Butun axtardiqlarinizi tapmaq ucun buraya: DAXIL OLUN
  Mp4 Mp3 Axtar Yukle
  Video Axtar Yukle
  Shekil Axtar Yukle
  Informasiya Melumat Axtar
  Hazir Inshalar Toplusu
  AZERI CHAT + Tanishliq
  Saglamliq Tibbi Melumat
  Whatsapp Plus Yukle(Yeni)

  • Ana səhifə
  • Təsadüfi
  • Yaxınlıqdakılar
  • Daxil ol
  • Nizamlamalar
İndi ianə et Əgər Vikipediya sizin üçün faydalıdırsa, bu gün ianə edin.

Mehmed Rəşid

  • Məqalə
  • Müzakirə

Mehmed Rəşid (türk. Mehmed Reşid) və ya Rəşid bəy (türk. Reşid Bey), Soyad Qanunundan sonra Şahingiray (8 fevral 1873, Kuban vilayəti[d] – 6 fevral 1919, İstanbul[1]) — çərkəzəsilli Osmanlı siyasətçisi və həkimi, İttihad və Tərəqqi Komitəsinin rəsmisi, Birinci Dünya müharibəsi dövründə Osmanlı imperiyasının Diyarbəkir vilayətinin valisi. O, Osmanlı dövlət idarəçiliyində müxtəlif vəzifələrdə çalışmış, xüsusilə 1914–1915-ci illərdə Diyarbəkir, Mosul və Bağdad vilayətlərində fəaliyyəti ilə tanınmışdır.

Mehmed Rəşid
Diyarbəkir valisi
25 mart 1915 – 5 noyabr 1918
ƏvvəlkiHəmid bəy
SonrakıCəlal bəy
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi 8 fevral 1873(1873-02-08)
Doğum yeri
  • Kuban vilayəti[d], Rusiya imperiyası
Vəfat tarixi 6 fevral 1919(1919-02-06) (45 yaşında)
Vəfat yeri
  • İstanbul, Osmanlı imperiyası[1]
Vəfat səbəbi güllə yarası[d]
Milliyyəti çərkəz
Partiya
  • İttihad və Tərəqqi
Təhsili
  • Məktəbi-tibbiyeyi-şahanə[d],
  • Gülhanə Təhsil və Araşdırma Xəstəxanası
Fəaliyyəti siyasətçi, həkim
Həyat yoldaşı Məzlumə Xanım
Dini islam
Hərbi xidmət
Xidmət illəri 1894–1908
Qoşun növü Osmanlı ordusu[d]
Döyüşlər
  • Birinci Dünya müharibəsi
Rütbəsi
  • kapitan[d]
Elmi fəaliyyəti
Elmi dərəcəsi
  • tibb doktoru[d][1]
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Rəşidin siyasi karyerası "gənc türklər" hərəkatı , həmçinin İttihad və Tərəqqi Komitəsi ilə sıx bağlı olmuşdur. Tibbi təhsil almasına baxmayaraq, 1908-ci ildə Gənc türklər inqilabından sonra mülki idarəetmə sahəsində yüksəlmiş, müxtəlif vilayətlərdə mütəsərrif və vali kimi fəaliyyət göstərmişdir. Onun inzibati fəaliyyəti xüsusilə imperiyanın qeyri-müsəlman əhalisinə, o cümlədən yunanlara və ermənilərə qarşı sərt və repressiv siyasətlə səciyyələndirilmişdir. Rəşidin siyasi karyerası Gənc türklər hərəkatı və İttihad və Tərəqqi Komitəsi ilə sıx bağlı olmuşdur. Tibbi təhsil almasına baxmayaraq, 1908-ci il Gənc türklər inqilabından sonra mülki idarəetmə sahəsində yüksəlmiş, müxtəlif vilayətlərdə mütəsərrif və vali kimi fəaliyyət göstərmişdir. Onun inzibati fəaliyyəti xüsusilə imperiyanın qeyri-müsəlman əhalisinə, o cümlədən yunanlara və ermənilərə qarşı sərt və repressiv siyasətlə səciyyələndirilmişdir.

Mehmed Rəşid ən çox 1915-ci ildə Diyarbəkir vilayətində erməni və aysor əhaliyə qarşı həyata keçirilmiş kütləvi qətllər və deportasiyalarda oynadığı rol ilə tanınır. Müasir tarixşünaslıqda onun fəaliyyəti Osmanlı imperiyasında Birinci Dünya müharibəsi dövründə xristian əhaliyə qarşı həyata keçirilmiş zorakılıqların ən radikal və sistemli nümunələrindən biri kimi qiymətləndirilir. Müxtəlif mənbələrə görə, onun valiliyi dövründə vilayətin xristian əhalisinin böyük əksəriyyəti qətlə yetirilmiş və ya deportasiya edilmişdir. Bu hadisələr nəticəsində 144,000–157,000 arasında erməni, aysor və digər xristianlar qətlə yetirilmişdir. Rəşid bu siyasəti dövlət təhlükəsizliyi və müharibə şəraiti ilə əsaslandırmış, sonradan isə şəxsi ifadələrində bu əməllərə görə peşmanlıq göstərməmişdir.

