Macarıstanda ağ terror (mac. fehérterror) — əks inqilabçılar tərəfindən həyata keçirilmiş repressiya və zorakılıqla müşahidə edilmiş Macarıstan tarixinin iki illik bir dövrünü (1919–1921) əhatə etmişdir. Qısa ömürlü Macarıstan Sovet Respublikasını dəstəkləyənləri, yeni hökumətin müxalifətini əzmək və kommunistlərin Macarıstanda həyata keçirmiş olduqları Qırmızı terrora cavab məqsədilə edilmişdir. Ağ terrorun qurbanlarının çoxu yəhudilər olmuşdur.[1][2] Bu terror zamanı on minlərlə insan mühakiməsiz həbs edilmiş 1.000 nəfərə qədər insan öldürülmüşdür.
Birinci Dünya müharibəsinin axırında Macarıstan dövlətinin siyasi quruluşu sürətli və köklü dəyişikliklərə məruz qaldı. Macarıstanın güclü bir parçası olduğu Avstriya-Macarıstan İmperiyası müharibədə məğlub olmuş və dağılmışdır. Qalib Antanta dövlətləri bölgəni ələ keçirmək və buranı Serb-xorvat-sloven dövləti, Çexoslovakiya, Rumıniya Krallığı arasında bölmək üçün əməli addımlar atmağa başladılar. Bunun nəticəsində Macarıstan torpaqlarının üçdə iki hissəsindən və əhalisinin üçdə bir hissəsindən məhrum edildi. Müharibədən sonra mövcud sosial-iqtisadi xarakterli üsyanlar ilə birgə baş vermiş bu itkilər bir çox macarda güclü bir təhqir edilmə və nifrət hissi yaratmışdır.[1]
Belə bir mürəkkəb vəziyyətdə ölkənin və millətin yeni stabil bir hökumət yaratmaq cəhdləri uğursuz oldu. 1919-cu ilin mart ayında Sosial Demokrat-Kommunist koalisiyasından çıxan kommunistlər özlərinə yeni bir hökumət yaratdılar və Macarıstan Sovet Respublikasını qurdular. Macarıstan Kommunist Partiyasının lideri olan Bela Kun həm Sosial Demokrat-Kommunist koalisiyasına rəhbərlik edirdi, həm də ölkədə real söz sahibinə çevrilmişdi. Kun hökuməti dörd aydan az bir müddət ərzində hakimiyyətdə qalmış və Rumıniyanın Macarıstanı işğalı ilə hakimiyyəti sona çatmışdır. Bu dövrdə siyasi gərginlik və rəqiblərə təzyiq pik həddə çatmış, Qırmızı terror olaraq adlanan hadisələr baş verərək, çoxsaylı həbslərə və edamlara səbəb olmuşdur. Qeyd edilən zaman kəsiyində, Macarıstan Slovakiya və Transilvaniyanı zəbt etməyə çalışmış, ancaq buna cavab olaraq Rumıniya ordusu Macarıstanı işğal etmiş və 1919-cu ilin avqust ayında Budapeşti tutmuşdur. İşğaldan sonra Bela Kun da daxil olmaqla bir çox Macarıstan kommunisti mühacir həyatı yaşamağa başladı.
Ölkənin cənubunda Macarıstan Sovet Respublikasını əvəz edəcək alternativ bir hökumət yaradılır. Bu yeni hökumətin silahlı qanadı olan "Milli Ordu"ya Avstriya-Macarıstan Hərbi Dəniz Qüvvələrinin keçmiş admiralı olan Miklos Horti rəhbərlik edirdi.[3]
Hortinin çağırışına cavab verən zabitlər arasında Qırmızı Terrora cavab olaraq misilsiz vəhşilik kampaniyasına başlamış ultramilliyətçi əsgərlər də var idi; Onlar kommunist tərəfdarlarını aradan qaldırmaq və əhalini yeni nizama tabe olması üçün qorxutmaq istəyirdilər.[4]
Poqromlar və kütləvi qətllər Mixail Hortinin komandanlığı altındakı "Milli Ordu"nun bölmələri tərəfindən həyata keçirilirdi; Xüsusilə “Macar Oyanışı” zamanı hərbiləşdirilmiş təşkilatlar da qətllər törətmişdirlər.[5]
Ümumi olaraq “Ağ Qvardiyaçılar” kimi tanınan bu hərbiləşdirilmiş dəstələr qətl, işgəncə və təhqir kampaniyası aparırdılar. Kommunistlərə sədaqətdə şübhəli bilinən şəxslərin yerində edam edilməsi adi bir hala çevrilmişdi; bu qurbanlar başqalarına xəbərdarlıq olaraq çox vaxt ictimai yerlərdə edam edilirdilər. Lakin Ağ Qvardiyaçıların kimin dövlətin düşməni olması haqqında tərifi geniş idi. Kommunist hökumətin liderlərinin çoxu yəhudi olduğuna görə ən çox yəhudiləri, həmçinin də kəndliləri və liberalları ovlayırdılar.[6][4]
