Mehdi Hüseynzadə

Mehdi Hənifə oğlu Hüseynzadə 22 dekabr 1918-ci il tarixdə Bakının Novxanı kəndində anadan olmuşdur. Atası Hənifə Hüseynov (1881–1922) Hümmət təşkilatının üzvü olub, Azərbaycanda Sovet rejiminin qurulması üçün çalışan fəal döyüşçülərdən idi. Daha sonra, o, Azərbaycanın Polis rəisi olmuş, ölkə ərazisində quldurluğa qarşı mübarizə aparmış.^[4] Həyatının sonlarına yaxın Bakı Sovetinin inzibati şöbəsinin müdiri olmuşdur. Erkən yaşda atasını itirən Mehdi əvvəl anası, sonra isə bibisi tərəfindən böyüdülmüşdür.^[5]

Mehdi Hüseynzadə 1925-ci ildə yazıçı Süleyman Sani Axundovun direktoru olduğu və sonradan 19 nömrəli Orta Məktəb adlanan 77 nömrəli natamam (7 illik) orta məktəbə daxil oldu. Mehdinin ilk müəllimi bəstəkar Səid Rüstəmov idi. 1932-ci ildə o, orta məktəbi bitirərək Bakı Rəssamlıq Məktəbinə daxil olmuşdur. Mehdi Hüseynzadə bu məktəbdə Kazım Kazımzadə, Əsgər Abbasov, Əli Zeynalov, Mürsəl Nəcəfov ilə birlikdə oxumuşdur. 1936-cı ildə buranı bitirmişdir. Onun diplom işinin mövzusu Qırmızı Ordu əsgərlərinin həyatı barədə idi və o, bu rəsmini "Qırmızı Ordu əsgərləri düşərgələrdə" adlandırmışdı. Məktəbi bitirdikdən sonra Mehdi Suraxanı qəsəbəsində ibtidai məktəblərdən birinə müəllim kimi göndərildi. O, burada bir neçə ay işlədi. Bununla yanaşı, o, Abbas Səhhət adına kitabxanada oxu zalının rəhbəri kimi də işləyirdi.^[6]

Daha sonra, Mehdi İncəsənət Akademiyasına qəbul olunmaq üçün Leninqrad şəhərinə getdi. Leninqrad İncəsənət Akademiyasına daxil ola bilmədikdən sonra o, Bakıya qayıdır və burada Məşədi Əzizbəyov adına kitabxanada iş tapır. Bir ildən sonra o, İncəsənət Akademiyasına qəbul olmaq niyyəti ilə yenidən Leninqrad şəhərinə gedir, lakin bu dəfə də ora qəbul ola bilmir^[7] və Leninqrad Xarici İnstitutunda Fransız dili fakültəsinə daxil olur.^[8] 1940-cı ildə V. İ. Lenin adına Azərbaycan Pedoqoji İnstitutunun Dil və ədəbiyyat fakültəsinin ikinci kursuna köçürülür. Onun bu instituta keçməsinin səbəbi poeziyaya və ədəbiyyata olan dərin sevgisindən irəli gəlirdi.^[6]

1941-ci ilin 22 iyun tarixində Almaniya müharibə elan etmədən SSRİ-yə hücum etdi. Mehdi Hüseynzadənin ailəsi müharibə elanından Şüvəlandakı bağlarında xəbər tutdu. Kiçik bacısı Hürriyət xanım Əzizbəyovanın xatirələrində deyilir ki, bibisi qardaşı oğlunu bağda qalmağa inandırmağa çalışırdı. Mehdi isə onun çiyinlərini qucaqlayaraq dedi:

"Mən bağda qala bilmərəm. Birdən, mənə hərbi komissarlıqdan çağırış gələr və mən isə evdə olmaram. Mən Komsomol üzvüyəm. Mənim vəzifəm Vətəni müdafiə etməkdir."

Bundan sonra, o, hərbi çağırışı gözləmək üçün şəhərə gedir. Artıq 9 avqust tarixində vətənsevər Mehdi Hüseynzadə hərbi xidmətə gedir. Qırmızı Ordu sıralarında olarkən K(b)P-ə qoşulur.^[6]

Tiflis hərbi-piyada məktəbini bitirdikdən sonra 1942-ci ildə Mehdi Hüseynzadəni cəhbəyə göndərdilər. Bu dövrdə şiddətli döyüşlər gedirdi. Minaatanlar taqımının komandiri vəzifəsində o, Stalinqrad döyüşündə^[9] iştirak etmişdir. Stalinqraddan kiçik bacısına yazdığı son məktubda deyilirdi:

1942-ci ilin avqustunda Kalaç şəhəri ətrafındakı qanlı vuruşmaların birində ağır yaralanaraq alman əsgərlərinə əsir düşdü.^[11] Orada o, Cavad Həkimli və digərləri ilə bərabər Azərbaycan legionuna salındı.^[12]. 1943-cü ilin ortalarında almanlar Ştrans (Almaniya) hərbi düşərgəsindən Yuqoslaviyanın, Triestin və İtaliyanın ərazisinə böyük miqdarda hərbi əsirlər, o cümlədən azərbaycanlılar gətirdilər. Hələ Almaniyada olarkən, Sovet hərbi əsirləri gizli antifaşist təşkilatı yaratmışdılar. Onların İtaliya və Yuqoslaviya partizanları ilə əlaqəsi var idi. Mehdi Hüseynzadə bu təşkilatın fəal üzvlərindən biri idi. 1943-cü ildə azərbaycanlı əsirlərin düşərgəsinin Şimali İtaliyada Udinə yaxın bir yerdə yerləşdiyi zaman o, alman komandanlığının ştabından "Harribaldçılar" partizan dəstəsinə qəfil hücum planını əldə etməyə müyəssər oldu. Partizanlar ilə gedib çıxmağı bacaran antifaşistlər (Rəşid Kərimov və Həsən Cabbarov) bu haqda onlara məlumat verdilər və partizanlara hücum edən polk Tolmin-Kobarid ətrafında böyük itkilər verərək geri çəkilməyə məcbur oldu. Antifaşistlərin özü isə nasistlər tərəfindən ələ keçirildi və öldürüldü.^[13]

1944-cü ilin əvvəlində Mehdi Hüseynzadə bir qrup yoldaşları ilə İtaliyadakı düşərgədən qaçdı və Yuqoslaviya Xalq Azadlıq Ordusunun Sloven Sahilyanı 9-cu korpusunda fəaliyyət göstərən partizanlara qoşuldu.^[9] Burada azərbaycanlılardan ibarət İvan Qradnik adına üçüncü Sloveniya xalq-azadlıq briqadası dördüncü batalyonunun rus rotası yaradıldı.^[14] Rotanın komandiri Cavad Həkimli, komissarı Mehdi Hüseynzadə oldu.^[15][16] Rota Aydovşçina şəhərindən şimal istiqamətində Angel dağı ətəyində yerləşən Otliça kəndində məskən salmışdı.^[17] Bu zamandan başlayaraq, Mehdi Hüseynzadə ərazidəki partizan hərəkatının "Mixaylo" ləqəbli fəal iştirakçısı olur. Sloveniya partizanı, hərbi tarixçi Stanko Petelin onu bütün doqquzuncu korpusdakı "Ən yaxşı diversantlardan biri" adlandırır.^[18] Partizan Məhər Məmmədov öz xatirələrində yazırdı:

Bu, 1944-cü ilin əvvəlində olmuşdu. Almanlar, yerli əhali və əsirlər o zaman bizə o qədər yaxşı tanış olmayan Mixaylo adını tez-tez çəkirdilər. O zaman bu, bizim üçün sirr idi. Amma tezliklə hər şey aydınlaşdı. Biz Mixaylo ilə əl-ələ faşistlərlə mübarizə aparmaq şərəfinə nail olduq.^[19]

Yanvar ayının ortalarında Mixaylo öz döyüşçüləri ilə əhəmiyyətli topoqrafik xəritələri ələ keçirdilər. Növbəti ayda Mehdi Hüseynzadə alman zabiti formasında alman kazarmalarına daxil oldu, yanğınsöndürənlərə mina döşəyib mərkəzi binanı partlatdı.^[20]

Aprel ayının 2-də Mehdi Hüseynzadə Mirdaməd Seyidov ilə birgə Triest şəhəri yaxınlığında yerləşən Opçine (sloven. Opčine) yaşayış məntəqəsindəki kinoteatr binasını kinoseans zamanı partlatdı.^[21] Onlar kinoteatr zalına girərək gözə çarpmadan kürsünün altına mina quraşdırıb binanı tərk etdilər. Partlayış nəticəsində 80 nəfər öldü, 60 nəfər ağır, eyni zamanda 200 alman əsgəri yüngül yaralandı. Onlardan 40 nəfəri hərbi hospitalda aldıqları yaralardan öldü.^[19] Mixaylo aprel ayının 22-də ikinci böyük diversiyanı həyata keçirir. Bia Qeqa küçəsində "Əsgər evi" olan alman restoranının binası partladılır. Mehdi Hüseynzadə və Mirdaməd Seyidov alman əsgərlərinə məxsus hərbi geyimdə olduqları halda restorana girib əvvəlcədən detonatorların ampulalarını əzdilər. Onlar stol arxasında iki yer tutaraq stolun altında partlayıcı çantanı qoyub zaldan talon almaq adı altında çıxaraq oradan da küçəyə çıxdılar. Alman barı havaya uçduqdan sonra hitlerçilər iki sutka ərzində dağıntıların altından ölüləri və yaralıları çıxarırdılar.^[22] İtalyan faşist qəzeti olan "İl Pikkolo"-nun 23 aprel tarixində dərc etdiyi məqalədə deyilirdi:

^[23]"Partlayışı törətməkdə təqsirləndirilən və elə bu binada yerləşən bərbərxanadakı insanlar gestapoçular tərəfindən tutularaq edam edildi.^[22]

Yenə Triest şəhərində Mixaylo "İl Pikkolo" qəzetinin redaksiyasını və tipoqrafiyasını partlatdı. Bir müddət keçəndən sonra Mehdi öz yoldaşı Əli Tağıyev^{[К 1]} və antifaşist Hans Fris ilə daha bir diversiya törətdilər: 24 vaqondan ibarət alman əmlak qatarının keçdiyi Postoyna dəmiryolu stansiyası yaxınlığındakı körpünü partlatdılar.^[25]

Partizan qərargahının qərarına əsasən, Mixaylo və M. Seyidov gestapo mayoru N. Kertneri edam etdilər.^[26] Yayın sonunda diviziya rəhbərliyinin tapşırığı ilə Mehdi Hüseynzadə və Əkbər Ağayev ilə birgə partizan taqımının başında geri çəkilən alman hissələrinə qarşı əməliyyat apardı. Döyüşdə çoxlu alman əsgər və zabiti həlak oldu, düşmənin ondan çox yük maşını məhv edildi.^[26]

Sentyabr ayında Mehdi Hüseynzadə alman texniki xidmət zabiti formasında düşmən aerodromuna daxil oldu və gecikdirilmiş təsirə malik minanın köməyi ilə 2 təyyarə və 25 avtomaşın partlatdı. Həmin ay Mixaylo daha bir diversiya həyata keçirdi. O, alman zabiti formasında motosikl ilə silahsız təlim marşında olan faşist rotasına yaxınlaşdı və avtomat ilə iyirmidən artıq düşmən əsgərini güllələyib bir anda yoxa çıxdı.^[26] Mixaylo Qoriça şəhərində hərbi silah-sursat ilə dolu alman maşınını qaçırmağa müvəffəq oldu. O, Opçine şəhərində yüksəkgərginlikli elektrik stansiyasının transformatorunu partlatdı.

Oktyabr ayında Mixaylonun komandanlığı altında partizanlar yerli həbsxanaya hücum etdilər. Vermaxt zabiti formasını geyinmiş Mehdi Hüseynzadə alman əsgəri formasında olan iki partizan ilə birgə hərbi əsirlərin əhatəsində alman həbsxanasının darvazasına yaxınlaşdılar və keşikçidən qapını açmağı tələb etdilər. Həbsxananın ərazisinə daxil olan kimi Mehdi Hüseynzadə və yoldaşları keşikçilərin silahını aldılar və bütün kameraların qapısını açıb^[25] 700 hərbi əsiri, o cümlədən 147 sovet hərbçisini azad etdilər.^[9] Həbsxana rəisi də tutularaq partizan qərargahına gətirildi.^[20] Növbəti gün faşist radiosu xəbər verdi ki, güya həbsxanaya üç minlik partizan diviziyası hücum edib. Bundan əlavə, aksiyaların biri zamanı Mixaylo banka girərək bir milyon italyan pulu götümüş və partizan qərargahına təhvil vermişdi.^[2]

Mehdi Hüseynzadə uzaq Adriatikdə döyüşərkən, öz vətənini xatırlamaqdan yorulmurdu. Öz şeirlərindən birində vətənini xüsusi istiqanlılıq ilə yad edirdi:

Kaş ki, mən bir sarı yarpaq olaydım,
Sabahın yelləri alaydı məni;
Aşaraq o qarlı, uca dağları,
Vətən torpağına salaydı məni…^[27]

Onun 1943-cü ildə vətəndən uzaqda yazdığı bir bəndlik şeir vətəninə olan məhəbbətini xarakterizə edir:

Süd verib qoynunda bəslədin məni,
Mən sənin gözündə qurbanam, Vətən!
Qoymaram incidə yad ellər səni,
Bil ki, etibarlı oğlunam, Vətən!^[28]

Yuqoslaviya xalq-azadlıq ordusunun 9-cu korpusunun tapşırığı ilə Mixaylo 31-ci diviziyanın qərargahı nəzdində diversiya-kəşfiyyat qrupu yaratdı və ona başçılıq etdi.^[9] Cavad Həkimlinin xatirələrində deyilir: "Mehdi elə qorxu yaratmışdı ki, almanlar şəhərə tək çıxmaqdan qorxurdular və onlara elə gəlirdi ki, Mixaylo nəhəng bir dəstənin adıdır və ona pəhləvan rəhbərlik edir". Almanlar onun başına 400 min mükafat təyin etmələrinə baxmayaraq, Mehdi Hüseynzadə ələ keçməz olaraq qalırdı.^[29] Yuqoslaviyada tapılan sənədlərin birində deyilirdi: "Hesab etmək olar ki, onun fəaliyyəti zamanı minə yaxın alman öldürülmüşdü və bunların içində, əsasən zabitlər idi. Faşistlər necə olursa-olsun, onun başını əldə etmək istəyirdilər."^[30] Cavad Həkimlinin xatirələrinə görə, gestapo mayoru Şultsun dəstəsi bir dəfə Sejanda kəndli formasında olan Mixaylonu tutmuşdu. Mehdi Hüseynzadə özünü rəssam kimi qələmə verdi və özünü elə təbii apardı ki, heç kim onun kim olduğunu başa düşmədi. Sonda 15 gün sonra almanların partizanları axtarmağa getməyindən istifadə edərək keçikçi alman yefreytorunu öldürüb tüfəngi ələ keçirib kazarmanı dağıdıb qaçmışdı.