Müharibədən sonra, İstanbulun Antanta dövlətləri tərəfindən işğalı zamanı Rəşid barəsində həm hərbi cinayətlər, həm də mənimsəmə ittihamları irəli sürülmüş və 1918-ci ildə həbs edilmişdir. O, 1919-cu ilin əvvəlində həbsxanadan qaçmış, lakin yerli hakimiyyət orqanları tərəfindən sıxışdırıldıqdan sonra intihar etmişdir. Buna baxmayaraq, Türkiyə Respublikasının ilk illərində onun ailəsi dövlət tərəfindən qorunmuş, adına ictimai məkanlar verilmiş və rəsmi diskursda fəaliyyəti uzun müddət tənqid olunmamışdır. Müasir dövrdə Mehmed Rəşid tarixçilər tərəfindən Osmanlı dövrünün ən ağır cinayətlərində məsuliyyət daşıyan fiqurlardan biri kimi dəyərləndirilir və "Diyarbəkir qəssabı" adı ilə xatırlanır.

Mündəricat

  • 1 Erkən illəri
  • 2 Diyarbəkir valiliyi
    • 2.1 Birinci dövrü
    • 2.2 İkinci dövrü
  • 3 Son illəri
  • 4 İrsi
  • 5 Əsərləri
  • 6 Mənbə
    • 6.1 İstinadlar
    • 6.2 Ədəbiyyat

Erkən illəri

Mehmed Rəşid 8 fevral 1873-cü ildə[2] bjeduğ[3] çərkəz ailəsində anadan olmuşdur. Onun ailəsi əsrlər əvvəl Çərkəzistana köç etmiş Krım tatarları tərəfindən qurulmuşdur.[4] Rusiya imperiyasının təqiblərinin artması səbəbindən 1874-cü ildə ailəsi ilə birlikdə Osmanlı imperiyasına köçmüşdür.[5][6]

O, paytaxt Konstantinopolda Məktəbi-tibbiyeyi-şahanəyə daxil olmuş və İttihad və Tərəqqi Komitəsinin (İTK) qurucularından biri olmuşdur. 1894-cü ildə Heydarpaşa xəstəxanasında Almaniya professoru Dürinq Paşanın asistenti kimi işləmişdir. 1897-ci ildə polis tərəfindən "Gənc türklər" ilə əlaqələri aşkarlandıqdan sonra saxlanılmışdır. O, Daşqışlada mühakimə edilmiş, Trablusqərb vilayətinə sürgün edilmiş və orada Tripoli şəhərində 1908-ci ilədək həkim kimi xidmət etmişdir.[4][7]

Tripolidə həkim işləyən zaman 1908-ci il Gənc türklər inqilabından sonra Konstantinopola qayıtmışdır. Konstantinopola qayıtdıqdan sonra adyutant-mayor rütbəsinə yüksəldilmiş, bir neçə ay hərbi həkim işləmiş, lakin növbəti il, 20 avqust 1909-cu ildə Osmanlı ordusundakı vəzifəsindən istefa vermişdir.[8] Bundan sonra dövlət idarəçiliyi sahəsində karyera qurmuş, 9 oktyabr 1909-cu ildə İstanköyə kaymakam təyin edilmiş, fevral 1910-cu ildə isə Tripoli vilayətinin Hüms şəhərinə mütəsərrif təyin olunmuş və bu vəzifədə 1911-ci ilin iyun ayına qədər çalışmışdır.[9] Tripolidən sonra karyeranı Kozan, Lazistan və Karəsi mütəsərrifi olaraq davam etdirmişdir.[10]

Rəşid illər keçdikcə daha da radikallaşmış və 1914-cü ilə qədər imperiyanın xristianlarının iqtisadi problemlərə səbəb olduğuna inanmışdır.[2] Karəsi qəza valisi olduğu dövrdə[11] Egey bölgəsində yaşayan Osmanlı yunanlarını imperiyaya sadiq vətəndaş hesab etmədiyi üçün məcburi deportasiya təşkil etmişdir.[12][13][14] Bu siyasət Osmanlı Daxili İşlər naziri Tələt Paşa tərəfindən dəstəklənmişdir.[11]

Diyarbəkir valiliyi

Birinci dövrü

Mehmed Rəşid 13 avqust 1914-cü ildə Diyarbəkir valisi təyin edilmişdir.[15] 1914-cü ilin avqust ayından sonra müharibə dövrünün tələbləri İTC-nin milli iqtisadiyyat siyasətini həyata keçirmək üçün bir fürsət olmuşdu. Onlar iqtisadi cəhətdən fəal erməniləri hərbi xidmətə çağırmaq və onlardan əmlakı müsadirə edirdilər.[16] 1914-cü il avqustun 18-dən 19-na keçən gecə Diyarbəkir şəhərindəki bazar İntibah Şirkəti və Pirinççizadə Fəyzinin əmri ilə polis rəisi Gəvranlızadə Məmduh bəy tərəfindən yandırılmışdır. Onların bu əməlləri vali Mehmed Reşidin rəhbərliyi ilə təşkil edilmişdi. Polis və jandarma alovları söndürmək üçün heç bir səy göstərməmiş, əksinə dükan sahiblərinin məhsullarını xilas etməsinin qarşısını almışdır.[17][18][19] Ümumilikdə, 1578 mağaza və anbar məhv olmuşdur. Bunların əksəriyyəti ermənilərə və aysorlara məxsus idi.[20] Bu addım sülh dövrü üçün qəbuledilməz hesab olunmuşdu və Rəşid vəzifəsindən azad edilmişdir. Onun yerinə vali Həmid bəy Məmduhu vəzifəsindən azad etmişdir.[21]

