Maqnatlar sui-qəsdi (həmçinin Xorvatiyada Zrinski–Frankopan sui-qəsdi (xorv. Zrinsko-frankopanska urota) və Vesseleni sui-qəsdi (mac. Wesselényi-összeesküvés) kimi də tanınır) — XVII əsrin ikinci yarısında Macarıstan və Xorvatiyada Habsburq monarxiyasına qarşı təşkil olunmuş gizli üsyan planı. Bu sui-qəsd, 1664-cü ildə Habsburqlar və Osmanlı imperiyası arasında bağlanmış Vaşvar sülhünün yaratdığı narazılıq fonunda meydana gəlmişdir.[1] Maqnatlar sui-qəsdi, Habsburq monarxiyasının mərkəzləşdirmə siyasətinə qarşı yerli zadəganların müqavimətini və milli muxtariyyət uğrunda mübarizəni əks etdirir. Bu hadisə, Macarıstan və Xorvatiyada milli şüurun formalaşmasında və gələcək azadlıq hərəkatlarının əsasını qoymaqda mühüm rol oynamışdır.[2]
1664-cü ildə imzalanan Vaşvar sülhü, Habsburqların Osmanlılara qarşı mübarizədə zəif mövqeyini və Macarıstanın əhəmiyyətli hissəsinin Osmanlı nəzarətində qalmasını təsdiqlədi.[3] Bu sülh, Macar və Xorvat zadəganları arasında dərin narazılığa səbəb olmuşdur, çünki onlar Habsburq monarxiyasının öz torpaqlarını müdafiə etməkdə aciz olduğunu düşünürdülər.[4] Sui-qəsdin əsas təşkilatçıları arasında Macarıstanın palatini Ferets Veşşelenyi, Xorvatiyanın banı Mikloş Zrini, onun qardaşı Petar Zrinski və Petarın qaynı Fran Krsto Frankopan var idi. Bu zadəganlar, Habsburq monarxiyasının mərkəzləşdirmə siyasətinə və yerli muxtariyyətin məhdudlaşdırılmasına qarşı çıxırdılar.[5]
Sui-qəsdçilər, Habsburqlara qarşı mübarizədə xarici dəstək axtarırdılar. Onlar Fransa, İsveç, Polşa-Litva Birliyi və Venesiya Respublikası ilə əlaqə qurmağa çalışdılar.[6] Hətta Osmanlı imperiyası ilə gizli danışıqlara da cəhd etdilər, lakin bu cəhdlər nəticəsiz qalmışdır. 1670-ci ildə sui-qəsd planları ifşa olunmuşdur. 1671-ci ilin martında Petar Zrinski, Fran Krsto Frankopan və Frants III Nadaşdi həbs olunaraq edam edilmişdilər. Təxminən 2,000 zadəgan da həbs edilmişdir.[7] Habsburq monarxiyası, Macarıstan və Xorvatiyada sərt repressiyalar tətbiq etdi, protestant kilsələri yandırılmış və yerli muxtariyyət ləğv edilmişdir.
