Mamalıq

Mamalıq dünyanın ən qədim tibbi peşələrindən biri hesab olunur və demək olar ki, bütün mədəniyyətlərdə doğuş prosesində iştirak edən xüsusi qadınların – mamaçaların mövcudluğu qeydə alınmışdır. Müasir dövrdə mamalıq həm ənənəvi, həm də peşəkar (kliniki) formada mövcuddur və ölkədən-ölkəyə hüquqi status, təhsil tələbləri və səlahiyyət səviyyəsinə görə fərqlənir.

Qədim Misir,^[9] Mesopotamiya, Çin və Hindistanda mamaçalar haqqında yazılı mənbələr mövcuddur.

Mamaçalar yalnız doğuşa deyil, həm də körpənin qulluq və ananın sağalması ilə bağlı rituallara cavabdeh idilər.

Mamalıq cəmiyyətin təbii və dini strukturlarının bir hissəsi idi.^[10]

Yunan və Roma mənbələrində "maia" (Qədim yunan dilində) və "obstetrix" (Latın dilində) terminləri istifadə olunurdu.^[11][12]

Hippokrat və Qalen kimi həkimlər mamaçaları tibb sisteminin vacib üzvü kimi qeyd edirdilər.^[13]

İslam mədəniyyətində "qabile" və "dayə" adlanan mamaçalar olmuşdu və onlar xüsusilə qadınlar arasında yüksək hörmətə malik idilər.^[14]

Avropada mamaçalar dini icmalarla əlaqəli olur və kilsədən icazə alırdılar.

Qadın mamaçalar bəzən sehr və cadugərlikdə ittiham edilirdilər. Şərqdə isə mamaçalar daha çox xalq təbabətinə əsaslanırdı və sosial institut kimi mühafizə olunurdular.

• Doğuş evləri və mamalıq məktəbləri yaradıldı (ilk rəsmi məktəb 1739, Paris).
• Kişi həkimlərin doğuş prosesinə daxil olması ilə mamalıq tibbin bir hissəsinə çevrilmişdir.
• Mamalıq ixtisas kimi rəsmiləşməyə başlamış, lakin müstəqilliyi qismən azalmışdı.

• Mamalıq professional səhiyyə sisteminin rəsmi komponenti olmuşdur.
• Əksər ölkələrdə lisenziya, diplom və dövlət nəzarəti tətbiq edilmişdir.
• Ana və uşaq ölümünün azaldılmasında mamaçaların rolu elmi cəhətdən sübut olunmuşdur.
• İkinci Dünya müharibəsindən sonra mamalıq Avropa, Yaponiya və Kanadada yüksək səviyyəli tibbi peşəyə çevrilmişdir.

Fərqli ölkələrdə mamalığın təşkilati strukturu müxtəlifdir:

Müstəqil mamalıq modeli (Niderland, Yeni Zelandiya, Böyük Britaniya)

• Mamaçalar hamiləlikdən doğuşa qədər müstəqil fəaliyyət göstərə bilirlər.
• Evdə və ya doğum mərkəzlərində doğuşlara rəhbərlik edirlər.
• Həkim yalnız riskli hallarda müdaxilə edir.

Həkimlə inteqrasiya olunmuş model (Kanada, Yaponiya, Skandinaviya)

• Mamaçalar həkimlərlə bərabər işləyirlər.
• Normal doğuşu mamaça aparır, tibbi müdaxilə lazım olduqda ginekoloqa yönləndirilir.
• Sistem strukturlaşdırılmış və protokollara əsaslanır.

Xəstəxana əsaslı mamalıq (ABŞ, Almaniya, Türkiyə və s.)

• Əsasən doğumlar xəstəxanada həyata keçirilir.
• Mamaçalar həkimin nəzarəti altında işləyirlər.
• Müstəqillik nisbətən məhduddur.

Ənənəvi mamalıq (Afrika, Cənubi Asiya, Latın Amerikası və s.)

• "Ənənəvi doğum köməkçiləri" (ing. Traditional Birth Attendants – Qısaca: TBA) tərəfindən icra olunur.
• Rəsmi tibbi təhsil olmadan, təcrübə və adət-ənənələrə əsaslanır.
• Bəzi regionlarda hələ də əsas doğuş yardım formasıdır.

• ÜST (WHO) – ana və uşaq sağlamlığında mamaçaların rolunu əsas prioritetlərdən biri kimi qəbul edir.
• Beynəlxalq Mamaçalar Konfederasiyası (ing. International Confederation of Midwives; Qısaca: ICM) – qlobal standartlar, etik kodeks və təhsil proqramları hazırlayır.
• UNICEF və UNFPA – inkişaf etməkdə olan ölkələrdə mamalıq məktəblərinin yaradılmasını dəstəkləyir.