Həmin dövrdə yaşamış siyasətçi Mustafa Akif Tüfəng yazmışdır ki, vali Hüseyn Cəlal bəy vəzifəsindən azad edilmiş və onun yerinə Adanadan olan Həmid bəy təyin olunmuşdu. Tüfəngə görə, Həmid bəyin dövründə ermənilər daha çox qorunma vəziyyətinə düşmüşdülər. Erməni fərariləri açıq-aşkar küçələrdə gəzməyə başlamışdılar. Hətta orduya yazılanlar fərar edirdilər. Tüfəng qeyd etmişdir ki, hökumət onları orduya qayıtmaq şərti ilə əfv etmişdi, lakin bu tədbir heç bir fayda verməmişdi. Onlar təqib olunmayan kimi damlara çıxmışdılar. Vəziyyət o həddə çatmışdı ki, xristian məhəllələri qala vəziyyəti almışdı. Küçələrdə asanlıqla hərəkət etmək üçün damlar üzərində pilləkən körpüləri qurulmuşdu. Onları təqib edən polis və jandarmalarla tez-tez toqquşmalar baş verirdi. Tüfəngə görə, 1914-cü ilin qışında qar yağmamışdı və bu havadan istifadə edən qeyri-müsəlman fərarilər damlardan enməmişdilər. Damlarda hətta qəhvəxanalar qurulmuşdu. Məhz bu səbəbdən "Dam alayı" təşkilatı sürətlə böyümüşdü. Ordulardan fərarilik edənlər bu qruplaşmaya qoşulurdular. Tüfəng bildirmişdir ki, 15-ci səfərbər ordu qış mövsümündə yağışlı bir havada Diyarbəkirə daxil olmuşdu. Bu səfərbər orduda müəyyən sayda yunan, erməni və digər xalqlarsan olan əsgərlər də vardı. Qoşunlar şəhərdəki bütün evləri, məscidləri və hətta bəzi şəxsi otaqları işğal etmişdilər.[22][23]

Üngörə görə, həm xristianlar, həm də müsəlmanlar çoxlu sayda ordudan fərarilik edirdilər, lakin Rəşid öz xatirələrində inqilabi fəaliyyətdə olduqlarını düşündüyü erməni fərarilərinin təhlükəsini vurğulamışdır.[24] Rəşid dövlət əleyhinə fəaliyyətdə günahkar və ya günahsız olan ermənilər arasında fərq qoymamışdı.[25]

Rəşid Diyarbəkirdən sonra Bəsrə valisi təyin edilmiş və 22 noyabr 1914-cü ildə Bəsrənin süqutundan sonra 24 noyabr 1914-cü ildə Bağdad valisi vəzifəsini icra edən, 10 yanvar 1915-ci ildə Mosul valisi və daha sonra 25 mart 1915-ci ildə yenidən Diyarbəkir valisi təyin edilmişdir.[4][26] Həmid bəyin yerinə əvvəlcə Bitlis valisi Mustafa bəy təyin edilməli idi. Mustafa bəy bu vəzifəyə fevralın sonlarında qəbul edilmişdi, lakin yerli İTC dairələrinin təzyiqi səbəbindən Mustafa bəyin təyinatı Rəşid bəyin xeyrinə ləğv edilmişdir.[27][28] Rəşid indiki İraq ərazisində tutduğu vəzifələrd dövründə bir neçə sui-qəsd təşkil etmiş, qayıtdıqdan sonra özü ilə birlikdə Diyarbəkirə gətirdiyi onlarla çərkəzdən ibarət silahlı qruplaşma yaratmışdır. Onlara Təşkilati Məxsusədə xidmət etmək üçün həbsxanadan azad edilmiş məhkumlar da da qoşulmuşdur.[28]

İkinci dövrü

1914-cü ildə Osmanlı imperiyası Məhvər dövlətləri tərəfində müharibəyə daxil olmuş və Rusiya ilə sərhəddə döyüşlər başlamışdır. 1915-ci ilin yazında ruslar Osmanlı ərazisinə irəliləmiş və ordularının Diyarbəkirə sürətli yürüşü tarixçi Uğur Üngörə görə Rəşidin ruslara qarşı "apokaliptik qorxusunu" təsdiqləmiş, bütün erməniləri Rusiya casusu kimi qəbul etməsinə səbəb olmuşdur. Müharibədən əvvəl müsəlman və xristian şəhər elitaları arasındakı iqtisadi və siyasi rəqabət də zorakılıqda mühüm rol oynamışdır.[29] Ümumiyyətlə, vilayətin ərazisi sənayeləşməmiş halda, sakinlərin əksəriyyəti isə fermerlər və ya maldarlar idi.[30] Vilayət etnik və dini cəhətdən rəngarəng idi. Osmanlı müsəlmanları şəhər ərazilərində üstünlük təşkil edirdi, Diyarbəkir ermənilərinin əksəriyyəti isə fermer idi və vilayətin şimalında cəmləşmiş 249 şəhər və kənddə yaşayırdı.[31][32][33]

