Matvey Kapelyuşnikov(rus. Матве́й Алку́нович Капелю́шников; 13 sentyabr 1886, Abastumani, Tiflis quberniyası – 5 iyul 1959, Moskva) — Sovet alimi, neft və dağ-mədən mexanikası, neft hasilatı və emalı sahəsində mütəxəssis. 1939-cu ildən SSRİ Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü. Turboburqanın ixtiraçısı (1922). Neftin krekinqi və gücləndirilmiş neftvermə üzrə işlərin müəllifidir, AzNTİ-nin sabiq direktoru[1]
| Matvey Kapelyuşnikov | |
|---|---|
| rus. Матвей Алкумович Капелюшников | |
| Doğum tarixi | 13 sentyabr 1886 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 5 iyul 1959 (72 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri | |
| Elmi dərəcəsi | |
| İş yeri | |
| Üzvlüyü | |
| Mükafatları |
    |
Matvey Alkunoviç (Alkumoviç) Kapelyuşnikov 1886-cı il sentyabrın 13-də Tiflis qubernatorluğunun Abbas-Tuman kəndində (indiki Abastumani, Gürcüstan) istefada olan hərbçi ailəsində anadan olmuşdur [2].
Matvey Kutaisi real məktəbində, sonra Yelizavetpoldakı Dəmiryol Məktəbində oxuyub. 1906-cı ildən M. A. Kapelyuşnikov Zaqafqaziya Dəmiryolunun dartma bölməsində texnik və Batumi Elektrik Stansiyasında dizel mühərriklərinin quraşdırılması üzrə usta vəzifələrində çalışmışdır.
1914-cü ildə Matvey Alkunoviç Tomsk Texnoloji İnstitutunun mexaniki fakültəsini bitirmiş, sonra Bakıya köçmüş, burada “Bakı Rusiya Neft Cəmiyyəti” neft sənayesi şirkətinin texniki şöbəsində konstruktor vəzifəsində çalışmışdır. Burada o, o dövrdə ənənəvi olan fırlanan qazma qurğularının layihələndirilməsini həyata keçirmişdir.
1915-ci ildən M. A. Kapelyuşnikov K. V. Bıxovskinin Bakı Neft Emalı Zavodunda, 1918-ci ildən isə “Xəzər Tərəfdaşlığı” zavodunda qazma qurğularının konstruktoru idi.
1920-ci ildən Matvey Alkunoviç “Azneftecom”un (Azneft) Neft Emalı İdarəsində əvvəlcə rəis köməkçisi, sonra isə “Azneft”in texniki bürosunun müdir müavini (1933-cü ilə qədər) işləyib.
Dünyada ilk dəfə birmərhələli turbinin (1922/23-cü illər) ixtirası müəllifidir və neftin krekinq üsulunun yaradıcılarından biridir.[3]
1922-ci ildə S. M. Volox və N. A. Kornev ilə birlikdə quyuların qazılması üçün turboqazma - hidravlik quyu mühərriki ixtira etdi. Turbin qazma tarixi "Kapelyushnikov turboqazma sistemi" ilə başladı.
Təklif olunan qazma üsulu quyudakı bütün boruların deyil, yalnız qazma alətinin fırlanmasına imkan verdi ki, bu da əhəmiyyətli enerji qənaətinə səbəb oldu. Sonradan neft və qaz quyularının qazılmasının bu üsulu ümumi qəbul olundu.
Turboburqanın ixtirasının prioriteti Böyük Britaniyada (11 mart 1925-ci il tarixli patent) və SSRİ-də (31 avqust 1925-ci il tarixli patent) tanınıb. 1924-cü ildə Suraxanıda turboqazma sınaqdan keçirildi.
Bu turboqazma bitlə əlaqəli işçi şaftın dövrələrinin sayını azaltmaq üçün birpilləli turbin və çoxpilləli planetar sürət qutusuna əsaslanırdı. Bu konstruksiyalı turboqazmalardan 1934-cü ilə qədər neft quyularının qazılmasında istifadə edilmişdir.Daha sonra P.P.Şumilovun rəhbərlik etdiyi mühəndislər qrupu geniş tətbiq tapmış çoxpilləli dişlisiz turboqazma yaratdılar.
Turboqazma ABŞ-da keçirilən sərgidə nümayiş etdirildi, burada o dövrün ənənəvi fırlanan qurğularından 60% daha sürətli işləyirdi və 3 dəfə az enerji sərf edirdi.
1931-ci ildə M. A. Kapelyuşnikov və V. Q. Şuxovun layihəsi üzrə Bakıda ilk sovet krekinq zavodu tikildi. 1931-1934-cü illərdə M. A. Kapelyuşnikov bu zavodun direktoru işləyib.