Almaniyaya göndərilən Mehdi Berlində üçaylıq tərcüməçi kurslarında iştirak etmiş və alman dilini öyrənmişdir. 1943-cü ilin sonlarında Mehdi Hüseynzadə bir dəstə azərbaycanlı əsir ilə faşist əsarətindən qaçaraq Yuqoslaviya və İtaliya partizanlarına qoşuldu. Mehdi Qradnik adına 31-ci diviziyanın 9-cu qarışıq italyan-yuqoslav körpüsü qərargahının xüsusi təxribat-kəşfiyyat dəstəsini yaratmışdı. Mehdi Hüseynzadə hitlerçi zabit forması və yoxsul kəndli libasında Adriatik sahilində şəhər və kəndləri sərbəst gəzir, partizanlara lazım olan kəşfiyyat xəbərlərini toplayırdı. Bundan bir az sonra Mixaylonun rəhbərlik etdiyi dəstə Triest şəhərində alman hərbi xidmətçilərinin aşxanasını partlatmışdı ki, bunun nəticəsində də yüzdən çox alman zabiti ölmüş və yaralanmışdı. Mixaylo faşistlərə xidmət edən "Il Pikkolo" qəzeti redaksiyasını və mətbəəsini, Qaritsa yaxınlığında faşistlərin 200 ton benzin ilə dolu anbarını partlatmış, Qaritsa şəhərində faşist bankını talayaraq partizan dəstəsinə bir milyon manat pul gətirmişdir.^{[mənbə göstərilməlidir]}

Mehdi Hüseynzadə 1944-cü ilin 2 noyabr tarixində tapşırıqdan Çepovan yaşayış məntəqəsində yerləşən 9-cu korpusun qərargahına qayıdarkən, Vitovlye kəndində həlak oldu.^{[mənbə göstərilməlidir]}

Onun həlak olması haqqında bir neçə fərziyyə var. Ən birinci versiya Mixaylonun gizləndiyi evin partizan oğlunun danışdıqlarına əsaslanır. O, məlumat verir ki, onların evini qəfildən almanlar mühasirəyə alır. Bu zaman Mehdi Hüseynzadənin əlində 2 ədəd qumbara və 5 gilizli tapança var idi. Mixaylo onlarla döyüşə girdi və atışmağa başladı. Düşmən evə soxulanda Mixaylo onların dəstəsinə 2 qumbara atdı. Yaranan qarışıqlıqdan istifadə edərək arxa pəncərədən tullanıb qaçmağa başladı. Mehdi Hüseynzadəni görən almanlar onu təqib etməyə başladılar. Mixaylo ayaqlarını geniş aralayıb tapançasını çıxardı və öz ürəyinə atəş açdı.^{[mənbə göstərilməlidir]}

Sloveniya versiyasına görə, 1944-cü ilin 1 noyabr tarixində Mixaylo və 3 nəfər sloven diversantı – İvan Suliç, Adam Zorn və Yordan Qoryan 9-cu korpusun qərargahına gedərkən, Vitovlye kəndində dayandılar. Burada və Rençe kəndində partizanların konspirativ bazaları var idi. Onlar almanların nəzarətində olan ərazilərə tapşırığa gedərkən, bu gizli hərbi bazalardan istifadə edirdilər. Hadisələrin iştirakçısı A. Zornun şahidliyinə görə, 8 nəfər partizanın əvvəlcədən gəlib gizləndiyi pəyə gecə vaxtı qəfildən alman əsgərləri tərəfindən mühasirəyə alındı. Mixaylo və sloveniyalı Andrey Komel mühasirədən çıxıb qaçmağa çalışdılar, amma avtomatdan açılan güllələrlə vuruldular. A. Zornun versiyasına görə, həmin gecə almanlar kənddə rekvizit aksiya keçirdilər. A. Zornun özü başqa partizanla birgə almanlar tərəfindən ələ keçirildi. Qalanları isə tapılmadı.^{[mənbə göstərilməlidir]}