Rəşid onları dəstəkləmək üçün müntəzəm qüvvələrin olmamasından və jandarmeriyaya verilən ehtiyat qüvvələrinin səviyyəsindən təəssüflənirdi. Xatirələrində tez-tez müsəlman əhalisinin bir tərəfdən müharibə qorxusu, digər tərəfdən isə erməni hücumları ilə yaşadığını və kiçik bir bəhanə ilə böyük iğtişaşların qaçılmaz olduğunu qeyd edirdi. Mehmed Rəşid memuarında Diyarbəkirdə baş tutan məsələnin aspektləri kimi təqdim etmişdir ki, ermənilər həmişə administratorların ətrafında mühüm mövqelər tutmuş və onlar vilayətin erməni əhalisini "Azadlıq günü gəlib çatdı! Özünüzü hazırlayın, lazım gələrsə, mal-qaralarınızı satın və silahlanın. Uğur qazandıqdan sonra müsəlmanların sərvəti, torpaqları və əmlakı bizim olacaq" fikirləri ilə təşviq etmişdi.[34]

Mehmed Rəşidin imperiyanın ermənilərinə qarşı xüsusilə güclü nifrəti Birinci Dünya müharibəsinin kulminasiya nöqtəsində, 25 mart 1915-ci ildə vali vəzifəsinə təyin olunduqdan sonra Diyarbəkir vilayətində erməni və aysorlara qarşı təşkil edilmiş kütləvi qətllərində özünü göstərmişdir. Rəşid yerli erməni əhalisinin Osmanlı dövlətinə qarşı sui-qəsd hazırladığına inanmış və buna uyğun olaraq "erməni məsələsinin həlli" planları qurmuşdur.[35] O, memuarında qeyd etmişdir ki:[36]

  Diyarbəkirə təyinatım müharibənin çox həssas dövrünə təsadüf etmişdir. Van və Bitlisin böyük hissələri düşmən [yəni, Rusiya] tərəfindən işğal olunmuşdu, qaçqınlar hər yerdə talan və qarət edirdilər. Vilayətin hüdudları daxilində və ya sərhəddində yezidi və nestorian üsyanları ciddi tədbirlər tələb edirdi. Ermənilərin həddini aşan, təcavüzkar və həyasızcasına davranışı hökumətin şərəfini ciddi şəkildə təhlükə altına alırdı.  

Sonrakı iki ay ərzində vilayətin erməni və aysor əhalisi onları məhv etmək məqsədi daşıyan kampaniyaya məruz qalmış, kütləvi qırğınlar və deportasiyalar vasitəsilə məhv edilmişdir.[37] O, "Erməni məsələsinin həlli" məqsədilə "Təhqiqat Komitəsi" yaratmışdır.[38][39][40][41] Venesuela zabiti və muzdlu Rafael de Noqales Mendesin 1915-ci ilin iyununda bölgəyə səfəri zamanı qeyd etdiyinə görə, Rəşid qısa müddət əvvəl Tələt Paşadan "Yandır, məhv et, öldür" məzmunlu üç sözlük teleqram almışdır. Bu, xristian əhaliyə qarşı təqiblərə rəsmi hökumət təsdiqi kimi qiymətləndirilmişdir.[42][43]

1 apreldə Rəşid Diyarbəkirdə fərariliyə qarşı genişmiqyaslı əməliyyata başlamış və bütün silahların təhvil verilməsini tələb etmişdir.[44] Ermənilərin yaşadığı qəzalarda icazəsiz axtarışlar təcavüz halları kimi "ifrat zorakı hadisələr" ilə müşayiət olunmuşdur.[45] Bu, daha sonra Diyarbəkir şəhəri boyunca erməni kişilərin özbaşına həbs olunmasına səbəb olmuşdur. İki həftə sonra 600-dən çox erməni sənətkarı və ziyalısı həbs edilmişdir. Silah anbarları haqqında məlumat əldə etmək üçün onlara işgəncə verilmişdir. Bununla kifayətlənməyən Rəşid mövcud 300 polis və jandarmeriya qüvvəsini tamamlamaq üçün Konstantinopoldan əlavə qüvvələr istəmişdir. Bu tələblər rədd edilmişdir və Rəşidi getdikcə radikal hərəkətlərə sövq etmişdir.[44] Axtarış və silahların müsadirə edilməsindən sonra təbliğat məqsədilə fotoşəkillər çəkilmişdir. Nəticədə əldə edilən şəkillər Rafael de Noqales tərəfindən "sadəcə ictimaiyyəti heyran etmək" məqsədi daşıyan akt kimi təsvir edilmişdir. Başqa bir halda, Qozandərədə deportasiya olunmuş ermənilər qətlə yetirilmiş, onlara çalma və müsəlman geyimləri geyindirilmildir.[46]

