Mahmud ağanın məclisi — şamaxılı xeyriyyəçi və musiqi xadimi Mahmud ağanın məclisi.
Şirvan xanlığı dövründə (1748–1820-ci illər) Şamaxıda muğam məclisi fəaliyyət göstərmişdir. XIX əsr Şamaxısında varlı insanlar öz mülklərində musiqi məclisləri təşkil edirdilər. Mahmud ağanın atası Əhməd Sultanın da özünün musiqi məclisi var idi. Şirvan xanı Mustafa xanın sarayında fəaliyyət göstərmiş xanəndə, sazəndə və rəqqasələrin çoxu Əhməd Sultanla dost idilər.[1]
Əhməd Sultan Beytüs-Səfa məclisinin iştirakçısı və dinləyicisi olmuşdur. O, oğlu Mahmud ağaya Şamaxının ustad sənətkarlarının yanında musiqi təhsili vermişdir.[2] Mahmud ağanın musiqişünas və muğam bilicisi olmasında atasının sarayında təşkil edilən musiqi məclisləri rol oynamışdır.[3] Mahmud ağa məclisini yaratmazdan əvvəl Şirvan hökmdarı Mustafa xanın məclisində iştirak etmiş şəxsləri toplamış, onlarla məsləhətləşmişdir.[4]
Mahmud ağanın istəyi ilə onun atası Əhməd Sultan üçmərtəbəli saray tikdirmişdir. Sarayın ikinci mərtəbəsindəki "Qızılı salon" muğam və musiqi məclisləri üçün ayrılmış, burada müsabiqələr keçirilmişdir. Mahmud Ağa bu müsabiqələrin proqramını təyin edirdi.[5] Bu məclislərin sorağı Bakı, Qarabağ, Gəncə və Naxçıvana, İrəvan və Tiflisə, İran və Orta Asiyaya gedib çıxmışdır.[5]
Mahmud ağanın Şamaxıya gələn qonaqlara və səyyahlara göstərdiyi qonaqpərvərlik onun hörmətinin artmasına səbəb olmuşdur. Qonaq və səyyahlar Mahmud ağanın sarayında, məclisində əylənməyi özlərinə şərəf sayır, bu sarayın muğam musiqisi, rəqqasələri və yeməklərindən zövq alırdılar.[5] Bura səfər edənlər arasında Aleksandr Düma, rus etnoqrafı İ. Yevlaxov (1816–1884), Sankt-Peterburq Rəssamlıq Akademiyasının vitse-prezidenti, knyaz Qriqori Qaqarinin xatirələri elmə məlumdur.[6]
Mahmud ağa oğlu Ağanın ölümündən sonra bir müddət məclis keçirməmişdir. Daha sonra Seyid Cəfər Mahmud əvvəlcə onun atası Əhməd Sultanı, sonra isə onun özünü məclis keçirməyə razı salmışdır. Bundan sonra məclisə əsasən Mahmud ağanın oğlu Cavad bəy və dostu Mirzə Məhəmməd Həsən rəhbərlik edirdi. Mahmud ağa isə Qarabağ, Bakı və Tiflisdən qonaqlar gələndə məclisdə iştirak edirdi.[7]
Xurşidbanu Natəvan 1874-cü ildə Şamaxıya səfər edərkən Mahmud ağanın məclisində iştirak etmişdir. Hacı Hüsü, Humayı kimi Qarabağ xanəndələri Mahmud ağanın sarayında yaşayırdılar.[8] Natəvan Şamaxıda bir yox, iki məclisin keçirilməsini və Seyid Əzim Şirvaninin həmin məclisə rəhbərlik etməsini təklif etmişdir, Qarabağa qayıtdıqdan sonra təşkil etdiyi Məclisi-ünsü öz sarayına köçürmüşdür.[9] Beləliklə, Beytüs-Səfa məclisi təşkil edilmişdir. Mahmud ağa öz muğam müsabiqəsində qalib gələnləri bu məclisə aparırdı.[10] Şamaxının iki məclisi ilə Qarabağın Məclisi-ünsü arasında əlaqələr getdikcə genişlənmişdir.[11]
Mahmud ağanın məclisinə qatılan şəxs həm yaxşı səsə sahib olmalı, həm də klassik poeziyanı bilməli, sözləri düzgün tələffüz etməli və ritm tutmalı idi. Muğam üçün seçilən qəzəl musiqinin ruhuna uyğun olmalı idi, onunla uzlaşmalı idi. Muğamın qəmli şöbəsində kədərli, şad guşəsində isə sevincli şeir oxunmalı idi. Mahmud ağa yalnızca bu tələbləri ödəyən şəxslərə öz məclisində iştirak etməyə icazə verirdi. Şərtlər əvvəlcədən iştirakçılara çatdırılırdı. Bu tələblər Mahmud ağanın atası Əhməd Sultan tərəfindən qaydalaşdırılmışdı. Mahmud ağa xaric oxuyanları bağışlamırdı və belə hərəkəti məclisə hörmətsizlik sayırdı.[12]
Mahmud ağanın məclisindən xanəndə, aşıq, rəqqas, balabançı, tarzən, şair, nağaraçılar çıxmış, bir çox Azərbaycan şəhərlərindən Şamaxıya gələrək muğam müsabiqəsində iştirak edənlər olmuşdur. Qırx ildən çox davam edən bu məclisə Mahmud ağa rəhbərlik etmişdir.[13] Firudin Şuşinskiyə görə, "O dövrdə Qafqazda elə bir məşhur xanəndə, tarzən olmamışdır ki, Mahmud Ağanın məclisində iştirak etməmiş olsun".[14] Mahmud ağanın məclisinin xanəndə, tarzən, aşıq, şair, balabançı, nağara ifaçılarının sayı əllidən çox idi.[15] Muğam müsabiqəsində iştirak edənlərin sayı yüzü keçdiyi üçün müsabiqə 1 həftə, 10 gün davam edirdi.[16]