1939-cu ildə M. A. Kapelyushnikov mühəndis S. L. Zalkin ilə birlikdə qazma quyularına pnevmatik nəzarəti istehsalata təqdim etdi. 1949-cu ildə V. M. Fokeevlə əməkdaşlıq edərək neftverməni artırmaq üçün layya yüksək təzyiqli qazın vurulmasını təklif etdi. Bundan əlavə, M. A. Kapelyushnikov quyuların qazılmasını asanlaşdıran və mexanikləşdirən bir sıra qurğular və mexanizmlər hazırladı (o cümlədən şamların mexanikləşdirilmiş quraşdırılması) bir sıra sahələrdə tətbiq edildi.
O, toluolun birbaşa neft emalı zavodlarında istehsalı üçün orijinal texnologiya təklif etdi ki, bu da əhəmiyyətli qənaət təmin etdi.
1952-ci ildə o, neftin əhəmiyyətli təzyiq altında qazda həll olunması faktını müəyyən etdi ki, bu da neftin miqrasiyası şərtlərini və onun yataqlarının əmələ gəlməsini izah etməyə imkan verir.
Matvey Alkunoviç İ. M. Qubkin adına Moskva Neft İnstitutunun qazma kafedrasının professoru idi (1943-1954). Ömrünün son illərində Neft Sənayesində Əməyin Mexanikləşdirilməsi və Təşkili üzrə Mərkəzi Elmi-Tədqiqat İnstitutunda da işləyib.
Alimin nailiyyətləri ölkə rəhbərliyi tərəfindən yüksək qiymətləndirilib - o, SSRİ-nin orden və medalları, o cümlədən iki Lenin ordeni ilə təltif edilib.
Matvey Alkumoviç Kapelyuşnikov 5 iyul 1959-cu ildə Moskvada vəfat etdi və Novodeviçi qəbiristanlığında dəfn edildi [4].
- RSFSR əməkdar elm və texnika xadimi (1947)
- Azərbaycan SSR Əmək Qəhrəmanı
- 2 Lenin ordeni
- 1-ci dərəcəli Vətən Müharibəsi ordeni (19.09.1946)
- 3 Qırmızı Əmək Bayrağı ordeni (…, ??.09.1930[4], 10.06.1945)
medallar
- Капелюшников М. А. О механизации и автоматизации буровых работ // Нефтяное хозяйство, 1945, № 7.
- Капелюшников М. А., Жузе Т. П., Закс С. Л. Физическое состояние нефти, газа и воды в условиях нефтяного пласта // Известия АН СССР. Отделение технических наук. — 1952. — №. 11.
- Капелюшников М. А. К вопросу о миграции и аккумуляции рассеянной нефти в осадочных горных породах // Доклады AН СССР. — 1954. — Т. 99. — №. 6. — С. 1077—1078.
- сриянц Э. А. Как рождался турбобур // Экономика и организация промышленного производства. — 1976. — № 4. — С. 181—186.
- 20 лет работы на нефтяном фронте. Мастер высокой культуры (инженер М. А. Капелюшников) // Нефть. — 1934. — № 19. — С. 1 — 2.
- Капелюшников Матвей Алкунович (1886—1959) // БСЭ. — 3-е изд. — 1973. — Т. 11. — С. 344.
- Капелюшников Матвей Алкунович (13/IV-1886 г. — 5/VII-1959 г.) // Ежегодник БСЭ. — 1960. — С. 598.
- Капелюшников Матвей Алкунович (р. 1886) // Биографический словарь деятелей естествознания и техники. — Т. 1. — 1958. — С. 394.
- Лисичкин С. М. Выдающиеся деятели отечественной нефтяной науки и техники. — М.: Недра, 1967.
- Профессионалы нефтегазовой отрасли. — М., 1996.
- Евдошенко Ю. В. «Я не верю в одноступенчатый турбобур...». Из истории советских инноваций (к 110-летию П. П. Шумилова) // Нефтяное хозяйство. — 2011. — № 7. — С. 126—128.
- ↑ "Akademik Yusif Məmmədəliyev adına Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu ötən 90 ildə şərəfli tarixi yol keçib". azertag.az (az.). 2025-01-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-03.
- ↑ https://www.prlib.ru/Great_Russia/outstanding_scientists_XX/Kapelyushnikov
- ↑ Mir-Babayev, Mir-Yusif. AZƏRBAYCAN NEFTİNİN QISA TARİXİ. Bakı. 2015. 188.
- ↑ https://https Arxiv surəti 25 iyun 2020 tarixindən Wayback Machine saytında://ru.ruwiki.ru/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%BF%D0%B5%D0%BB%D1%8E%D1%88%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B2,_%D0%9C%D0%B0%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%B9_%D0%90%D0%BB%D0%BA%D1%83%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87