Sovet Bazovitsk batalyonunun qərargah rəisi və Mixaylonun yaxın dostu Cavad Həkimlinin hekayəti isə bəzi detalları ilə fərqlənir. Almanlar onları mühasirəyə alan zaman Mixaylo qaçmağa cəhd göstərərkən, yaralanır və əsir düşməmək üçün özünü vurur. Cavad Həkimli belə güman edir ki, partizanları yerli əhalidən biri satıb.^{[mənbə göstərilməlidir]}

Mehdi Hüseynzadənin nəşi yerli əhali tərəfindən dəfn edildi, sonra 18-ci sloveniya zərbəçi Bazovitsk briqadasının 2-ci rus batalyonunun partizanları tərəfindən Çenovan kəndinin qəbiristanlığında dəfn olundu. Onun qəbri üstündə taxta piramida qoyuldu və ona bərkidilən dəmir lövhənin üstündə yazıldı:

"Burada Mehdi Hüseynov (Mixaylo) dəfn olunmuşdur… 2 XI 1944-cü ildə Vipavedə qəhrəmancasına həlak olmuşdur". ^{[mənbə göstərilməlidir]}

Yuqoslaviya xalq azadlıq ordusunun 9-cu korpusunun 30-cu diviziyasının komandanlığının 1944-cü ilin 9 noyabr tarixli məlumatına əsasən, Mehdi Hüseynzadənin həlak olduğu ərəfədə oktyabr ayının 30-dan 31-nə keçən gecə almanlar öz bölmələrini Tronovsk ovalığı ətəyində partizanların nəzarəti altında olan ərazilərə hücum etmək üçün planlı şəkildə yerləşdirdilər. Alman əməliyyatı 31 oktyabr tarixində Qoritsa-Aydovşçina yolundan qabaqcıl dəstələrin Vitovlye və Şmihel kəndlərinə tökülməsi ilə başlandı. 31 oktyabrdan 1 noyabra keçən gecə 19-cu Sloveniya briqadasının patrulu Vitovlyedən Trnovo-Lokveyə gedən yolda alman hərbçilərinin olduğunu qeydə aldı. Bu zaman Vitovlyenin özünə partizanlar tərəfindən göndərilmiş patrul Müqəddəs Boqoridisa kilsəsinin yanında almanlarla toqquşdu. 1–2 noyabr tarixində almanlar Trnovsk ovalığının ətəklərinə girmək üçün dəfələrlə cəhd etdilər. Trnovo kəndi istiqamətində döyüşlər 6 noyabr tarixinə qədər davam etdi.^{[mənbə göstərilməlidir]}

1950-ci illərin əvvəllərində Heydər Əliyev Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsində (DTK) işləyirdi və onun vəzifələrinə İkinci Dünya müharibəsi zamanı faşist qoşunları ilə əməkdaşlıq etmiş şəxslərin təhqiqatı daxil idi. Bu araşdırmalar zamanı Heydər Əliyev Mehdi Hüseynzadə ilə bağlı sənədlərlə qarşılaşmışdır. Başlanğıcda bu qeydlər Hüseynzadəni faşist qüvvələrlə əməkdaşlıq etmiş məhbus kimi təsnif edilirdi, lakin Əliyev və onun həmkarları daha hərtərəfli araşdırma apardıqdan sonra müəyyən etmişdilər ki, Hüseynzadənin əsir düşməyinə və faşist qüvvələri ilə əlaqə saxlamağına baxmayaraq, onun fəaliyyətinin xarakteri başqadır. Bu yenidən qiymətləndirmə təxminən 1956–1957-ci illərdə baş tutmuş və bu müddət ərzində bu tapıntıların etirafına qarşı ilkin müqavimət olmuşdur. O dövrdə qəhrəmanlıq nümayiş etdirmiş şəxsləri axtarmaqdansa, düşmən legionlarına qoşulanları müəyyən etmək üstünlük təşkil edirdi. Hüseynzadə də daxil olmaqla, belə şəxsiyyətlərin tanınması yalnız sonralar ortaya çıxmışdır.^[31]

