Martin Rayl (27 sentyabr 1918[1][2][…], Brayton, Şərqi Susseks qraflığı[d] – 14 oktyabr 1984[2][3][…], Kembric) — İngilis alim və radioastronom, Cambridge Universiteti professoru, Nobel Fizika Mükafatı laureatı. O, müasir radioastronomiyanın əsasını qoymuş, radio interferometriya texnologiyasını inkişaf etdirmiş və radio müşahidə üsullarını təkmilləşdirmişdir.[7][8]
| Martin Rayl | |
|---|---|
| ing. Martin Ryle | |
.jpg) | |
| Doğum tarixi | 27 sentyabr 1918[1][2][…] |
| Doğum yeri |
|
| Vəfat tarixi | 14 oktyabr 1984[2][3][…] (66 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Elm sahəsi | astronomiya |
| İş yeri | |
| Təhsili | |
| Üzvlüyü | |
| Mükafatları |
   |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Sir Martin Ryle 27 sentyabr 1918-ci ildə İngiltərənin cənubunda yerləşən Brighton şəhərində anadan olmuşdur. Atası tanınmış həkim və ictimai xadim idi və bu ailə mühiti onun erkən yaşlarından elmə və intellektual fəaliyyətə maraq göstərməsində mühüm rol oynamışdır. Ryle məktəb illərində fizika və riyaziyyat fənlərinə xüsusi maraq göstərmiş, texniki məsələlərin həllinə meyilli olması ilə seçilmişdir.
Orta təhsilini başa vurduqdan sonra Oksford Universitetinə daxil olmuş və burada fizika ixtisası üzrə ali təhsil almışdır.[9] Universitet dövründə eksperimental fizika və elektromaqnit dalğaları sahəsində biliklərini dərinləşdirmiş, sonradan radioastronomiya sahəsində aparacağı tədqiqatların nəzəri əsaslarını məhz bu mərhələdə formalaşdırmışdır.
II Dünya müharibəsi illərində Ryle elmi fəaliyyətini hərbi ehtiyaclara yönəltmiş və Kral Hərbi Hava Qüvvələri üçün radar sistemlərinin hazırlanması və təkmilləşdirilməsi üzərində çalışmışdır.[10] Bu dövrdə əldə etdiyi texniki təcrübə onun sonrakı elmi fəaliyyətinə mühüm təsir göstərmişdir.
Müharibədən sonra Ryle Kembric Universitetinə dəvət olunmuş və burada məşhur Cavendish Laboratoriyasında fəaliyyətə başlamışdır. O, qısa müddət ərzində radioastronomiya sahəsində aparıcı tədqiqatçıya çevrilmiş və sonradan laboratoriya nəzdində fəaliyyət göstərən radioastronomiya qrupuna rəhbərlik etmişdir.[11]
Martin Ryle-in elmi fəaliyyətinin əsas istiqaməti radioastronomiya və radio interferometriya metodlarının inkişafı olmuşdur. O, 1940–1950-ci illərdə radio siqnallarının yüksək dəqiqliklə müşahidəsi üçün interferometriya və sintez aperturası üsullarını elmi cəhətdən əsaslandırmış və praktik tətbiqə gətirmişdir. Bu metodlar bir neçə radio antenanın birlikdə işləməsi yolu ilə səma obyektlərinin yüksək ayırdetmə qabiliyyəti ilə öyrənilməsinə imkan vermişdir.[12]
Onun rəhbərliyi altında həyata keçirilən Cambridge Radio Survey layihələri kainatdakı radio mənbələrinin sistemli şəkildə xəritələşdirilməsinə imkan yaratmışdır. Bu tədqiqatlar nəticəsində hazırlanan və elmi ədəbiyyatda geniş istifadə olunan 3C kataloqu (Third Cambridge Catalogue) radio mənbələrinin identifikasiyasında və kvazarların kəşfində mühüm rol oynamışdır.[13]
Ryle-in elmi yanaşmaları XX əsr astronomiyasında müşahidə metodlarının dəyişməsinə səbəb olmuş və müasir radio teleskop şəbəkələrinin, o cümlədən Very Large Array (VLA) kimi iri layihələrin texnoloji əsasını formalaşdırmışdır.
1974-cü ildə Martin Ryle radioastronomiyada inqilabi müşahidə metodlarının inkişafına verdiyi töhfələrə görə britaniyalı astronom Antoni Hyuş ilə birlikdə Fizika üzrə Nobel Mükafatına layiq görülmüşdür.[14] Bu mükafat astronomiya və astrofizika sahəsində verilən ilk Nobel Fizika Mükafatı kimi tarixə düşmüşdür.