• Ana və yeni doğulmuş körpələrin ölümünü azaldır.
• Sağlam doğum mədəniyyətini təşviq edir.
• Səhiyyə xərclərini azaldır.
• Cəmiyyətin gender balansına və qadının sosial statusuna müsbət təsir edir.

Mamalıq insan sivilizasiyasının ən qədim peşələrindən biri hesab olunur. Arxeoloji tapıntılar və yazılı mənbələr göstərir ki, doğuş zamanı qadınlara yardım edən xüsusi şəxslər (mamaçalar) minilliklər boyu mövcud olmuşdur.

Qədim Misir papiruslarında mamaçaların mövcudluğu, doğuş mövqeləri və gigiyenik qaydalar təsvir edilir.

Mesopotamiya qanunları (E.ə. XVIII əsr, Hammurapi qanunları) mamaçaların hüquqi statusunu və məsuliyyətini müəyyənləşdirirdi.

Qədim Hindistanda "ayurveda" mətnlərində doğuş zamanı tətbiq olunan təbii üsullar və mamalıq texnikaları qeyd olunmuşdur.

Çində mamalıq nəsildən-nəslə ötürülən ənənəvi tibbin bir hissəsi idi.

Şumer və Akkad miflərində doğuş ilahları və mamaçalara işarə edən simvollar mövcuddur.

Bu dövrdə mamaçalar həm tibbi, həm də dini funksiyalar daşıyırdılar: doğuşun həm fiziki, həm də mistik yönünü idarə edirdilər.

Yunanıstan

"Maia" termini mamaçaları ifadə edirdi.

• Hippokrat (M.Ö. V əsr) mamaçaların rolunu qəbul etmiş, doğuş prosesini tibbi cəhətdən izah etmişdir.
• Platon və Aristotel doğuşun sosial əhəmiyyətindən bəhs etmişdir.
• Qadın mamaçalar təcrübə yolu ilə yetişirdi, lakin bəzi şəhərlərdə təlim verilir, hətta dövlət nəzarəti tətbiq olunurdu.

Roma

"Obstetrix" termini (lat. obstare – qarşısında dayanmaq) – mamaçanın doğan qadının yanında durmasını bildirirdi.

Romada mamaçaların hüquqi məsuliyyəti qanunla tənzimlənirdi.

Bəzi mamaçalar yüksək sosial statusa malik olur, hətta imperator ailələrində işləyirdilər.^[15]

İslam mədəniyyətində mamalıq geniş yayılmış və sosial sistemin mühüm hissəsi olmuşdur. "Qabile" və "dayə" adlanan mamaçalar qadın sağlamlığının mühafizəçiləri idilər.

Şəriətə görə, doğuş zamanı qadınların yanında qadın olmalı idi, bu isə mamalığa rəsmi status verirdi.

Əbu Bəkr ər-Razi, İbn Sina kimi böyük alimlər mamalıq və qadın sağlamlığı haqqında elmi əsərlər yazmışdılar. "Əl-Qanun fit-tibb" (İbn Sina) doğuş fiziologiyasını tibbin əsas sahələrindən biri sayırdı. Şərqdə mamaçalar həm təcrübə, həm də elmi biliklərə əsaslanırdılar.

Orta əsrlərdə mamalığın statusu mürəkkəb idi. Belə ki, kilsə mamaçaları nəzarət altında saxlayırdı. Eyni zamanda da doğuş "qadın sahəsi" hesab olunduğu üçün, kişi həkimlər bu işə müdaxilə etmirdilər. Mamaçalar həm praktik tibbi biliklərə, həm də dini rituallara malik olurdular. Bəzi hallarda mamaçalar "sehrbaz" və ya "cadugər" kimi ittiham olunurdular. Kilsə və dövlət mamaçaları rəsmi olaraq təyin edir, onlara and içdirirdi.^[16][17]

XVII–XIX əsrlərdə mamalıq tədricən elmi tibblə inteqrasiya olunmağa başlamışdır.^[18][19][20] 1739-cu ildə Parisdə ilk rəsmi mamalıq məktəbi açılmışdır. Ardınca Almaniya, Avstriya, Böyük Britaniya və Rusiyada mamalıq təhsili yaradılmışdır. Sonralar porod evləri (doğum evləri) yaradılmışdır.^[21] Sonralar bu prosesə kişi həkimlər də (mama-ginekoloqlar) daxil olmuş, alətlər (porod masası, forseps) tətbiq edilməyə başlanmışdır. Gigiyena və antiseptika qaydaları ana və körpə ölümlərinin sayını xeyli azaltmışdı. Bu dövrdə mamaçalar peşəkarlaşmış, lakin müstəqilliklərinin bir hissəsini həkimlərə vermişdilər.^{[22][23][24][25]}

XX əsrdə mamalıq səhiyyə sisteminin rəsmi və məcburi hissəsinə çevrilmişdir. Dövlət tərəfindən lisensiya, təhsil və nəzarət sistemi tətbiq olunmağa başlanmışdır. Avropa, Kanada, Yaponiya və Avstraliyada mamaçalar yüksək ixtisaslı tibbi personal kimi fəaliyyət göstərməyə başlamışdılar.