Mehdi Hüseynzadənin Yuqoslaviya Xalq Azadlıq Ordusu cərgələrində rolu və fəaliyyəti uzun müddət Sovet İttifaqının geniş ictimaiyyətinə məlum deyildi. 1956-cı ilin 31 mayında "Krasnaya Zvezda" ("Qızmızı Ulduz") qəzeti Keçmiş Partizan V. Sokolovun xatirələrinə əsaslanaraq Mixaylonun hünərlərinə həsr olunmuş "Partizan igidliyi" məqaləsini dərc etdi. Sonralar, həmin ilin oktyabrında başqa bir keçmiş partizan – Q. A. Jilyayev "Mehdi Hüseynzadə (Mixaylo) haqqında xatirələr" yazdı və əlyazmanı Azərbaycan SSR EA-nın tarix institutuna verdi. Tez bir zamanda institut tərəfindən partizanın rəşadəti haqqında əhəmiyyətli miqdarda material toplandı və bununla əlaqədar Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi İmam Mustafayev Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinə gizli məktubla müraciət etdi. Azərbaycan SSR DTK əvvəlcə leytenant Mehdi Hüseynzadənin İkinci Dünya müharibəsi dövründə Yuqoslaviya və İtaliya ərazisində etdiyi qəhrəmanlığı təsdiq edən gizli axtarış aparmağa başladı. F. Kopılov Azərbaycan SSR MK-ya yazırdı: "SSRİ-nin Yuqoslaviyadakı səfirliyi Hüseynzadənin Yuqoslaviya partizan birliyindəki fəaliyyətini araşdırmaq və sənədləşdirmək üçün Yuqoslaviyanın münasib orqanlarına xahişlərlə müraciət etmişdi". Araşdırma Sovet leytenantının rəşadətini təsdiq edən məlumatları almaqla başa çatdı; Yuqoslavlar tərəfindən həm də əlavə sənədlər təqdim edildi. Nəticədə SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 11 aprel 1957-ci il tarixli əmri ilə Mehdi Hüseynzadəyə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı verildi (ölümündən sonra).^{[mənbə göstərilməlidir]}

1957-ci ildə başda S. A. Kovpak olmaqla partizan və antifaşist hərəkatının iştirakçılarından ibarət nümayəndə heyəti Yuqoslaviyaya səfər edəndə bu heyətin tərkibində Sloveniya ərazisində fəaliyyət göstərən sovet partizan batalyonunun komandiri Anatoli Dyaçenko da var id . O, Mehdi Hüseynzadənin qəbrini ziyarətindən belə təəssüratla ayrılmışdı: "Yuqoslaviya xalqı bizim Mehdinin xatirəsini əbədiləşdimək üçün onun qəbrində gözəl bir abidə ucaltmışlar. Qəbir tər güllərlə bəzədilmişdir. Gülləri hər gün onun qəhrəman və cəsur əməlləri haqqında dəfələrlə eşidən yerli əhali gətirir. Yuqoslaviyanın şərəfli azərbaycanlı oğlu haqqında hekayətləri "Bizim dostumuz Mixaylo" sözləri ilə başlayır."^{[mənbə göstərilməlidir]}

7 dekabr 2012-ci ildə yazıçı P. Ameliettinin Sloveniyada əfsanəvi partizan Mehdi Hüseynzadə haqqında yazdığı "Bir nəfər hamı üçün və ya Mixaylonun intiqamı" adlı romanının təqdimatı baş tutdu. Tədbirdə çıxış edən Azərbaycan Respublikasının Sloveniyadakı səfirliyinin müvəqqəti işlər vəkili Azər Xudiyev Mehdi Hüseynzadənin İkinci Dünya müharibəsi illərindəki rəşadətindən ətraflı danışdı. Kitabın müəllifi toplaşanları romanın məzmunu ilə tanış etdi. Daha sonra "Onun təxəllüsü Mixaylo idi" adlı sənədli film nümayiş etdirildi.^{[mənbə göstərilməlidir]}

1939–1945 İkinci Dünya müharibəsi tarixi nəşriyyatı Mehdi Hüseynzadəni Yuqoslaviyanın milli qəhrəmanları səviyyəsinə aid edir.^{[mənbə göstərilməlidir]}

Tarixçi V. N. Kazak keçmiş YXAO 9-cu korpusunun 31-ci qərargahının rəisi Stanko Petalina-Vaykodan misal gətirir. Onun dediklərinə əsasən, təkcə Mehdi Hüseynzadə müxtəlif əməliyyatlar zamanı minə qədər faşist işğalçısını məhv etmişdi.^{[mənbə göstərilməlidir]}

A. M. Sergienko RF Müdafiə Nazirliyinin Mərkəzi Arxivinin sənədlərini araşdıraraq SSRİ Xalq Müdafiə Komissarlığının Əks Kəşfiyyat Agentliyi kard əməkdaşı polkovnik-leytenant İvan Petroviç Rıbaçenkova böyük köməyindən danışır, hansı ki, 9-cu korpus qərargahı nəzdində sovet hərbi missiyası nümayəndəsi sifətində fəaliyyət göstərmişdir. Tarixçi yazır: "Alman dilini gözəl bilərək o, düşmənin hərbi müəssisəsinə daxil olur, qiymətli məlumatlar gətirirdi. Sovet komandanlığı üçün Rıbaçenkovun və onun köməkçilərinin alman hərbi hissələrinin İtaliyadan Macarıstana köçürülməsi haqqında ələ keçirdiyi məlumatlar böyük əhəmiyyət kəsb edirdi."^{[mənbə göstərilməlidir]}

Yuqoslaviya hərbi tarixçisi Stanko Patelin öz Qradnıkovun briqadası monoqrafiyasında Mehdi Hüseynzadəyə xüsusi başlıq həsr etmişdi. Tarixçi hesab edirdi ki, diversant Mixaylo daha çox rəqibin rəhbər kadrını məhv etmişdi, nəinki öz mövcudluğu ərzində bütün 9-cu korpus.^{[mənbə göstərilməlidir]}