Mahmud ağa "Şüştər" və "Osmanlı" muğamlarını xüsusilə sevirdi. Mirzə Məhəmməd Həsən və Məşədi İsinin ifaları Mahmud ağanın ən sevdiyi ifalar idi.[17]
...Şərq rəqsləri hər yerdə bir-birinə bənzəyir. Mən bu rəqsləri Əlcəzair də, Konstantinopolda, Tunisdə, Tripolidə və Şamaxıda görmüşəm. Bu rəqsləri ifa edərkən, ayaqları gah iti, gah da yavaş hərəkət etdirir, bədəni və ombaları da buna uyğun oynadırlar. Nisənin rəqsi, doğrudan da, valehedici idi. Mən «Arılar» rəqsini ifa etmələrini xahiş etdim. Dedilər ki, bu rəqs kiçik məclislərdə ifa olunur.
Mahmud ağanın sarayında Şirvanşahlar sarayında olduğu kimi rəqqasələr dəstəsi fəaliyyət göstərirdi. Rəqqasələr öz ifalarını təqdim edəndə xanəndələr dincəlirdilər.[19] Qriqori Qaqarinin "Şamaxı rəqqasəsi" tablosunda rəqqasə və ifaçılar təsvir edilmişdir. Bu rəsm vasitəsilə Mahmud ağanın sarayını görmək mümkündür.[20] Mahmud ağanın məclisində rəqqasələrin sayı 10–15 nəfər idi.[15]
Seyid Əzim Şirvani, Bahar, Didə, Raqib, Molla Əlabbas, Hacı Nəcəf, Süleyman bəy, Məşədi Zeynalabdın (Sabirin atası), Sadıq bəy, Əşrəf bəy, Əbbürrəhman Əfəndi[21], Molla Qədir Naci (Qurtulan) Şirvani[22], Əkbər Namaz oğlu Qafil (Qayıdan)[23], Molla Ağa Bixud[24] kimi şəxslər Mahmud ağanın məclisinin daimi iştirakçıları idilər.[5] Məşədi Zeynalabdinin oğlu Mirzə Ələkbər Sabir gənc yaşlarından Mahmud ağa məclisinə sidqi ürəkdən bağlı idi.[25] Ünsizadələr ailəsi də Mahmud ağanın məclisinin fəal üzvlərindən idi.[26]
Seyid Əzim Şirvani Mərkəzi Asiya, İran, Tiflis və Şuşadan gələn qonaqları qarşılayar, müsabiqələrə başçılıq edərdi.[27] Abbas Səhhət gənc olanda məclisdə iştirak etmişdir.[28]
- Kərbəlayı Əli Əkbər. Mahmud ağanın sarayında yaşamışdır. Xanəndələr məclisə daxil olmazdan əvvəl onun yanında təlim keçərdi. O, həm də məclisə rəhbərlik edər, məclis üçün risalələr hazırlayardı.[29]
- Ağaəli bəy Naseh. Mahmud Ağa məclisində daimi olaraq iştirak etmiş və bir çox müsabiqələrə rəhbərlik etmişdir.[30]
- Aşıq İbrahim və Murad Mirzəli oğlu. Mahmud ağa onların birlikdə ifa etdikləri "Zarıncı"nın məftunu idi.[31]
- Salam Məşədi Bağı oğlu. Tütək ifaçısıdır. Aşıqlar məclisə dəvət ediləndə Salam da məclisə çağrılardı.[31]
- Mustafa Tağı oğlu. Balaban ifaçısıdır. Aşıq İbrahim Mahmud ağanın sevdiyi "Şirvanın yolları" mahnısı ifa edəndə Mustafa Tağı oğlu da yastı balabanla onu müşayiət edərdi.[32]
- Həsən Çəp. Əhməd Sultan və oğlu Mahmud Ağa məclisində ustad muğam ifaçısı kimi şöhrət qazanmışdır.[33]
- Allahverən Şıxı oğlu. Balaban ifaçısıdır. Məclisdə "Gərayı"lar ifa edərdi. Mahmud Ağa "Zil-gərayı"dan başlamağı ona əmr etmişdir.[25]
- Mirzə Cavad. Tarzəndir. Mahmud Ağa məclisində iştirak etmişdir. Əbdülrəhim bəy Haqverdiyevin "Qoca tarzən" hekayəsində Mahmud ağanın ona münasibəti göstərilmişdir.[34]
- Əzi və Səhab. Xanəndə qardaşlar idilər. Mahmud Ağa qardaşların zərb-muğamlarını çox sevirdi.[35]
- Mirzə Səlim. Saz və tar ifaçısıdır, Mirzə Məhəmməd Həsənlə Mahmud ağanın məclisinə getmişdir.[36]
- Sarəng Zeynal. 15–16 yaşı olanda artıq Mahmud ağanın sarayında xanəndə kimi fəaliyyət göstərirdi. O, Mahmud ağanın imtahanından uğurla keçmişdi.[37]
- Topal Məhəmmədqulu. Mahmud Ağa məclisində uzun illər tar çalmışdır.[38]
- Mirzə Mehdi. Mahmud Ağa məktəbinin yetirməsi və onun məclisinin vacib üzvlərindən idi.[39]
- Tağlabiyanlı Soltan. Məclisin ən cavan üzvlərindən idi.[40]
- Süleyman Hacı Qəni oğlu. Mahmud ağa onun "Segah"ını çox bəyənərdi.[41]
- Molla Əli Abbas Ətşan (Sussuz) Şirvani. Mahmud Ağa və "Beytüs-Səfa" məclislərinin iştirakçısı idi.[42]
- Mirzə Məhəmməd Həsən Nalə. Mahmud ağa onu öz məclisindəki ustadlara tapşırmışdır.[43]
- Kərbəlayı Əkbər Hacı Tahir oğlu. Mahmud ağanın məclisinin məşhur xanəndələrindən idi.[43]
- Kalvalı Əli. Aşıq İbrahim tərəfindən Mahmud ağaya təqdim edilmişdir.[44]
- Sahibə Vayıd qızı. Nay ifaçısıdır, Mahmud ağanın məclisində iştirak edən qadın sənətkarlardan biri idi.[45]
- Şamaxı rəqqasələri.[18]
- Hacı Hüsü. Mahmud ağanın məclisində "Kürdü" ilə "Şahnazı" birləşdirib "Kürdü Şahnaz"ı yaratmışdır.[46]
- Malıbəyli Cümşüd. Bir neçə ay Mahmud Ağanın qonağı olmuş, onun müsabiqələrində iştirak etmişdir.[47]
- Sadıqcan.[48]