ÜST və ICM ana və uşaq sağlamlığında mamaçaların rolunu "həyati əhəmiyyətli" elan etmişdilər. Bu dövrdə ana və körpə ölümü 10–20 dəfə azalmışdır.^[26]

Müasir dünyada mamalıq aşağıdakı istiqamətlərdə inkişaf edir:

• Təbii doğuşa dönüş (tibbi müdaxilələrin azaldılması).
• Ev doğuşları və doğum mərkəzlərinin populyarlaşması.
• Holistik yanaşma – fiziki, psixoloji və sosial dəstək.
• Mamaçaların müstəqil praktikası (xüsusilə Avropada).
• Universitet səviyyəsində ali təhsil və magistratura.
• Rəqəmsal texnologiyalar (telemedisin, elektron nəzarət).
• Beynəlxalq standartlaşdırma və sertifikasiya.

Müasir dövrdə mamaçalar həkimlərlə bərabər dərəcədə strateji səhiyyə peşəkarları hesab olunur və bir çox ölkələrdə neonatal və perinatal sağlamlıqda əsas icraçı rolunu oynayırlar.^[27]

• Craven, Christa. 2007 A "Consumer's Right" to Choose a Midwife: Shifting Meanings for Reproductive Rights under Neoliberalism. American Anthropologist, Vol. 109, Issue 4, pp. 701–712. In I.L. Montreal and Kingston: McGill-Queens University Press.
• Ford, Anne R., & Wagner, Vicki. In Bourgeautt, Ivy L., Benoit, Cecilia, and Davis-Floyd, Robbie, ed. 2004 Reconceiving Midwifery. McGill-Queen's University Press: Montreal & Kingston
• MacDonald, Margaret. 2007 At Work in the Field of Birth: Midwifery Narratives of Nature, Tradition, and Home. Vanderbilt University Press: Nashville
• Martin Emily. "The Egg and the Sperm: How Science Has Constructed a Romance Based on Stereotypical Male-Female Roles". Journal of Women in Culture and Society. 16 (3). 1991: 485–501. doi:10.1086/494680.
•  (nid.) Obstetricians in the city of Groningen. Arxivləşdirilib 2013-06-25 at the Wayback Machine

• Dale, Pamela, and Kate Fisher. "Implementing the 1902 Midwives Act: assessing problems, developing services and creating a new role for a variety of female practitioners." Women's History Review 18.3 (2009): 427–452. online, in Great Britain.
• Judy Barrett Litoff. "An historical overview of midwifery in the United States." Pre-and Peri-natal Psychology Journal 1990; 5(1): 5 online Arxivləşdirilib 2018-10-31 at the Wayback Machine
• Litoff, Judy Barrett. "Midwives and History." In Rima D. Apple, ed., The History of Women, Health, and Medicine in America: An Encyclopedic Handbook (Garland Publishing, 1990) covers the historiography.
• S. Solagbade Popoola, Ikunle Abiyamo: It is on Bent Knees that I gave Birth 2007 Research material, scientific and historical content based on traditional forms of African Midwifery from Yoruba of West Africa detailed within the Ifa traditional philosophy. Asefin Media Publication
• Greene, M. F. "Two Hundred Years of Progress in the Practice of Midwifery". New England Journal of Medicine. 367 (18). 2012: 1732–1740. doi:10.1056/NEJMra1209764. PMID 23113484.
• Florence Nightingale (1871), Introductory notes on lying-in institutions : Together with a proposal for organising an institution for training midwives and midwifery nurses, London: Longmans, Green and Co.
• Tsoucalas G., Karamanou M., Sgantzos M. "Midwifery in ancient Greece, midwife or gynaecologist-obstetrician?". Journal of Obstetrics & Gynaecology. 34 (6). 2014: 547. doi:10.3109/01443615.2014.911834. PMID 24832625.

•   Vikianbarda Mamalıq ilə əlaqəli mediafayllar var.
• International Confederation of Midwives (ICM) Arxivləşdirilib 2014-08-29 at the Wayback Machine