Mehdi Hüseynzadənin iki nəhəng diversiya aktı (2–22 aprel, 1944-cü il) haqqında məlumatlar "1941–1945-ci illərin xalq azadlıq müharibəsi xronologiyası"na daxil edilmişdir. 9-cu korpusun 31-ci diviziyası qərargahlarının bu aksiyalar haqqında məlumatları Belqrad hərbi-tarix institutu tərəfindən dərc edilmiş, Yuqoslaviyadakı xalq-azadlıq müharibəsi zamanı YXAO haqqında sənədlər toplusunda nümayiş etdirilmişdir.^{[mənbə göstərilməlidir]}

1944-cü ilin 2 aprelindən müharibənin sonuna qədər xalq azadlıq ordusunun və Sloveniya partizan dəstələrinin nəzdində sovet hərbi missiyasının qrupu fəaliyyət göstərirdi. Ona SSRİ Xalq Müdafiə Komissarlığının Baş Kəşfiyyat Agentliyinin kadr kəşfiyyatçısı missiya rəisinin köməkçisi, diversiya-kəşfiyyat fəaliyyəti mütəxəssisi polkovnik Nikolay Kirilloviç Patraxalçev rəhbərlik edirdi. 6 iyunda daha bir BKA-nın əməkdaşı İvan Petroviç Rıbaçenkov rabitəçi Leonidovla bir araya gəldi. Rıbaçenkov və Leonidov 9-cu korpusun qərargahında möhkəmləndirildi. Onların vəzifəsi sovet hərbi köməyi çərçivəsində yüklərin qəbulunu təşkil etmək, rəqib haqqında məlumatlar yığmaq və hərbi mövzular üzrə Sloveniya komandirlərinə məsləhət vermək.^{[mənbə göstərilməlidir]}

Mehdi Hüseynzadənin qrupu 9-cu korpusun ayrıca diversiya bölməsi qismində fəaliyyət göstərirdi. Bu məlumatları Qorişka bölgəsindəki 9-cu diversiya-kəşfiyyat qrupunun rəhbəri ilə (sabotažno skupino) Mehdi Hüseynzadənin kəşfiyyat qrupu arasında konspirativ kuryer əlaqəsi yaratmaq tapşırılan Simon Viçiç də təsdiq edir. Viçiç qeyd edir ki, Mehdi Hüseynzadə "… əsl kəşfiyyatçı tipi idi. Heç zaman adını demirdi. O həmişə sadəcə Mixaylo idi. Heç kəs onun haradan gəldiyini bilmirdi. O ancaq "Çar" (Car) (İvan Suliç) ilə danışırdı." 30 oktyabr 1944-cü ildə Rençe (Renče) kəndindəki görüş zamanı M. Hüseynzadə və "Çar", sovet diversiya qrupu ilə "Çar"ın dəstəsinin birləşməsinin məqsədəuyğunluğunu müzakirə etdilər. Bu məsələnin tam həlli üçün Sovet hərbi missiyasının razılığını və 9-cu korpus qərargahının sanksiyasını almaq tələb olunurdu.^{[mənbə göstərilməlidir]}

Sloveniya xalq-azadlıq müharibəsi tədqiqatçısı Marian F. Kranç (Marijan F. Kranjc) Mehdi Hüseynzadənin qrupunun xidmətlərini analiz edərkən belə bir fərziyyə irəli sürür ki, Mehdi Hüseynzadə sovet kəşfiyyatının marağı və sovet hərbi missiyası əməkdaşlarının tapşırığı ilə işləyirdi. Mehdi Hüseynzadənin kəşfiyyatla əlaqəsi haqda tarixçi A. M. Sergiyenko da məlumat verirdi.^{[mənbə göstərilməlidir]}

Mehdi Hüseynzadənin iki bacısı var idi – Bikə Əlizadə və Hürriyət Əzizbəyova. Böyük bacısının oğlu Aqşin Əlizadə məşhur Sovet və Azərbaycan bəstəkarı və Azərbaycan SSR xalq artisti oldu.^{[mənbə göstərilməlidir]}

Mehdi Hüseynzadə həm şəkil çəkir, tar çalır, şeir yazır, həm də mina təmizləmə işini bilirdi, yüksək məharətlə maşın sürürdü. M. Hüseynzadənin dostu, sonralar isə Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının katibi Məmmədağa Tərlanovun dediklərinə görə onun ən sevdiyi şairlər Hüseyn Cavid, Mikayıl Müşfiq, Səməd Vurğun və Süleyman Rüstəm idi.^{[mənbə göstərilməlidir]}

•  
  M.Hüseynzadənin rəsm əsəri
•  
  M.Hüseynzadənin natürmortu
•  
  "Döyüş yollarında" kitabının üz qabığı. Rəssam M.Hüseynzadə
•  
  1944-cü ilin aprelində Hüseynzadə tərəfindən İtaliyanın Pula şəhərində yazılmış bir şeir