Elmi ictimaiyyət tərəfindən bu mükafat Ryle-in metodoloji yeniliklərinin fundamental əhəmiyyətinin rəsmi tanınması kimi qiymətləndirilmişdir.[15]
1970-ci illərdən başlayaraq Martin Ryle elmi fəaliyyəti ilə yanaşı, cəmiyyət qarşısında alimlərin məsuliyyəti mövzusunda da fəal mövqe tutmuşdur. O, sənaye cəmiyyətinin enerji resurslarından həddindən artıq istifadəsinin uzunmüddətli risklər yaratdığını vurğulamış və bərpa olunan enerji mənbələrinin inkişafını müdafiə etmişdir.[16]
Ryle enerji siyasətinin yalnız iqtisadi deyil, həm də ekoloji və etik ölçülərinin nəzərə alınmasının vacibliyini önə çəkmiş, bu mövzuda elmi məqalələr və ictimai çıxışlar etmişdir.[17]
Martin Raylın elmi irsi bu gün də beynəlxalq elmi ictimaiyyət üçün mühüm mənbə hesab olunur. Onun elmi qeydləri, şəxsi yazışmaları və tədqiqat materialları Royal Society Archives və Cambridge Universitetinin kitabxana arxivlərində qorunub saxlanılır. [18][19] Həmçinin, Triniti Kolleci Kembric Universitetində onun xatirəsinə həsr olunmuş xatirə lövhəsi qoyulmuşdur.[20]
- 1972–1982-ci illərdə Böyük Britaniyada Astronomer Royal vəzifəsini icra etmişdir.[21]
- 1972-ci ildə BBC tərəfindən onunla aparılmış müsahibə BBC arxivlərində saxlanılır.[22]
- Onun elmi fəaliyyəti barədə Cambridge University Press tərəfindən ayrıca elmi nəşr hazırlanmışdır.[23]
- Franklin Institute tərəfindən elmi nailiyyətlərinə görə mükafatlandırılmışdır.[24]
- ↑ 1 2 Райл Мартин // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
- ↑ 1 2 3 4 Martin Ryle // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.).
- ↑ 1 2 Brozović D., Ladan T. Martin Ryle // Hrvatska enciklopedija (xorv.). LZMK, 1999. 9272 s.
- ↑ Mathematics Genealogy Project (ing.). 1997.
- ↑ https://www.leopoldina.org/fileadmin/redaktion/Mitglieder/CV_Ryle_Martin_D.pdf.
- ↑ www.pas.va (ing.).
- ↑ "Martin Ryle – Biographical". Nobel Prize Organization. İstifadə tarixi: 28 oktyabr 2025.
- ↑ "Sir Martin Ryle". Encyclopaedia Britannica. İstifadə tarixi: 28 oktyabr 2025.
- ↑ "Martin Ryle – Biographical Memoirs". Royal Society Publishing. İstifadə tarixi: 28 oktyabr 2025.
- ↑ "Martin Ryle Collection". American Institute of Physics. İstifadə tarixi: 28 oktyabr 2025.
- ↑ "Sir Martin Ryle: Astronomer Royal (1972–1982)". University of Cambridge. İstifadə tarixi: 28 oktyabr 2025.
- ↑ "Ryle's Contribution to Radio Interferometry". Institute of Physics. İstifadə tarixi: 28 oktyabr 2025.
- ↑ "Martin Ryle – Pioneer in Radio Astronomy". IEEE History Wiki. İstifadə tarixi: 28 oktyabr 2025.
- ↑ "Martin Ryle – Nobel Prize Biography". Nobel Prize Organization. İstifadə tarixi: 28 oktyabr 2025.
- ↑ "Sir Martin Ryle (1918–1984)". Nature. İstifadə tarixi: 28 oktyabr 2025.
- ↑ "A Man Ahead of His Time: How Martin Ryle Saw the Future of Energy". Scientists for Global Responsibility. İstifadə tarixi: 28 oktyabr 2025.
- ↑ "Martin Ryle – An Energy Visionary". Physics World. İstifadə tarixi: 28 oktyabr 2025.
- ↑ "Papers of Sir Martin Ryle (FRS 1952)". Royal Society Archives. İstifadə tarixi: 28 oktyabr 2025.
- ↑ "Ryle, Martin (1918–1984) – Papers and Correspondence". Cambridge University Library. İstifadə tarixi: 28 oktyabr 2025.
- ↑ "Memorial Brass to Sir Martin Ryle". Trinity College Chapel. İstifadə tarixi: 28 oktyabr 2025.
- ↑ "Sir Martin Ryle (Deceased Academicians)". Pontifical Academy of Sciences. İstifadə tarixi: 28 oktyabr 2025.
- ↑ "Sir Martin Ryle Interview (1972, Astronomer Royal)". BBC Archives. İstifadə tarixi: 28 oktyabr 2025.
- ↑ "Ryle and the Radio Telescope Revolution". Cambridge University Press. İstifadə tarixi: 28 oktyabr 2025.
- ↑ "Laureates: Martin Ryle". Franklin Institute. İstifadə tarixi: 28 oktyabr 2025.