- Məşədi İsi.[49]
- Bülbülcan. Mahmud ağanın məclisində təşkil edilən musiqi müsabiqələrində iştirak edəndə həmişə birinci yeri tutmuşdur.[50]
- Məşədi Cəmil.[51]
- Davud Səfyarov.[52]
- Dabbağ Məmmədqulu.[53]
Mahmud ağanın məclisində pürrəngi, ətirli, mixəkli, darçınlı çay, şərbətlər, çərəzlər, gülablar, hilli, zəfəranlı, mixəkli paxlavalar, halvalar, sulu qəlyanlar və s. qonaqlara təqdim edilirdi.[9]
F. Qasımzadə "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı" kitabında, yazıçı Əzizə Cəfərzadə "Aləmdə səsim var mənim" romanında Mahmud ağa məclisi haqqında məlumat vermişdir. Firudin Şuşinski Mahmud Ağa haqqında tədqiqat işi aparmış, "Azərbaycan xalq musiqiçiləri" əsərində onun barəsində danışmışdır.[14] Firudin Şuşinski Mahmud ağanın məclisinin təlim məqsədi daşımasına görə, onu "təkmilləşdirmə institutu" adlandırmışdır.[15]
Seyfəddin Qəniyevin fikrincə, Mahmud ağanın muğam məclisi Azərbaycan dövlətinin müasir dövrdə keçirdiyi muğam müsabiqələrinin XIX əsrdə qoyulan təməlidir.[54]
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 19
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 21
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 22
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 87
- ↑ 1 2 3 4 Qəniyev, 2014. səh. 28
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 34
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 63
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 40
- ↑ 1 2 Qəniyev, 2014. səh. 41
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 42
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 43
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 46
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 59
- ↑ 1 2 Qəniyev, 2014. səh. 70
- ↑ 1 2 3 Qəniyev, 2014. səh. 87-88
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 89
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 86-87
- ↑ 1 2 Qəniyev, 2014. səh. 180-181
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 51
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 52
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 96
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 116
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 117
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 120
- ↑ 1 2 Qəniyev, 2014. səh. 99
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 104
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 122
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 131
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 97-98
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 136
- ↑ 1 2 Qəniyev, 2014. səh. 90
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 93
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 94
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 101-102
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 105
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 108
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 109
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 111
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 112
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 113
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 114
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 115
- ↑ 1 2 Qəniyev, 2014. səh. 123-124
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 133
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 137
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 143
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 144
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 147
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 150
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 151
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 152
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 155
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 156-157
- ↑ Qəniyev, 2014. səh. 83-84
- Seyfəddin Qəniyev. Səadət Veysova. Məşhur xeyriyyəçi Mahmud Ağa və naməlum muğam universiteti. Bakı, "Elm və təhsil", 2014, 292 səh.