• Azərbaycan yazıçıları İmran Qasımov və Həsən Seyidbəyli "Uzaq sahillərdə" povestində Mehdi Hüseynzadənin bədii surətini yaratmışlar. Hər iki müəllifin ssenarisi əsasında isə çəkilmiş "Uzaq sahillərdə" bədii filmi isə Mehdi Hüseynzadənin qəhrəmanlığından bəhs edir.
• Sloveniyalı yazıçı Peter Amalietti Mehdi Hüseynzadəyə həsr edilmiş "Mixaylonun təkbaşına qisası" ("Jeden za vse Mihajlovo Mascevanje") ikicildlik romanını yaratmışdır.^[32]
• 1973-cü ildə Bakıda Mehdi Hüseynzadənin heykəli ucaldılmışdır.^[33]
• 2013-cü ildə Azərbaycan Hərb Tarixi Muzeyində Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Mehdi Hüseynzadənin 95 illik yubileyinə həsr olunmuş tədbir keçirilmişdir. Tədbirdə "Təxəllüsü Mixaylo" və "9-cu korpus" sənədli filmləri nümayiş olunmuşdur.^[34]
• Sumqayıt şəhərində və Novxanıda Mehdi Hüseynzadə adına idman kompleksləri açılmışdır.
• 2007-ci ildə Mehdi Hüseynzadə doğulduğu Novxanı kəndində onun abidəsi ucaldılıb.^[35]
• 25 oktyabr 2007-ci ildə Sloveniyanın Nova Gorica şəhərinin yaxınlığında yerləşən Shempas kəndində Hüseynzadənin öldürüldüyü ərazidə qəhrəmanın büstünün açılması təntənəli mərasimi keçirildi.^[36]
• 21 dekabr 2013-cü ildə Mehdi Hüseynzadənin torpağa verildiyi Sloveniyanın Chepovan kəndində 95 illiyi münasibətilə ARDNŞ və Azərbaycan Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin maliyyə dəstəyi ilə yaradılan yeni memorial kompleksinin açılışı keçirilib.^[37]
• 17 noyabr 2017-ci ildə Sloveniyanın Maribor şəhərində Mehdi Hüseynzadənin abidəsi açılıb.^[38]
• 23 iyun 2018-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Mehdi Hüseynzadənin 100 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında sərəncam imzalamışdır^[39].

•  
  Nova Qoriça şəhərində Mehdi Hüseynzadənin xatirə muzeyi
•  
  Mehdi Hüseynzadənin Nova Qoriça şəhərində büstü
•  
  Mehdi Hüseynzadənin Bakıda yaşadığı evin divarındakı xatirə lövhəsi
•  
  Mehdi Hüseynzadənin 95 illik yubileyinə həsr olunmuş poçt markası (2013)

• Uzaq sahillərdə (film, 1958)
• Şanlı partizan (film, 1975)
• Uzaq sahillərin əfsanəsi (film, 2002)
• Təxəllüsü "Mixaylo" (film, 2008)

1. ↑ В воспоминаниях Джавада Хакимли указан как Таги Али-заде. Характеризуя его, Д. Хакимли рассказывал: "Таги был совсем юным. Ему, бакинцу, было всего каких-то двадцать лет. Числился в разведгруппе. В одиночку выполнял самые опасные и сложные задания – взрывал мосты, бесшумно «убирал» постовых"... Таги Али-заде погиб в 1944 году в селе Ренче.^[24]

• Ağamirov A. "Uzaq sahillərdə" //Kommunist.- 1958.- 19 avqust.
• ""Uzaq sahillərdə" ekranda" (Filmin quruluşçu rejissoru Tofiq Tağızadə yoldaşla müxbirimizin müsahibəsi) //Kommunist.- 1958.- 13 avqust.
• Hüseynova M, Sultanov Ə, Məmmədov Y, Əliyev S, Kazımov R, Yusifov Ə. "Uzaq sahillərdə" //Kommunist.- 1958.- 22 avqust.
• "Azərbaycan Respublikası Xatirə Kitabı", V cild, H hərfi, Respublika Xatirə Kitabı Redaksiyası, Bakı, 2005.
• Мадатов Г. Герой Советского Союза Мехти Гусейн-заде. — Баку: Гянджлик, 1975.
• Путь героя: О герое Советского Союза Мехти Гусейн-заде. — Баку: Азербайджанское изд-во Детской и Юношеской Литературы, 1959.
• Ciril Zupanc. Mihajlo, obveščevalec in diverzant IX. korpusa. — Goriški muzej, 2007. — 32 с.

• [1]
• Mehdi Hüseynzadə haqqında
• Mehdi Hüseynzadənin 100 illik yubileyinə həsr olunmuş anım tədbiri keçirilib (FOTO) VİDEO