Rəşidin 800 aysor uşağını bir binaya bağlayaraq diri-diri yandırdığı bildirilmişdir.[47] Rəşid bəyin valiliyi dövründə Diyarbəkirdə erməni icmasının dini və ictimai liderləri hədəfə alınmış, onların bir hissəsi həbs edilmiş və ağır rəftara məruz qalmışdır. Eyni zamanda, onun təşəbbüsü ilə yerli silahlı dəstələri formalaşdırılmış, bu dəstələr bəzi mənbələrdə "qəssab taboru" kimi adlandırılmışdır.[48] 6 apreldə Tələt Paşanın əmrindən sonra Rəşid Diyarbəkirin mötədil meri vəzifəsini radikal Pirinççizadə Sidqi ilə əvəz etmişdir.[49] Bir çox yerli kaymakamlar və mütəsərriflər Rəşidin əmrlərinə tabe olmaqdan imtina etmiş, 1915-ci ilin may və iyun aylarında vəzifələrindən azad olunmuşdular.[50] Licə və Sabit qəzalarının valiləri Nəsimi bəy və Sabit bəy qətllərə qarşı çıxdıqları üçün Rəşidin birbaşa əmri ilə sui-qəsdə məruz qalaraq öldürülmüşdür.[51] Nəticədə, Rəşid şəhər meriyasının bütün əsas vəzifələrinə İTC-yə sadiq nümayəndələri təyin etmişdir.[49]

Rəşidin Diyarbəkir valisi olduğu dövrdə 144,000 ilə 157,000 arasında erməni, aysor və digər xristian,[52] yəni vilayətin xristian əhalisinin 87–95 faizi qətlə yetirilmiş və ya deportasiya olunmuşdur.[53] Üngörə görə, "Diyarbəkirin bütün xristian icmaları soyqırımından eyni dərəcədə zərər çəkmişdir, lakin ermənilər adətən dərhal məhv edilmək üçün xüsusilə seçilirdilər".[54]

Sonradan İttihad və Tərəqqi Komitəsinin baş katibi Mithat Şükrü Bleda tərəfindən həkim olduğu halda bu qədər insanı ölümə necə göndərə bildiyi soruşulduqda Rəşid belə cavab vermişdir:[55][56][57]

  Həkim olmağım milliyyətimi unutduracaq qədər təsir göstərə bilməz! Rəşid həkimdir, lakin o, türk olaraq anadan olmuşdur [...] Ya ermənilər türkləri məhv edəcəkdi, ya da türklər erməniləri. Bu dilemma qarşılaşdıqda tərəddüd etmədim. Türklüyüm peşəkarlığımdan üstün gəldi. Bizim məhv edilməyimiz əvəzinə onları məhv edəcəyimizi hesabladım [...] Həkim olaraq necə qətl törədə bildiyim sualına isə belə cavab verə bilərəm: ermənilər bu ölkənin bədənində təhlükəli mikroblara çevrilmişdilər. Bəs həkimin mikrobları öldürməsi onun vəzifəsi deyilmi?  

Bleda tərəfindən tarixin onu necə xatırlayacağı soruşulduqda Rəşid sadəcə olaraq "Digər millətlər haqqımda istədikləri tarixi yazsınlar, mənə vecimə deyil" cavabını vermişdir.[58]

Son illəri

Rəşidin ermənilərdən müsadirə etdiyi zinət əşyalarının və əmlakın böyük hissəsi nəzəri olaraq mərkəzi hökumətin xəzinəsinə göndərilməli idi. Tələt Paşanın bu qiymətli əşyalara görə narahatlığı Rəşidin yeyinti ittihamı ilə araşdırılmasına səbəb olmuş və araşdırma nəticəsində onun qətllər hesabına şəxsi sərvət topladığı müəyyən edilmişdir. Həkim Hyasint Farcaliyan şahidlik etmişdir ki, "Mən özüm Rəşid bəyin Konstantinopola gedən qatarda Hələbə gəldiyini gördüm. Onunla birlikdə 43 qutu zinət əşyası və iki sandıq qiymətli daşlar var idi".[59] O, 1916-cı ilin martından 1917-ci ilədək Ankara vilayətinə köçürülmüş və orada vali vəzifəsini icra etmişdir.[60] Bu dövrdə qətlə yetirilmiş ermənilərdən oğurlanmış pullarla Boğaziçidə bir malikanə satın almışdır. Tələt Paşa bunu öyrəndikdən sonra Rəşidi vəzifəsindən kənarlaşdırmışdır.[61] Süleyman Nazif bu barədə belə şərh vermişdir: "Tələt Paşa Rəşidi oğru kimi vəzifədən kənarlaşdırdı, lakin qatil kimi ona pərəstiş edirdi".[62]

Bundan sonra Rəşid Konstantinopola qayıtmış və ətir idxalı ilə məşğul olaraq biznes fəaliyyətinə başlamışdır.[63] 5 noyabr 1918-ci ildə, Osmanlı imperiyasının Antanta dövlətləri qarşısında təslim olmasından az bir həftə sonra Rəşid həbs edilmiş və Konstantinopolda yerləşən Bəkirağa həbsxanasına göndərilmişdir. Onun qətliamlardakı rolu Konstantinopol mətbuatında ifşa olunmuş, lakin o, bu əməlləri inkar etmiş və heç vaxt cinayət törətmədiyini bildirmişdir. Rəşid 1919-cu ilin yanvarında həbsxanadan qaçmağa nail olmuş, lakin hökumət orqanları tərəfindən sıxışdırıldıqdan sonra öz başından atəş açaraq intihar etmişdir.[64] Bu hadisə hökumətin müharibə cinayətkarlarını məhkum etmə vəzifəsini ciddi qəbul etmədiyi təəssüratı yaradaraq qalmaqal doğurmuşdur. Azadlıq və Razılaşma Partiyasının tərəfdarları tərəfindən Babıaliyə doğru böyük etiraz yürüşü təşkil edilmişdir.[65]