Sui-qəsdin əsas liderlərindən biri, Habsburq sərkərdəsi Montekukkoli ilə birlikdə yerli qüvvələrə rəhbərlik etmiş Xorvatiya banı Nikola Zrinski idi.[8] Həmin dövrdə Zrinski xarici təsirdən azad və əhalisi dövlət tərəfindən qorunan – istismar olunmayan – bir Macarıstan yaratmağı planlaşdırmağa başlamışdı. O, Xorvatiya və Transilvaniya dəstəyi ilə birləşmiş bir ordu yaradaraq Macarıstanı azad etməyə ümid edirdi. Lakin o, ov zamanı vəhşi qabanla mübarizə apararkən bir neçə ay içində həlak olmuşdur; nəticədə üsyanın rəhbərliyi Nikola Zrinskinin kiçik qardaşı Petar Zrinski və Ferents Veşşelenyinin üzərinə düşmüşdür.[9]
Sui-qəsdçilər Macarıstanı azad etmək və hətta Habsburqları devirmək cəhdlərində xarici dəstək qazanmağa ümid edirdilər. Onlar Fransa, İsveç, Polşa–Litva birliyi və Venesiya Respublikası da daxil olmaqla bir sıra dövlətlərlə gizli danışıqlara başladılar.[10] Veşşelenyi və digər maqnatlar hətta Osmanlılara müraciət edərək Habsburqlar devirildikdən sonra nominal özünüidarə müqabilində Macarıstanın tamamını onlara təklif etdilər, lakin heç bir dövlət müdaxilə etmək istəmədi. Sultan da, I Leopold kimi, yeni bir münaqişədə maraqlı deyildi; hətta onun sarayı 1666-cı ildə sui-qəsdçilərin bu cəhdləri barədə I Leopolda məlumat vermişdi.[11][12]
Maqnatlar sui-qəsdi Macarıstanın sonrakı azadlıq hərəkatlarına – xüsusilə də II Ferens Rakoçinin 1703–1711-ci illərdəki üsyanına ilham mənbəyi olmuşdur. Bu hadisə həm də Habsburqların Macarıstandakı siyasətində sərtlik və mərkəzləşdirmənin artmasına gətirib çıxardı ki, bu da yerli xalqın narazılığını daha da dərinləşdirdi. Macar tarixşünaslığında sui-qəsd iştirakçıları milli qəhrəmanlar kimi dəyərləndirilir. Onların xatirəsinə heykəllər ucaldılıb, əsərləri yenidən nəşr edilib və onların ideyaları müstəqillik və milli həmrəylik çağırışlarının əsas dayaqlarından biri sayılır.[13]
Osmanlıların fəthləri nəticəsində Xorvatiyanın ərazisi 1592-ci ilə qədər cəmi 16,800 km²-ə qədər azaldı. Papa bu dövləti “Xorvatiya Krallığının qalıqlarının qalıqları” (lat. reliquiae reliquiarum regni Croatiae) adlandırmışdı və bu təsvir zərər çəkmiş zadəganlar üçün döyüş şüarına çevrilmişdir.[14] Bu ərazi itkisi, 1526-cı ildə Habsburqların Xorvatiyada hakimiyyətə gəlməsinə səs vermiş əksər xorvat zadəgan ailələri üçün ölüm hökmü olmuşdur. İdarə edəcək əraziləri qalmadığından, bu ailələr zamanla tarix səhnəsindən silindilər. Yalnız Zrinski və Frankopan ailələri güclərini qoruyub saxlaya bildilər, çünki onların mülkləri Osmanlılar tərəfindən işğal olunmamış, Xorvatiyanın qərb hissəsində yerləşirdi.[15]
Sui-qəsd zamanı ailələr mülki Xorvatiya ərazilərinin təxminən 35%-ni idarə edirdilər (Xorvatiyanın digər üçdə biri isə imperatorun birbaşa nəzarətində olan Hərbi Sərhəd zonası idi).[16] Sui-qəsd uğursuz olduqdan sonra, bu torpaqlar imperator tərəfindən müsadirə edilmişdir və onun istəyinə uyğun olaraq başqalarına verilə bilərdi.[17]
Sui-qəsddən sonrakı vəziyyəti ən yaxşı əks etdirən fakt ondan ibarətdir ki, 1527–1670-ci illər arasında Xorvatiyada 13 nəfər xorvat mənşəli ban (canikər və ya vitse-kral) olmuşdu,[18] lakin 1670-ci ildən 1848-ci il inqilabına qədər yalnız 2 xorvat mənşəli ban olmuşdur. 1670-ci ildən XIX əsrdə baş vermiş Xorvatiya mədəni dirçəlişinə qədər olan dövr ölkənin siyasi baxımdan “qara dövrü” (qaranlıq dövrü) hesab olunur.[19]
- ↑ Magyar Régészeti, Művészettörténeti és Éremtani Társulat. Művészettörténeti értesítő. (Budapest: Akadémiai Kiadó. 1976), 27
- ↑ Goldstein, Ivo. Croatia: A History. Hurst & Co. 2011. səh. 44. ISBN 9781850655251.
