdən qoruyurdu.

Rusiya dövlətində hələ 17-ci əsrdə mestniçestvo deyilən sistem rəsmi şəkildə dağılsa da, sonrakı dövrlərdə qeyri-rəsmi şəkildə müasir dövrümüzə qədər mövcud olmuşdur. Rusiyanın hazırki prezidenti Vladimir Putin hakimiyyətinin ilk dövrlərində ətrafına mənşəyinə, maraqlarına uyğun və ya əlaqələri ilə yaxın olan insanları toplamağa başladı. Bura onun Sankt-Peterburqdan olan ətrafı, uşaqlıq dostları, xüsusi xidmət orqanlarından keçmiş həmkarları, eləcə də şəxsən yüksək dövlət vəzifələrinə irəli çəkdiyi şəxslər aid edilir.^[1] Bu da artıq mestniçestvo deyilən zədaganlar arasında bölünən bir rəsmi sistemə bənzəyən, lakin artıq hakimiyyətin özünə yaxın bildiyi şəxslərə yüksək dövlət vəzifələrini verdiyi qeyri rəsmi yerliçilik sisteminin bərqərar olması demək idi.^[2] Yerliçilik termini tez-tez neqativ kontekstdə işlədilir ki, bu da hakimiyyətin qapalı xarakterini, rəqabətsizliyi və kadrların davamlı olaraq öz vəzifələrində olduğunu göstərir və durğunluğa, korrupsiyaya səbəb olur.^[3] Bu kontekstdə "özümüzünkülər" çox vaxt Putinlə müəyyən baxışları, dəyərləri və ya təcrübələrini bölüşən insanları nəzərdə tutur. Putin daha çox təcrübə və ya peşəkar keyfiyyətlərə malik olanlardansa, ona özünü sübut etmiş insanlarla əhatə etməyə üstünlük verir.

Yerliçilik bəzi hallarda qohumçuluq və ya qohumbazlıq formasında da özünü göstərir. Daha çox mental dəyərlərlə bağlı olan bu neqativ hal bəzi cəmiyyətlərdə ifrat həddə çatıb və mürtəce siyasi sistem idarəçilərinin əsas məqsədinə çevrilib.^[4]

Azərbaycanda da qohumbazlıq və yerlibazlıq kimi yad elementlər müşahidə olunmaqdadır. Bu elementlər dövlət və yaxud özəl qurumlarda təmsil olunan idarəedənlərin qohumlarından ibarət bazanı formalaşdırır. Bu da yüksək vəzifədə təmsil olunan şəxsin korrupsiya labiritindən xəbər verir.

"Vəzifəli şəxslərin fəaliyyətində maraqlar toqquşmasının qarşısının alınması haqqında"^[5] Azərbaycan respublikasının qanununda belə hallar qadağan edilir. Belə ki, eyni dövlət müəssisəsi, idarə və orqanlarda yaxın və qohumluq münasibətlərində olan vətəndaşların birgə işləməsi qanunla qadağandır. Lakin sözügedən qanunun bu müddəası işlək deyil. Eyni müddəa  "Korrupsiyaya qarşı mübarizə haqqında" qanunda da öz əksini tapıb. Qanunda qeyd olunur ki, qohumluq münasibətlərində olan vətəndaşların eyni dövlət orqanlarında tabelilik formasında çalışması qəti qadağandır, yəni birinin digərinə nəzarəti yolverilməzdir. Hazırda Azərbaycanda aparılan struktur islahatları bu müddəanı işlək vəziyyətə gətirməyə çalışır. Belə ki, yaxın qohumların eyni dövlət orqanında işləməsi korrupsiyaya yol açır.^[4]

Analoji hal digər MDB ölkələrində də müşahidə olunmaqdadır.^[6]

• Исаев И. А. История государства и права России. М. 2006.
• Под ред. Титова Ю. П. История государства и права России. М. 2006.
• Ключевский В. О. Курс русской истории.(Лекция XXVII). М. 1992.
• А. П. Богданов. Главы «Отмена местничества» и «События и факты» из книги «Несостоявшийся император Фёдор Алексеевич»
• Ю. М. Эскин. Очерки истории местничества в России XVI—XVII веков. М. 1996 г. ISBN 978-5-904162-06-1.
• П. О. Бобровский. Местничество и преступления против родовой чести в русском войске до Петра I. Военный сборник. 1888 г. № 12.
• М. Я. Волков. Об отмене местничества в России. ИСССР. 1977 г. № 2.
• Е. А. Василевская. Терминология местничества и родства. Труды МГИАИ. Т. 2. М. 1946 г.
• А. А. Зимин. Источники по истории местничества в XV — первой половине XVI века. М. 1968 г.
• В. Б. Кобрин. Из истории местничества XVI века. Исторический архив. М. 1959 г.
• Маркевич А. И. О местничестве. Киев. 1879 г. — Одесса. 1888 г.
• Мельников Ю. Н. Описание местнических дел 80-х годов XVI века. Исторический архив. М. 1977 г.
• Хмыров М. Д. Местничество и разряды. — СПб.: Тип. Спиридонова и К°, 1862. — 57 с.