İrsi

Diyarbəkirdə xristian icmalarının məhvinə dair rolu olmasına baxmayaraq, Rəşid yeni qurulmuş Türkiyə Respublikası hakimiyyəti tərəfindən qəbul olunmuşdur. Ankarada onun şərəfinə bir bulvar adına salınmışdır.[66] İqtisadiyyat Nazirliyi onun həyat yoldaşı Məzlumə Xanımın qayğısına qalınmasını təmin etmiş və 1928-ci ildə deportasiya olunmuş ermənilərə məxsus dükanları onun dolanışığına kömək məqsədilə vermişdir. Rəşidin ailəsinə həmçinin, iki ev verilmiş, 1930-cu ildə prezident Mustafa Kamal və nazirlər kabinetinin digər üzvləri tərəfindən imzalanmış qərara əsasən əlavə erməni əmlakları ayrılmışdır.[67] Qəbul edilən qərar nəticəsində Türkiyə Böyük Millət Məclisi Mehmed Rəşidin ailəsinə Krımın sonuncu xanı Şahin Gərayın şərəfinə Şahingiray soyadını vermişdir.[4][68]

Tarixçilər və jurnalistlər Mehmed Rəşidi Diyarbəkirdə xristian əhaliyə qarşı həyata keçirilmiş zorakılıqlarla əlaqəli olaraq, onu "Diyarbəkir qəssabı" və ya "Diyarbəkir cəlladı" kimi adlandırır.[66][69][70] Dövrün bütün müşahidəçilər bu qətliamlara görə məsuliyyəti birbaşa Rəşidə aid edirdilər.[27] 1915-ci ilin aprel ayından iyun ayının sonuna qədər Osmanlı ermənilərinin təqib edilməsi üçün mərkəzi hakimiyyət tərəfindən heç bir əmr verilməmişdi, lakin bu dövrdə bütün tədbirlər Rəşidin səlahiyyəti ilə həyata keçirildi.[71] Üngör bildirmişdir ki, Diyarbəkirdə "döyüşçülərin iştirak etdiyi qətliamların əksəriyyəti birbaşa Rəşid tərəfindən əmr edilmişdir".[54] Mosulun keçmiş valisi Süleyman Nazif də müqavilədən sonra sözügedən qətliamlar barədə şahid ifadəsi vermişdir. O, öz ifadəsində bildirmişdir ki, "Diyarbəkirdə baş tutmuş fəlakətli deportasiyalar və qətllər Rəşidin əsəridir. Məsuliyyət tamamilə ona aiddir. O, qətlləri həyata keçirmək üçün kənardan adamlar cəlb etmişdir. Müsəlman kişiləri və qadınları qorxutmaq məqsədilə kaymakamları öldürtmüş və onların cəsədlərini ictimaiyyətə nümayiş etdirmişdir".[72]

Buna baxmayaraq, Rəşid Rafael de Noqales ilə söhbəti zamanı vali olduğu vilayətdə yaşamış xristianların sistemli qətliamlarına görə hüquqi və ya mənəvi məsuliyyət daşımadığını, sadəcə Daxili İşlər naziri Tələt Paşanın əmrlərinə əməl etdiyini bildirmişdir. De Noqalesə görə, "Tələt Paşa qətliamı dairəvi teleqramla əmr etmişdir". O bilmişdir ki, sözügedən teleqramda cəmi üç söz var idi: "Yandır, dağıt, öldür". Noqales qeyd etmişdir ki, "bu dəhşətli ifadənin həqiqiliyi müqavilədən sonra Konstantinopol mətbuatı tərəfindən təsdiqlənmişdir. Qətliamlar və deportasiyaları araşdıran Osmanlı komissiyası İttihad və Tərəqqi Komitəsinin sənədləri arasında müvafiq teleqramı aşkar etmişdir".[42]

Tarixçi Hans-Lukas Kizerə görə, ən ağır cinayətkarlardan biri olmasına baxmayaraq, Rəşid rəsmi türk milliyyətçi diskursunda "vətənpərvər və şəhid" kimi qəbul olunmuşdur.[73]

Əsərləri

  • İnkılap Niçin ve Nasıl Oldu? (1909)
  • Sebat (1919)