- ↑ Sugar, Peter F.; Hanák, Péter; Frank, Tibor, redaktorlar A History of Hungary. Indiana University Press. 1990. 113–115. ISBN 9780253208675.
- ↑ Kontler, László. A History of Hungary: Millennium in Central Europe. Palgrave Macmillan. 2002. səh. 142, 177. ISBN 9781403903174.
- ↑ Kia, Mehrdad. The Ottoman Empire [2 volumes]: A Historical Encyclopedia [2 volumes]. Bloomsbury Publishing. 2017. ISBN 9798216126034.
- ↑ Pálffy, Géza. Hungary Between Two Empires 1526–1711. Indiana University Press. 2021. səh. XXIX. ISBN 9780253054647.
- ↑ Ingrao, Charles. The Habsburg Monarchy, 1618-1815. Cambridge University Press. 2000. 66–67. ISBN 9780521785051.
- ↑ "A Német Lovagrend a Baltikumban". 2008-03-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-01-23.
- ↑ Sutter Fichtner, Paula. The Habsburg Monarchy, 1490-1848: Attributes of Empire. Bloomsbury Publishing. 2017. səh. 48. ISBN 9781137106421.
- ↑ Opća enciklopedija jugoslavenskog leksikografskog zavoda // Opća enciklopedija, svezak 8. Zagreb: Jugoslavenski Leksikografski Zavod. 1982.
- ↑ Kenneth Meyer Setton. Venice, Austria, and the Turks in the Seventeenth Century. American Philosophical Society. 1991. 248–. ISBN 978-0-87169-192-7.
- ↑ Istvan Lazar; Andrew L. Simon. Transylvania: A Short History. Simon Publications LLC. 30 May 2001. 108–. ISBN 978-1-931313-21-6.
- ↑ Pauler, Gyula. Wesselényi Ferencz nádor és társainak összeesküvése, 1664-1671 (macar). I. Budapest. 1876.
- ↑ Rački, Franjo. "Ban Petar Zrinski i knez tržački Frane Krsto Frankopan na stratištu". Vienac (xorvat). No. 17. 1871. 258−263.
- ↑ Friederich Heyer von Rosenfield (1873), "Counts Frangipani or Frankopanovich counts of Vegliae, Segniae, Modrussa, Vinodol or Damiani di Vergada Gliubavaz Frangipani (Frankopan) Detrico", in: Wappenbuch: Der Adel des Königreichs Dalmatien, Volume 4, part 3 (in German). Nürnberg: Bauer und Raspe, p. 44.
- ↑ Pauler, Gyula. Wesselényi Ferencz nádor és társainak összeesküvése, 1664-1671 (macar). II. Budapest. 1876.
- ↑ Friederich Heyer von Rosenfield (1873), "Counts Frangipani or Frankopanovich or Damiani di Vergada Gliubavaz Frangipani (Frankopan) Detrico", in: Wappenbuch: Der Adel des Königreichs Dalmatien, Volume 4, part 3 (in German). Nürnberg: Bauer und Raspe, p. 45.
- ↑ Lopašić, Radoslav. "Novi prilozi za poviest urote bana Petra Zrinskoga i kneza Franje Krste Frankopana". Starine Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti. 24. 1891: 41–112. ISSN 0351-272X.
- ↑ Митрофанович Лукьяненко, Александр. Политическая и литературная деятельность братьев Зринских и Франца Франкопана: Из истории полит. и экон. жизни хорватов XVII в. и из истории развития у хорватов лит. и выработки лит. яз (Tezis) (rus). Kiev: Николай Трофимович Корчак-Новицкого. 1911.
- "Counts Damjanić Vrgadski Frankopan Ljubavac Detrico" in: [1](in Croatian). Zagreb: on line.
- Painting of Zrinski and Frankopan
- Petar Zrinski and Fran Krsto Frankopan