Hərbi dəstə komandirləri arasında ən məşhur olanı batalyonu düşmənlərinə qarşı sadist zorakılıqlar tətbiq edən Pal Pronay idi.[7] Digərləri arasında bütün səylərini Keçkemet şəhəri ətrafındakı düzənliyə yönəltmiş Dyula Ostenburq-Moravek (mac. Gyula Ostenburg-Moravek), Anton Lehar və İvan Heyyas var idi. Bu dəstələr Milli Ordunun tərkibində olsalar da, öz komandirlərinə fanatik sədaqətlə sadiq olduqları üçün daha çox şəxsi batalyonlar kimi fəaliyyət göstərməyə meylli idilər.[4] Onların vəhşiliklərinə işgəncə, zorlama, yerində edamlar və ictimaiyyətə nümayiş etdirmək üçün cəsədlərin təhqir edilməsi daxil idi.[8]
Ağ Terrorun ən çox təsirinə məruz qalmış yerlər Hortinin Şiofokdakı qərargahının daha geniş ərazisi olan Transdunay regionları ilə Keçkemet və Orqovanidə beynəlxalq diqqəti üzərinə cəlb etmiş kütləvi qətllərin baş verdiyi Dunay və Tisa çayları arasındakı düzənliklər idi.[5]
Milli Ordu 1919-cu ilin noyabr ayında Budapeşti ələ keçirdir və dörd ay sonra Horti yeni yaradılmış Macarıstan krallığının regenti olur. Lakin mürtəce qüvvələr kampaniyalarını dayandırmaq əvəzinə, onları daha genişləndirmiş və daha iki ilə yaxın bir müddət ərzində hədəflərinə qarşı terror etməyə davam etmişdilər; siyasi motivli zorakılıq kin qətllərinə və mənfəət üçün adam oğurluğuna çevrilmişdi. Ağ Qvardiyanın zabitləri öz aralarında hakimiyyət naminə yarışmağa və bir-birlərinə qarşı sui-qəsdlər hazırlamağa başlamışdılar.[4] Hortinin tərcümeyi-halının müəllifi olan Tomas L. Sakmister, 1919-cu ildə Ağ Qvardiya zabitlərinin kənd ərazilərinə hücumları zamanı Hortinin başqa bir istiqamətdə olması qənaətinə gəlmişdir.[9]
1920-ci ildə terror əhəmiyyətli dərəcədə azaldı.[5] 1921-ci ildə Pal Pronay Ağ Terrorla əlaqədar olan cinayətlərə görə mühakimə olunmuşdur. Habsburq kralı I Karlı Macarıstan taxtına qaytarmaq üçün müvəffəqiyyətsiz cəhddə iştirak etdikdən sonra Pronayın batalyonu dağıdılmışdır.[10]
Pronayın batalyonunun dağıdılmasına baxmayaraq, sonrakı illərdə də hücumlar ara-sıra davam etmişdir.[5]
- ↑ 1 2 Randolph L. Braham. The Nazis' Last Victims: The Holocaust in Hungary. Wayne State University Press. 2002. 30–31. ISBN 978-0-8143-3095-1. 2020-08-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-03.
- ↑ Spencer Tucker; Laura Matysek Wood. The European powers in the First World War: an encyclopedia. Taylor & Francis. 1996. 349–350. ISBN 978-0-8153-0399-2. 2017-04-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-03.
- ↑ Bodo, Bela, Paramilitary Violence in Hungary After the First World War, East European Quarterly, June 22, 2004
- ↑ 1 2 3 4 Bodo, Paramilitary Violence
- ↑ 1 2 3 4 Strauss, Herbert A. Austria - Hungary - Poland - Russia (ingilis). Walter de Gruyter. 1993-01-01. 887. ISBN 9783110883299.
- ↑ McCagg, William. "Jews in revolutions: the Hungarian experience". Journal of Social History. 6 (1). 1 September 1972: 78–105. doi:10.1353/jsh/6.1.78. JSTOR 3786436. İstifadə tarixi: 22 September 2022.
- ↑ Bodo, Bela. "The White Terror in Hungary, 1919-1921: The Social Worlds of Paramilitary Groups". Austrian History Yearbook. 42. 2011: 156. doi:10.1017/S0067237811000099.
- ↑ Bodo, "The White Terror in Hungary," 156.
- ↑ Sakmyster, Thomas L. Miklos Horthy: Hungary's Admiral on Horseback. Columbia University Press. 2000.
- ↑ Bodo, Political Violence
- Gerwarth, Robert. "The central European counter-revolution: Paramilitary violence in Germany, Austria and Hungary after the great war | Past & Present (200.1)" (PDF). ceulearning.ceu.edu. 2008. 175–209.
Vikianbarda Macarıstanda ağ terror ilə əlaqəli mediafayllar var.