Mənbə

İstinadlar

  1. ↑ 1 2 3 Deutsche Nationalbibliothek Record #1047809648 // Gemeinsame Normdatei (alm.). 2012—2016.
  2. ↑ 1 2 Üngör, 2005. səh. 39
  3. ↑ Mehmetefendioğlu, 1992. səh. 16
  4. ↑ 1 2 3 4 Balkan, Ramazan. "Diyarbakır Valisi Doktor Reşit Bey'in İntiharı". Kocatepe Gazetesi. 2 dekabr 2013. 11 iyun 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  5. ↑ Kieser, 2011. səh. 126
  6. ↑ Howard, 2017. səh. 305
  7. ↑ Kieser, 2007. səh. 181
  8. ↑ Kieser, 2007. səh. 192
  9. ↑ Kieser, 2007. səh. 193
  10. ↑ Kieser, 2007. səh. 195
  11. ↑ 1 2 Kieser, 2011. səh. 132–135
  12. ↑ Akçam, 2012. səh. 94–95
  13. ↑ Bjørnlund, 2008. səh. 51
  14. ↑ Gaunt, 2006. səh. 155–156
  15. ↑ Kieser, 2007. səh. 200
  16. ↑ Kévorkian, 2011. səh. 355–356
  17. ↑ Kévorkian, 2011. səh. 356–357
  18. ↑ Üngör, 2005. səh. 50
  19. ↑ Gaunt, 2006. səh. 155, 295
  20. ↑ Gaunt, 2006. səh. 295
  21. ↑ Kévorkian, 2011. səh. 357
  22. ↑ Yıldırım, 1990. səh. 57
  23. ↑ Karaca, 2001. səh. 88–94
  24. ↑ Üngör, 2011. səh. 62–63
  25. ↑ Üngör, 2011. səh. 67
  26. ↑ Bilgi, 1997. səh. 7–44
  27. ↑ 1 2 Gaunt, 2006. səh. 155
  28. ↑ 1 2 Üngör, 2011. səh. 61
  29. ↑ Üngör, 2011. səh. 106
  30. ↑ Üngör, 2011. səh. 8–9
  31. ↑ Kévorkian, 2011. səh. 355
  32. ↑ Üngör, 2011. səh. 12–13
  33. ↑ Gaunt, 2015. səh. 161
  34. ↑ Beysanoğlu, 1990. səh. 763–764
  35. ↑ Üngör, 2011. səh. 63–64
  36. ↑ Üngör, 2011. səh. 63
  37. ↑ Üngör, 2011. səh. 55–106
  38. ↑ Sarınay, 2001a. səh. 375–377
  39. ↑ Sarınay, 2001b. səh. 1053–1054
  40. ↑ Binark, 1994. səh. 97, 402
  41. ↑ Üngör, 2012. səh. 279
  42. ↑ 1 2 de Nogales, 2003. səh. 147
  43. ↑ Üngör, 2011. səh. 72–73
  44. ↑ 1 2 Üngör, 2011. səh. 65
  45. ↑ Kévorkian, 2011. səh. 360
  46. ↑ Kévorkian, 2011. səh. 364
  47. ↑ Üngör, 2005. səh. 74
  48. ↑ Korucu, Serdar. "Türkiye'nin "Şehit-i Milli"si "Diyarbakır Kasabı": Vali Reşid Bey". Bianet (türk). 25 noyabr 2017.
  49. ↑ 1 2 Üngör, 2005. səh. 64
  50. ↑ Kévorkian, 2011. səh. 379
  51. ↑ Kieser, 2011. səh. 142
  52. ↑ Üngör, 2011. səh. 61–83, 88, 98, 106
  53. ↑ Üngör, 2011. səh. 85
  54. ↑ 1 2 Üngör, 2011. səh. 99
  55. ↑ Gaunt, 2006. səh. 359
  56. ↑ Güngör, 1953. səh. 2444–2445
  57. ↑ Kiyak, Mely. "Die fehlenden Armenier von Diyarbakir". Zeit Online (alman). 9 avqust 2013.
  58. ↑ Üngör, Polatel, 2011. səh. 151
  59. ↑ Üngör, Polatel, 2011. səh. 147
  60. ↑ Kieser, 2007. səh. 211
  61. ↑ Akçam, 2012. səh. 211–212
  62. ↑ Akçam, 2008. səh. 111–145
  63. ↑ Kieser, 2007. səh. 182
  64. ↑ Üngör, 2011. səh. 62
  65. ↑ Akçam, 2006. səh. 248
  66. ↑ 1 2 Anderson, 2011. səh. 459
  67. ↑ Üngör, Polatel, 2011. səh. 155–156
  68. ↑ Bilgi, 1994. səh. 42–43, 52
  69. ↑ Farschid, 2006. səh. 52
  70. ↑ Dağlıoğlu, Emre Can. "Diyarbekir celladı Doktor Reşid" (türk). Agos. 10 aprel 2015.
  71. ↑ Gaunt, 2006. səh. 158
  72. ↑ Hovannisian, 2006. səh. 341
  73. ↑ Kieser, 2019. səh. 562–570

Ədəbiyyat

  • Akçam, Taner. The Young Turks' Crime Against Humanity: The Armenian Genocide and Ethnic Cleansing in the Ottoman Empire (ingilis). Princeton: Princeton University Press. 2012. ISBN 978-0-6911-5333-9.
  • Akçam, Taner. "Guenter Lewy's The Armenian Massacres in Ottoman Turkey". Genocide Studies and Prevention (ingilis). 3 (1). 2008: 111–145. doi:10.1353/gsp.2011.0087.
  • Akçam, Taner. A Shameful Act (ingilis). New York: Picador. 2006. ISBN 978-0-8050-8665-2.
  • Bjørnlund, Matthias. "The 1914 cleansing of Aegean Greeks as a case of violent Turkification". Journal of Genocide Research. 10 (1). 2008: 41–58. doi:10.1080/14623520701850286.
  • Gaunt, David. Death's End, 1915: The General Massacres of Christians in Diarbekir // Richard G. Hovannisian (redaktor). Armenian Tigranakert/Diarbekir and Edessa/Urfa. UCLA Armenian History and Culture Series: Historic Armenian Cities and Provinces, 6 (ingilis). Costa Mesa, California: Mazda Publishers. 2006. ISBN 1-56859-153-5.
  • Gaunt, David. "The Complexity of the Assyrian Genocide". Genocide Studies International (ingilis). 9 (1). 2015: 83–103. doi:10.3138/gsi.9.1.05. ISSN 2291-1847.
  • Kévorkian, Raymond. The Armenian Genocide: A Complete History (ingilis). Bloomsbury Publishing. 2011. ISBN 978-0-85771-930-0.
  • Anderson, Perry. The New Old World (ingilis). London: Verso. 2011. ISBN 9781844677214.
  • Howard, Douglas A. A History of the Ottoman Empire (ingilis). Cambridge University Press. 2017. ISBN 978-1108107471.
  • Kieser, Hans-Lukas. A Quest for Belonging (ingilis). Istanbul: ISIS Press. 2007. ISBN 9789754283457.
  • Kieser, Hans-Lukas. From 'Patriotism' to Mass Murder: Dr. Mehmed Reşid (1873-1919) // A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire (ingilis). Oxford University Press. 2011. ISBN 978-0-19-979276-4.
  • Kieser, Hans-Lukas. "Narrating Talaat, Unlocking Turkey's Foundation: Talaat Pasha Father of Modern Turkey, Architect of Genocide, by Hans-Lukas Kieser, Princeton, Princeton University Press, 2018, 552 pp., USD$39.95 (hardcover), ISBN 9780691157627". Journal of Genocide Research (ingilis). 21 (4). 2019: 562–570. doi:10.1080/14623528.2019.1613835.
  • Farschid, Olaf, redaktorThe First World War As Remembered in the Countries of the Eastern Mediterranean (ingilis). Würzburg: Ergon-Verl. 2006. ISBN 3899135148.
  • De Nogales, Rafael. Four Years Beneath the Crescent (ingilis). London: Sterndale Classics. 2003. ISBN 9781903656198.
  • Üngör, Uğur. CUP Rule in Diyarbekir Province, 1913-1923 (PDF) (ingilis). University of Amsterdam, Master's Thesis. 2005. 21 mart 2012 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
  • Üngör, Uğur. The Making of Modern Turkey: Nation and State in Eastern Anatolia, 1913-1950 (ingilis). Oxford: Oxford University Press. 2011. ISBN 978-0-19-960360-2.
  • Üngör, Uğur; Polatel, Mehmet. Confiscation and Destruction: The Young Turk Seizure of Armenian Property (ingilis). London: Bloomsbury Publishing. 2011. ISBN 9781441135780.
  • Mehmetefendioğlu, Ahmet. Dr. Reşid Bey'in Hatıraları: Sürgünden İntihara (türk). Ankara: Altınordu Yayınları. Ocak 1992. ISBN 9786257610605.
  • Bilgi, Nejdet. Dr. Mehmed Reşid Şahingiray’ın Hayatı ve Hatıraları – İttihad ve Terakki Dönemi ve Ermeni Meselesi (türk). İzmir: Akademi Kitabevi. 1997. ISBN 9757395587.
  • Şahingiray, Mehmed Reşid. Bilgi, Nejdet (redaktor). İnkılâb Niçin ve Nasıl Oldu (türk). Akademi Kitabevi. 1994. ISBN 975-7395-23-4.
  • Beysanoğlu, Şevket. Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi. 2. cilt: Akkoyunlular'dan Cumhuriyete kadar. Ankara: Diyarbakır Belediyesi yayınları. 1990.
  • Yıldırım, Hüsamettin. Rus — Türk — Ermeni Münasebetleri (1914 −1918) (türk). Ankara: Kök Yayınları. 1990. ISBN 9757721042.
  • Karaca, Ali. Tehcire Giden Yolda Ermeni Meselesi'ne Bir Çözüm Projesi ve Reform Müfettişliği (1878–1915) // Afyoncu, Erhan (redaktor). Ermeni Meselesi Üzerine Araştırmalar (türk). İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları. 2001. ISBN 975-6596-00-7.
  • Sarınay, Yusuf, redaktorErmeniler Tarafından Yapılan Katliamın Belgeleri (türk). 1914–1919, I. Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. 2001. ISBN 975-19-2656-4.
  • Sarınay, Yusuf, redaktorErmeniler Tarafından Yapılan Katliamın Belgeleri (türk). 1919–1921, II. Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. 2001. ISBN 975-19-2657-2.
  • Binark, İsmet, redaktorOsmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915–1920) (türk). Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. 1994.
  • Üngör, Uğur Ümit. Jorngerden, Joost; Verheij, Jelle (redaktorlar ). Social Relations in Ottoman Diyarbekir, 1870-1915. Brill. 2012. 279. ISBN 9789004225183.
  • Güngör, Salâhattin. "Bir Canlı Tarih Konuşuyor". Resimli Tarih Mecmuası (türk). 4 (43). iyul 1953.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Mehmed_Rəşid&oldid=8417197"
Informasiya Melumat Axtar